Біржан сал Қожағұлұлы

                          Біржан сал Қожағұлұлы 

Жоспар: 

1.«Баласы Қожағұлдың Біржан салмын...» Біржан сал

2. «Әнші бала» мен «әнші жігіт» арасы.

3. Серілік сайран құрған шақ. 

4.«Сал Біржан ән салуға  ерінбейді...»...Біржан сал... 
 
            Қазақ әдебитінде, мәдениетінде аса ірі тұлғаның бірі XIX ғасырдағы қазақ ән өнерінің, сөз өнерінің ірі өкілі сал. Ол 1834 жылы... бірі Жекей көлінің жағасында дүниеге келген. Біржанның ескі ата-қонысы Обаған болған. арғы Ақшолақ, Айшуақ, Жаншуақ, Қожамқұл, Қожағұл, Қожағұлдан Тұрлыбай, Нұралы, Ералы туады. Біржан Тұрлыбайдың баласы. Атасы немересін бауырына басып, ерке Ата мен әже ерке деп жар салатын содан. Дәулетті атасының тәрбиесінде өскен Біржан тұрмыс таршылығын көрмей, еркін ер жетеді. Бас еркіндігі бала жас ән өлең сөз бейімдігін байқатады. Өлеңге құмар жас тар аяда қалмай, ошақ басы, от қасы биік ел...өзі де салдық, серілік құра бастайды. Осы әншілігінің, ақындығының арқасында Біржан алты алашқа оңай танылып,... серілік дәстүрін шыңға шығарған жанға айналады. Ол тек Көкшетау аймағы ғана емес, бүкіл Сарыарқаға танылып, кейіндері қазақ биік Жаяу...Шолақ секілді әнші-ақындар Біржан жолын жалғастырушы болып, соның жолымен жүрген жандар еді.

Біржанның әр әні жайларда туады. Мәжіліс құрып отырған  шақтарда, я болмаса көңілінде  қалған бір түйткіл жайларға байланысты Біржан ән Қожағұлдың Біржан салмын Адамға зияны жоқ жүрген жанмын. Қасыңа мені сендер неге алмайсың, Өзім сұңқар, өзім сал, бар жасырмаймын Басымнан дұшпан сөзін асырмаймын. Басымнан дұшпан сөзі асып Сен да бас - деп қуатынық зорлығын, шалқар талантының бар екенін ескертіп, биік... Біржанның ақындық қуатын танимыз. Ақын сөзін әдемі өрнектеп, соған сай қуатты әнменен қосады. Яғни, ол қазақ даласындағы біріккен, өнер әншілік сипатта үш тоғыстың басын қосқан айрықша талант. Біржан ең бастысы ақын екендігі мәлім. қоңыр қаздай Басқаға бір өзіңнен жүрмін жазбай,-... Аты жоқ құс болады көкек деген, Алдында терезенің секектеген. үш бар ма сені сәулем кетеді деген. Кім сүймес шешек атқан көкек айын Бейне жаз Ақ отыр ма екен, жатыр ма екен, Әй, көкек, ұшып... Көкектеп бос жүргенше секең қағып, Қосайын өле-өлгенше мен әніме, әкел ұшып Бұл ақын сұлуын көкекке барып білші деп соншалық нәзіктікпен ұшқан құсқа мұңын шағып айтады. Біржанның сезімді әндерді ақындық қуаты мол.... соның қарауында өседі. Ұсынсам қолым жетпес туған айға, Айтсам да арыз жетпес бір құдайға. бес жүз өзім әкем - деп өзінің бір өлеңінде айткандай атасы... жас әнші, әнге құмар, жырға құмар, әр кезде де соны аңсайтын жүрекпен, музыканы, әнді, домбыраны ұнатқан жүрекпен ер жетеді. Егер ауылға я күйші болатын болса соның жанынан шықпай, мүмкіндігінше барын... Ал егер бір ауылда ән мен жырдың думаны болып жатса сол маңға тартып Ол тек қана әнге де Сұлу жүйрік ат, алғыр тазы, қиырдағыны шалар қыран құс осының бәрі Біржанның бала шақтағы ұнатқан құмарлығы болады. Жас... де жетеді. Ол ел аралап жүріп, жұрт аралап жүріп қазақтың осы бір ешкімге ұқсамайтын өнерінен өзегі қанып әдемі киім, Сарыарқаны тербеткен ғажап дауыс, сұлу бейне, көркем келбет осының бәрі қай жерде жүрсе де биік көрсетіп, қандай жағдайда кім болмасын басын бұрып қарайтындай, мынау Біржан-ау дейтіндей дәрежеге әкеледі. Аздаған уақыттың ішінде Біржан жұртқа танылып, яғни... Біржан сал атымен біліне бастайды. Бізге Біржанның қалай әнші болғандығы жөнінде, қала берді... беймәлім. Демек, біз Біржанның әрбір әні қалай туғандығына қарап қана оның аламыз. Біржаннын, оқыған мектебі, әншілік мектебі, қала берді өскен ортасы, алғашқы ән салыстары мен домбыра қағыстары бәрі Алаштың ішінде, мәлім. Демек, Біржан сал Қожағұлұлының алғашқы мектебі қазақ елі, Сарыарқада сайрандап күн кешкен, аққуға үн қосқан сол кездегі Алаштың басындағы бір... Соның ішіндегі деп аталатын ән: Қызы едің Ақтентектің Ажар атың, Ешкімнен кейін емес Кез сәті Аман бол, перизатым, - деп жай басталып келіп, ойнақшып келіп одан әрі... әдемі ән Біржанның алғашқы туындыларының бірі деуге болады. Біржанның тағы бір кесек әндерінің бірі . Көл жағалай бітеді еді Ләйлім шырақ. Қозыбақтың үйінде мәжіліс боп, Ән еді - деп әнде отырған шағында, әншінің шабыттанған кезіндегі, толықсып, шығармашылық тұрғыда биікке шапқан кезіндегі шығарған әніндей болып көрінеді. Бұған қарағанда Біржан әнді... хошы жан рахатын кешкен сәтінде осындай секілді қай кезде де алып қарасаңыз өз әнді кете Осы тағы бірі деп аталады. Айтбай бүл қыздың аты. Қазақ келесі туатын бала ұл деп қыз ер әдеті бар. Мамекем Айтбай десем күлімдейді, Сұр жорға астындағы сүрінбейді. Аққудай аспандағы жүз құбылып, Сал Біржан ән - әдемілігі, Айтбайдың сұлулығы айтылады. Атымның қақ түрады сауырына, Қос тепкі салып екі бауырына, Қолынан бір шай ішіп деп, сұлу Бұл да сол Біржанның жағдайынан ауыл аралап, ел аралап ән салып жүрген салсерінің сайран күндерінен, сол кездегі қазақтың сол қазақ халқының бостандықта жүрген кезі ән салып, әнге елтіп жүрген кезінен бізге дерек беретіндей. Осындай әндердің бірі, жақсы бірі - әні. бұл тууы да Біржан сал Ләйлім атты қызы бар өзімен тұстас, замандас Көлбай, Жанбай деген азаматтары бар үлкен елге келеді. Біржанның әнші... тұрып, Көлбай мен Жанбай салға өзі қалағандай құрмет көрсетпейді. Жұрт алақанға салған серіні менсінбегендей сипат көрсетеді....атты бір әнді туғызады. Бұл бір қарағанда қызға еркелеп, сол... көрінгенімен, екінші жағынан Көлбай, Жанбайға да тиетіні Мен де жас жана Ташкент барғанда алдырып ем, Қызыл жібек қырмызы төрт-бес қадақ, - деп де: бер Елу берер ем сүйінші алсаң. Жерде шіріп қалса да... - дейді. Яғни шідерді сен алдың, шідерді Ләйлім алды, ұрлап алды және жай алмады үлкен бір... бар деп үшін өзгеше бір әдетке, өзгеше бір әдіске басады. - асыл...өскен замандасым. Келген жоқ көктен пері, жерден шайтан, Шідерімді - Осы де қатты сасып, не істерлерін білмей Көлбай мен Жанбай да сасып қалады. Ләйлім шырақ, Таудан аңңан сылдырап мен бір жіп неге Шідерімнің бағасы қырық қысырақ. - деп алдындағы бір қайыс үшін осылай істеуге бола ма деген... өзі үшін тым қымбат екендігін қайта-қайта айтады. Содан кейін ғана барып Көлбай, Жанбай ауылы салды басқаша құрметпен күтіп, өзгеше бір ілтипатпен тән салады. Бүл Біржан салдың аса бір ерекше жазылған шығармасы. Біржан тағы бір әнінде өз жайынан...Қожағұлдың Біржан салмын, Ешкімге зияным жоң жүрген жанмын. Кісіге өзім деген бас имеймін, Өзім әнші, өзім сал - сөзі сол...бір жұрты сүйетін, еліне сенетін жайын байқатады. Кейін келе Біржан жасы ұлғайған шағында ауылдан, елден көп шыға Бүл қалыптасқан әдеттен, мінезден өзінің ағалары Ержан, Нұржан мүмкіндігінше тежеп, әншіні көбінесе шығармай, өз ауылында шідерлеп үстауға тырысады. Бірақ Біржан көне бар елу жасырмаймын, Басымнан жаман сөзін асырмаймын. Қысқа жіп келмесе де күрмеуіме, Саған да туысым бас ұрмаймын, - деп айтады. Бұл тұстарда шын оның да ержүректігін анық тануға болады. Әншінің Жанботаға айтқан сөзінен, сол кездегі туған ғажап бір әннен де көрінеді. Бұл - баяғыдан қастас екі бай мен аса бір иык бірімен бірі қатар тіркесіп түсіп, мен баймын, я болмаса мен ас-ханмын деп тұрған туған, ызамен туған ән. Жанбота, осы ма еді өлген жерім,... бір сабап, Бар ма еді статьядан көрген жері? Өзін сабаған, өзіне қол көтеріп... иесі екенін Біржан расында өлеңдерінен анық байқатады. Жанбота өзің болыс, әкең... артық. Өзіңдей Азнабайдың поштабайы, Қолымнан домбырамды алды тартып. Демек, бұл арада сол поштабайдың дегеніне...астарындағы ер мінез, жігіт мінез, қала берді өнер үшін тұра білетіндігі, ән көгінде өзіндік аспаны бар екендігі, сол өнер де аяқ аса қайсар ерекше мінез ақын көрінеді. Тартса да домбырамды жоқ, жоқ. Қамшымен топ ішінде үрыл еді, Намыстан, о дариға, өлгенім жоқ. Бүл де сол халі, әнші жайынан, оның қандай мінез иесі болғандығынан хабар берген-дей. Ешкімнен ңорқа бермейтіндігін, ңайтпайтындығын айтңандай. Сонда өзі сенген бай түспеген кезінде ашына атйңан екен: Созады Біржан дауысын қоңыр ңаздай, Басқаға бір өзіңнен жүрмін жазбай. Бас қосқан мәжілісіміз болады деп, ала Біржан өлең ентелетіп, Біржанды халық қойған еркелетіп. Есерге, поштабайға көз алдыңда, Біржанды қоймақ па едің желкелетіп?... жазасын уытты сөзбен береді. Мәселе ел арасындағы шенді-шекпенділердің Біржанды қаншалықты қадірлегенінде емес, әнін өнерді қаншалық сүйгендігінде. Қазақ әндері өзінің тиісті бағасын әлі алып болмаған біздің халқымыздың ұлы мұраларының Ол - тек дерт қана бүгінгі күннің де үлкен дерті. Сол кездегі әнді қабылдамаған шенді-шекпендіге Біржан ренжиді. Өзі үшін әнші... замандардан домбырамен бірге жеткен музыкалық мұра үшін, жетпес биік үшін, өнердің тазалыры үшін, өнердің бұлақ басы үшін Сол үшін би Бүгінгінің биінде не қалмады? Хатым, ққран болмаса молдалардан, Өлікке тамнан басқа сый қалмады. Бұрынғының жақсысы тамам... аяғын арқан шалып, Есек озып бәйге алған заман болды. Бұл Біржанның кезіндегі ғана қазақ дерті емес. Оны айтпай қалу, мұны...сал бір ешкімге бас имейтін шағын қайта-қайта айта береді. Жігітке кедейшілік ол сергелдең, Болмаса жалғыз атың өлгенмен тең. құр Не ол өмірден босқа сүрген, - дейді. Яғни адамдықтың, арлылықтың белгісі тек қана әншілікте емес, сал-серілікте де емес, жігіттікте тұрғанын айта... Көп жылқы көгалалы көлде жусар. Кешегі ел қыдырған есер

Ән екен...Берген соң қүдай  өмір ақбас болдық, 
Келін менен балаға да соң көзі алмай,  

  Саспайтын адам едім таппас болдық, - дейді. Жұрт қадірлеген, елі...кейінгі шақтағы қиын халі осында тағы бір айтылып кетеді. Біржанды тек қана сол аса ірі да сыйлайды. Соның бірі - Абай. Өзімізге белгілі айтылғанындай, расында да, Біржан Абай ауылына барып қайтады. Абай әндері де, Абай...да, Абай әуені Біржанмен қабыса бермесе де Абай Біржанды соншалық ыстык,...Оны хан күтеді. Өйткені бұл - екі ұлының, бірі бірі Бірі өлеңге қуат берген дарын, талант болса, бірі қазақ философиясына, қазак ойына, қазақтың асыл танымына қазық қаққан жандардың еді. Бұл ән мен жыр мен... шырқап кеткен қос қыранның табысуындай еді. Біржанның Абайды іздеп баруы да жай емес. Ол өзінен сонша биік жатқан, өзі тиіс сол танысуы еді. Біржан үшін ізсіз кетпейді. Біржан Абай... соншалық үлкен адамдың дәрежеде өсіп қайтады.