Дохристианские славянские праздники и Ыбырай Алтынсарин

В Прикамье помимо распространённого  названия - Иванов день - существовали другие варианты: Иван Креститель, Иван Предтеча, Иван Святник (указывающие  на связь с церковным названием  праздника); Иван Росник, Иван росной (отражающие представления о целебных и магических свойствах ивановской росы); а также Иван-день, Иван Ягодобор, Иван Капустник, Иван Травник, Иван Цветник, Иван Утопленник.

Представления об очистительных и  целебных свойствах ивановской воды и росы раскрывают широко распространённые обычаи купаться и обливаться водой, умываться росой на Иванов день. На ивановскую росу выносили подойницы, промывали глаза, водой лечили ноги.

В некоторых деревнях, наоборот, все  действия с водой, и в первую очередь, купание, наоборот, строго запрещались. Запреты на купание, скорее всего, были связаны с представлениями о русалках, водных духах. Говорили, что «на Иванов день именины водяного».

Распространённым обрядом был  обряд гадания на венках. Венки  плели и пускали по реке. Если чей-то венок тонул, это была дурная примета. В северном Прикамье для гаданий использовали и веники: их вязали на Купальницу из берёзовых веток и травы купальницы, потом мылись в бане и веники бросали в реку. Кроме гадания с венками и вениками, к Иванову дню гадали на вещий сон: клали под подушку паука или травы 12 цветов, чтобы приснился суженый.

На Иванов день собирали лекарственные  травы. Венки из купальских трав использовались в лечебной магии. Сорок трав, собранных  в Иванов день, затыкали за матицу, чтобы  в доме не было клопов и тараканов. Травы, собранные раньше положенного срока, выносили накануне праздника «под ивановскую росу».

Время, совпадающее с Ивановым днём, считалось особым. По народным воззрениям, именно в этот день «открываются небо и земля», в то время как на Рождество и Пасху лишь «небо открывается». Считалось, что в этот день выходит нечистая сила, выходят клады, в этот день можно было колдовать или учиться колдовству.

С этим праздником, как и повсеместно  у русских, в Прикамье связывались  представления о цветке папоротника, мужского цветка конопли (поскони), травы купальницы. Считалось, что цветок поскони делает человека невидимым, а если сорвёшь цветок папоротника - счастье будет.

Иванов день, как никакой другой летний праздник, вобрал все действия и поверья, связанные с летним периодом вообще.

 

Элжен Ильин день

 

Среди праздников и почитаемых дней летнего периода особое место  принадлежит Ильину дню (2 августа), дню памяти пророка Ильи. Праздник назывался также Илья, Илья Грозный, Илья Сердитый, Ильин, Ильинская.

За свою пламенную ревность о Славе Божией пророк Илия был взят на небо живым в огненной колеснице. Свидетелем этого чудного восхождения был пророк Елисей. Затем в Преображении Господнем он явился вместе с пророком Моисеем и предстал пред Иисусом Христом, беседуя с ним на горе Фавор. По преданию Святой Церкви, пророк Илия будет Предтечею Страшного Второго Пришествия Христа на землю и во время проповеди примет телесную смерть. Пророку Илии молятся о даровании дождя во время засухи.

Ильин день осознавался важной границей между летом и осенью и почитался как один из самых «грозных» праздников: «В Ильин день до обеда лето, после обеда осень». Если Ильин день обходился без грозы, это считалось дурным предзнаменованием.

С Ильиным днём связаны представления  о начале употребления в пищу огородных культур (малины, гороха и т.д.). Хождение «на горох» в праздник превращалось в гуляние с гармошкой.

Одним из самых распространённых обычаев, связанных с Ильиным днём не только в Прикамье, но и в других восточнославянских регионах, был запрет на купание после праздника: после него ночь длинна, вода холодна, «Илья льдинку бросил». Варионтов объяснения запрета очень много, они связаны либо с животными («Медведь лапу обмочил», «Олень в воду зашёл»), либо с нечистой слой («русалки утащат», «полудницы утопят»), либо с «цветением воды» («зеленью заболеешь или чирьи на тебе будут»).

Одной из характерных особенностей почитания Ильина дня были коллективные трапезы с закланием барана или  быка, известные под названием  «мольбы», «жертвы», «складчины», «братчины». Часть мяса, освятив, оставляли в церкви, остальное съедали на поляне или на кладбище.

 

Покров

 

Покров пресвятой Богородицы празднуется  Святой Русской Православной Церковью 14 октября по новому стилю.

Христианские историки говорят  о том, что почти шестьсот лет назад на греческую империю напали сарацины, неприятель был силен, и грекам угрожала большая опасность. В то время и произошло чудное явление Матери Божией.. Преклонив колена, Пресвятая Дева начала со слезами молиться за христиан и долгое время пребывала в молитве, потом, подойдя к Престолу, продолжала свою молитву, закончив которую, Она сняла со Своей головы покрывало и распростерла его над молящимися в храме людьми, защищая их от врагов видимых и невидимых. Пресвятая Владычица сияла небесной славой, а покров в руках Ее блистал «паче лучей солнечных». Дивное явление Богородицы, покрывающей христиан, ободрило и утешило греков, собрав последние силы, они победили сарацинов.

Почитание Покрова отмечено у восточных  славян давно и повсеместно. Русские Прикамья сохранили легенды, связанные с происхождением и почитанием Покрова: «Богу молились, была сильная война, не могли остановить войну. Мать Богородица вышла и сказала: «Будете веровать в Покров, и война остановится!» Война и остановилась».

Про Покров говорят: «Покров - последний праздник, с Покрова - зима». Приметы и поверья на Покров связаны с пограничностью, переходностью праздника. Например, гадания на жениха: если на Покров снег будет, замуж девка пойдёт. Кое-где гадания на Покров повторяли святочные.

Девушки просили: «Батюшка Покров, покрой землю снежком, а меня - женишком!». На Руси с Покрова дня начинались свадьбы, а девушки в этот день ходили в церковь молиться, что  бы господь послал им хороших женихов. По примете, чем больше снега на Покров, тем больше свадеб будет в этом году.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ыбырай Алтынсарин  

 

Ыбырай Алтынсарин1841 жылы 20 қазанда қазіргі Қостанай облысының Затобол ауданында  дүниеге келген. Әкесі Алтынсары  ерте өліп, атасы Балқожаның тәрбиесінде  болған. Атасы өз заманының беделді адамдарының бірі болған, заман ағымын аңғарғыш, оқу - өнердің маңызын жақсы түсінген Балқожа би 5 жасар Ыбырайды Орынборда ашылмақ болған, болашақ орыс- қазақ мектебіне жаздырып қойды. 1850 жылы сол мектеп ашылғанда түскен 30 қазақ баласының бірі  - Ыбырай болған.

Қазақ балаларын орысша оқыту арқылы олардан қазақ даласын  билейтін патша чиновниктеріне көмекші  әкімдер даярлау мақсатымен ашылған  мектепке Балқожа би  де немересін осы үмітпен берген. Бірақ Ыбырай мектепті жан- жақты білім алуға пайдаланған. Сондықтан ол сабақты ерекше ынтамен оқиды. Сөйтіп, мектепті 1957 жылы «өте жақсы» деген бағамен бітіреді. 

1859 жылы Ыбырай Алтынсарин  Орынбордағы Шекаралық комиссияға  тілмаш болып ауысады. Ол кезде  ол Шекаралық комиссияның төрағасы, шығысты зерттеуші белгілі ғылым, профессор В. В Григорьевпен жақсы танысады. Атасы Балқожаны жақсы білетін және силаітын Григорьев Ыбырайға аса ілтипатпен қарап, өзінің бай кітапханасын пайдалануға оңан мүмкіндік берген. Осы кітапханада Ыбырай Григорьевтің көмегімен орыс жазушыларының шығармаларының, орыс және дүние жүзі ағартушыларының еңбектерін ұлы адамдардың өмірі жайлы кітатарды көп оқыған.

«Қызмет бабында мен  қазақтармен жиі – жиі ұстасып  қаламын,- деп жазды ол 1864 жылы Ильминскийге.  Олардың ішінде менің өз туысқандарым да бар. Олардың сырын жақсы білемін, көбін тіпті жек көремін. Қазақарасындағы қызмет адамдарын да көңілім тіпті сүймейді. Олар  кедей қазақтары – қарсылық көрсете алмайды, қасқырдың аузында жем болатын қорғансыз момындарды – адамшылықтың шегінен шыға арсыздықпен тонайды, талайды.  Соларды көргенде... өте қатты күйінемін.  ...Осы елдің  күшті жемқорларының  бірі олардың істеп жүрген істерін менің жаратпайтынымды біліп қалды... Сондықтан ол мені бұл арадан қуып жіберудің амалын істеп жүр».

Осы негізде Ыбырайдың, ағартушылық, демократтық көзқарастары  қалыптасып, дамиды.Қоғамдық әділетсіздік пен  адам бойындағы ұнамсыз мінездерге  қарсы  күресу   үшін  ол  ел   ішінде   білім,  өнер  тарату  ісін  кеңейте  беру   деп  ұғады.   Сол  ниетпен  бар  күш-жігерін  мектеп  ісіне,  бала   оқыту  жүйесін  жақсартуға   жұмсайды.

1876жылы  Ыбырай   Петербург,  Қазан  қалаларына   барады. Орыстың   ағартушылық   жүйесін,  орыс  ағартушыларының  еңбектерін   зерттейді.  Соларға   еліктеп,  қазақ  тілінде  оқу  құралдарын  жасауды  ойлайды.

Сөйтіп  Ыбырай  «Қазақ  хрестоматиясы»  1879жылы  Орынборда   басып  шығарады.  «Бұл  кітапты  құрастырғанда   мен,-деп  жазды  Ыбырай  хрестоматиясының  алғы    сөзінде, -біріншіден,  осы  біздің  ана  тілімізде  тұңғыш  шыққалы   отырған  жалғыз   кітаптың  орыс-қазақ  мектептерінде   тәрбиеленіп  жүрген   қазақ  балаларына  оқу   кітабы  бола  алу жағын, сонымен қабат жалпы халықтың оқуына жарайтын кітап бола алу жағын көздедім». Сол мақсатпен Ыбырай   «қазақ хрестоматиясын» балаларға арналған өлеңдер мен шағын әңгіме – новеллалардан құрастырды. Олардың бірқатарын өзі жазды, біразын сол кездегі орыс оқулықтарынан алып еркін аударды.

Еңбекті сүю және қадірлеу – Ыбырай әңгімелерінің негізгі  тақырыбы. Оны жазушы шағын әңгімелерде үгіт, өсиет түрінде берсе, кей шығармаларында халықтың қоғамдық санасын тәрбиелейтін реалистік суреттер арқылы бейнелейді.

Жазушының шығармаға  жасы құрбы екі баланы алып, оларды бай мен кедейдің өкілі етіп суреттеуінің сыры да оның идеясынан айқын көрінеді. Жарлы баласы Үсен- тұрмыстың тепкісін көре жүріп ысылған еңбек адамы. Ауыл көшіп, жұртта қалған екі баланың далада тамақ тауып жеуіне, ауыүйгіш лдың қалай қарай көшкенін аңғартуына, түнде далаға түнегенде ит – құстан сақтануына Үсеннің тапқырлығы мен еңбекқолығы себеп болды. Ал бай баласы Асан - өмір үшін күресудің жолын білмейтін шыдамсыз, еңбекке икемі жоқ жан. Кісі еңбегімен күн көріп, жаман үиренген, бейнетсіз тоғышар болып өскен бай баласының басына күн туғандағы дәрменсіздігін суреттеу арқылы жазушы келешек Үсендер жағында екенін аңғартады. Сөйтіп, жастарға өмірден еш нәрсе үйренбей, жалқау болып өскен бай баласындай болмай, қиыншылыққа төзімді өнерге бейім, еңбекс жарлы баласы Үсендей болып өсуді уағыздайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ыбырай Алтынсарин (шын аты — Ибраһим, 1841—1889) — қазақтың аса көрнекті ағартушы-педагогы, жазушы, этнограф, фольклоршы.

Туып-өскен  жері — Қостанай облысының Қостанай ауданы, Арқарағай ауылы. Осы өңірде, Тобыл өзенінің жағасынан топырақ бұйырған.

1850 ж. Орынбор шекара комиссиясының қазақ балалары үшін ашқан мектебіне оқуға түседі. Мектепті бітірген соң, Орынбор шекара комиссиясында әскери старшина болып қызмет атқаратын үлкен әкесі Балғожа Жаңбыршыұлының хатшысы болады (1857—1859). Орынбор облыстық басқармасында тілмаштық қызмет атқарады.

1860 жылы Орынбор бекінісінде (Торғай) қазақ балалары үшін мектеп ашу тапсырылады, әрі сол мектепке орыс тілінің мұғалімі болып белгілінеді.

Ыбырайдың бүкіл өмірін арнаған  ағартушылық-педагогтық қызметі осылай басталады. Тікелей өзінің араласуымен  халықтан жинаған қаржыға мектеп үйін және интернат салып, 1864 жылы 8 қаңтарда мектептің жаңа ғимаратын салтанатты түрде ашады.

Ұстаздық-ағартушылық қызметке қоса Ыбырайға басқа да жұмыстарды атқару жүктеледі. Орынбор генерал-губернаторының тікелей тапсыруы бойынша Торғайда төрт рет уездік судья болып (1868—1874), торғай уездік бастығының аға жәрдемшісі (1876—1879) қызметін атқарады.^[1]

Ыбырай инспекторлық қызметке кіріскен соң оқу-ағарту жұмыстарын одан әрі  жандандырып, Елек, Қостанай, Торғай, Ырғыз уездерінде бір-бірден екі кластық орыс-қазақ мектептерін ашады, оларды қажетті кітаптармен жасақтайды. Әсіресе, елді көшпелі өмір салтын ескеріп, Ресейдің халық ағарту жүйесіне жаңа үлгілі білім беру тәсілін ұсыныс етеді.^[2]

Нәтижесінде, 1888 жылы 10 сәуірде Орскіде бастауыш мектептер үшін қазақ жатарынан оқытушылар даярлайтын мұғалімдер мектебі ашылады. Ыбырай мұнан әрі қазақ жастары арасынан экономика, ауыл шаруашылығы, қол өнер кәіспшілігі салаларына қажетті мамандар даярлайтын училищелер ашуға көп күш жұмсайды. Тіптен, Қостанайдан ашылатын ауыл-шаруашылық училищесіне өзінің иелігіндегі жерін беретіні туралы өсиет қалдырады. Ыбырайдың қазақ қыздары үшін Торғайда, Қостанайда, Қарабұтақта, Ақтөбеде мектеп-интернат аштыруының тарихи мән-маңызы зор болды.

^[3]

Ыбырай орыс-қазақ мектептері үшін арнаулы оқу құралдарын шығару қажет деп санады. Оқыту әдістерін жаңа бағытта құрды, оқуға деген баланың ынтасы мен қызығушылығын арттыруды көздеді, оқуды ана тілінде жүргізді. Мектеп оқуында, әсіресе, ана тіліне үйретуде К.Д.Ушинскийдің ойларына жүгінді. Қазақ балаларының таным-түсінігіне лайықты оқу-әдістемелік құралдар жазды. Ол орыс-қазақ училищесінде Ушинскийдің «Балалар дүниесін», Л.Н.Толстойдың «Әліппе және оқу құралын», Д.И.Тихомировтың «Грамматиканың қарапайым курсын» оқу құралы ретінде ұсынды.

Ыбырайдің пікірінше, мектептерге  арналып жазылатын оқу кітаптары  өзінің идеялық мазмұны және нақты  материалдары жағынан ана тілінің  және халық даналығының бай қазынасына негізделуге тиіс болды. 1879 ж. оның «Қазақ хрестоматиясы» атты оқулығы және дидактик. оқу мәселесі жөнінде «Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш құралы» жарық көрді. Бұл екі кітап та қазақ балаларын кириллица негізінде оқытуға арналған тұңғыш оқу құралдары болды. ^[4]