Казақ әдебиеті сабағында поэзиялық шығарманы оқытудың тиімді жолдары

 
        ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ САБАҒЫНДА ПОЭЗИЯЛЫҚ ШЫҒАРМАНЫ   ОҚЫТУДЫҢ ТИІМДІ ЖОЛДАРЫ        
               
       Еліміздің өз тәуелділігіне қол жеткізіп, саяси - әлеуметтік және   экономикалық дамудың жаңа кезеңіне қадам басқан уақытта терең білім, сауатты ұрпақ тәрбиелеу  -   негізгі міндеттердің бірі. 
              Әлемдік саяси аренада Қазақстан Республикасының өзіндік салмағын   
пайымдау оның ұлттық білім жүйесінің жоғары дәрежеде дамуымен байланысты. 
                 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев ел халқына 
Жолдауында «Қазақтың ел болуы, ұлт тағдыры – оның келешек мектебінің қалай болып құрылуына тіреледі.» - деп атап көрсетті [1].  
       Егемендіктің тұғыры тұрақталып, мемлекеттің іргесін нығайту және қазіргі уақыттағы жаһандану жағдайында ұлттық бірегейлікті, тұтастықты сақтау, ұлттық сананың сарқылмауы, тіл мен ділдің  баянды болуы үшін  мектеп қабырғасында елжандылық тәрбие идеяларының  санасына дарытуда әдебиеттің алатын орны ерекше. 
                Әдебиетті оқыту – ғылым саласымен тығыз байланысқан. Себебі, ғылымның қай саласын алсаңыз да теориялық және қолданбалы практикалық мәндес болады деп білсек, әдебиетті оқыту арқылы оқушыға көркем шығарманы оқытуды қалыптастыру әрі теориялық, әрі қолданбалы жүйесін бірлікте қарастырумен қатар оның өнер екендігін де ескерген жөн. Өйткені игерілуге тиісті ұғым, сөздің мәні, айтылмақ ой – түсінік оқушыға әсер етерліктей болса, ол тиісті деңгейде көңіл толқытып, тереңірек ойланады. Сондай – ақ әсер санаға ерекше ықпал етеді. Әсердің нәтижесі бір жағынан тұлғаны әрекетке итермелесе, екінші жағынан пәнге деген қызығушылықты арттырып, көркем шығарманы оқуға талпындырады. 
               Әдебиет – сөз өнері. Барлық сөзді тізе берсең әңгіме, жыр шықпайды. Адам жүрегі тербетіп, ақыл таразылап, тіл кестелеп айтқан сөз орнында тұрса ғана әдебиет деген өнер пайда болады.  
Ғылыми тұжырымда әдебиет «адамтану құралы», ал әдебиет пәні «адам тәрбиелеу құралы», - делінген. Өйткені,  
  
                       Ғылыми педагогикалық ұстаным бойынша  
  
 
                      әдебиет                                             әдебиет пәні  
  
 
  
философиялық, педагогикалық,                        негізінен ұлттық ізгілікті, 
психологиялық, тұғырламалық                         мәднеи - рухани 
көзқарастарға құрылса                                       құндылықтарға құрылған.  
  
 
  
ұлттық таным, ұлттық рухани                  гуманистік сананы (адамгершілікке 
сананы қалыптастырса                               негіздеу) қалыптастырады.    
  
 
                                              бірлесе отырып:  
  
 
  
қазақ тілінің қолдану аясын кеңейту, қазақ тілінің қатысымдық, эстетикалық және этикалық қызметін меңгеруін қамтамасыз ету, оқыту үрдісі арқылы ауызша және жазбаша сөйлеу тілін дамыту, қазақ әдебиеті шығармаларын аудармасыз қазақ тілінде оқу, түсіну, баяндап айту деңгейіне жету, 
Қазақстандық патриотизм идеяларын болашақ қоғам иелерінің санасына дарыту. 
            
          Орыс мектептеріндегі «Қазақ әдебиеті»  пәнін оқыту – айрықша көңіл бөлуді қажет ететіндігі еліміздің ертеңгі болашағына деген үлкен міндеттен туындап отырғаны бәрімізге мәлім. 
Оқушыларға әдебиеттің құдіретін,   оның  адам баласы жаратылғаннан бері бірге жасасып келе жатқандығын, мәңгілік жаңарып, жасарып отыратын үрдіс екенін айтып, түсіндіре отырып, сол әдебиетті жасаушылар, ақын – жазушылар туралы, олардың поэзиялық шығармалары жайында айтуымыз керек.   
                   Оқушы әдебиет сабағында поэзиялық шығарманы қабылдау керек. Бұл – оңай үрдіс емес. Қабылдау деген сіз бере салғанды ол ала қоятын зат емес. Ол – оқушының өзінің жан қалауымен, жүрек сезімімен, рухани әрекетімен жүзеге асатын дүние. 
Қандай жақсы поэзиялық шығарма болмасын оқушы қабылдау үшін әрекет жасамаса, автордың жай күйзелісін, шалқар шабытын бойынан өткізіп, көркем суретті көз алдына елестетіп, келтіре алмаса бәрі бос сөз. 
         Оқушыдағы осы сезімді ояту – мұғалімнің қолында, яғни, оқушыға әдеби білім беру, әдеби, эстетикалық, адамгершілік қасиеттерін дамыту үшін мұғалім әдебиетті оқыту барысында әдіс – тәсілдерді орнымен қолдану қажет[5]. 
Зерттеудің көкейтестілігі: Әдебиет сабағындағы ең басты жұмыстардың біріне оқушылардың поэзиялық шығарманы қабылдауы, одан әсер алуы, көркем туындыны бүкіл бітім – болмысымен түсіне білулері жатады. Яғни мұғалім осы мақсатпен ізденуі керек, осы мақсатта оны жүзеге асырудың ең тиімді деген  әдіс – тәсілдерін сұрыптай отырып пайдалануы керек. Оқушының поэзиялық шығарманы қабылдау белсенділігін, әсерлі сезімін дамытудың жолдарын қарастыруы  керек. 
Зерттеудің мақсаты: Оқушылардың рухани дүниесін байыта отырып эстетикалық, интеллектуалдық, көркемдік, сезімдік, адамгершілік, азаматтық тәрбие беру; оқырмандық тұрақты ынта – ықыласты, биік талғамды қалыптастыру; әдеби мұраны және онда бейнеленген құбылысты эстетикалық қабылдауына қажетті білім және біліктілікпен қаруландыру; логикалық ойын, ауызекі және жазбаша тіл мәдениетін қалыптастыру. Бір сөзбен айтқанда, жеке тұлғаны дамыту, қалыптастыру болып табылады. 
           Зерттеу нысанасы: поэзиялық шығарманы оқыту арқылы оқушылардың пәнге қызығушылығын арттыру. 
Зерттеу пәні: поэзиялық шығарманы оқыту. 
Зерттеу міндеттері: Оқушының;  
  - поэзиялық шығарманы оқуға деген қызығушылығын, ынтазарлығын ояту, жоғары эстетикалық талғам мен қажеттілікті қалыптастыру; 
            - сөз өнерінің ерекшеліктерін түсініп, тануға, ой көзімен зерделеуге негіз болатын білім, білік, икем – дағдылар қалыптастыру; 
            - ойын сауатты ауызша (жазбаша) айта да, жаза да білу, байланыстырып сөйлеудегі тіл мәдениетін қалыптастыру және дамыту, өзіндік ой – пікірін дәйекті, жүйелі айта білуге баулу. 
               Әдебиет - өнер, әдебиет -  ұлттық қазына, асыл мұра. 
Әдебиет – ұлттық танымның қайнар көзі, сондықтан поэзиялық шығармадан алынған үзінділерді оқулыққа ендіруде төмендегідей қағидалар басшылыққа алынған: 
а) Өлеңді әуенімен, сазымен мәнерлеп оқуға, жатқа оқуға, ерекше көңіл бөлу; 
ә) Өлеңдегі ақынның көңіл күйін бағдарлату, оқушылардың өз сезімі, өлеңнің әсеріне де назар аудару; 
б) Тақырыпқа сай музыканы, бейнелеу өнерін, басқа да өнер туындыларын, көрнекілікті үйлесімді, тиімді пайдалану. 
в) Тиімді, көңілді оқу жағдайын туғызу, жағымды ахуал жасау. 
г) Қабілеттерін, шабыттарын ояту, белсенділіктерін арттыру мақсатында шығармашылық сипаттағы әдістерді пайдалану[3]. 
      Поэзиялық шығарманы оқытудың басты мақсаттарының бірі - оқушыларды поэзияны сүюге баулу болып табылады. Мұндай жұмыс оқушыларды өз беттерімен өлеңдерді талдауға да дағдыландырады. Міне, осы жүйелі байланысты өз тәжірибемде қалай іске асырып жатқандығымды көрсету үшін, поэзиялық шығарманы оқытудың қағидаларында кездесетін кейбір қиыншылықты шешудің тиімді жолдарын көрсету мақсатында «Қазақ әдебиеті сабағында поэзиялық шығарманы оқытудың тиімді жолдары» атты тақырыпты таңдап алдым. 
          Поэзия - әлем құбылыстарының жиынтығы. Поэзияны әр оқырман өзінің жанының сүзгісінен өткізуі керек. Ақынның өз өлеңіндегі әуезі, үні,      барлық поэзияға құмартушылардың әуезіне, үніне айналмақ. Ақын мен өлеңді мәнерлеп орындаушының үндесігі лирикаға жан бітіреді. Бала қиялының еркіндігі, оның ортаға қатысы, әлем кереметтерін түсінуге құлшынуы өлең құдіретін пайымдау арқылы жүзеге асады. Өлеңді жатқа оқу, оның маңызы мен мұратын ұғу – тек отбасы тәрбиесі мен ұстаздың үздіксіз ізденістің нәтижесінде болатын үрдіс[2].  
          Поэзия - өнердің түрі, оның бойында сурет пен үн тоғысы болады. Егер бала өлеңді оқып отырып суретті көре алмаса, поэзия сұлулығына тұшына алмайды; ал егер өлеңдегі музыканы сезбесе, баланың жаны тебіренбейді. Поэзия да өнердің басқа түрлері сияқты адамды рухани жағынан толықтырады, терең толғанысқа түсіреді, сезімін күшейтеді. Өмірге қызығушылығын арттырып, рухани байытатын және оқушыны  жас кезінен жеке тұлға болып қалыптасуына, шығармадағы кейіпкер тағдырына қайғырып, қуанып, ортақтасуға әсері болады.  
           Поэзияны оқыту күрделілігі оның жанрлық ерекшелігінде ғана емес, ең бастысы, оқушылардың оған деген көзқарасы, қарым - қатынасында. Әсіресе,  оқушылардың көбі поэзиядан гөрі қызықты мазмұны бар, айтайын деген ойының бәрі айқындалып тұратын прозалық шығармаларды ұнатады. Мұғалімге оқушыларды поэзиялық шығармаларға қызықтыру, тарту жұмыстарынан гөрі прозалық шығармаларға қызықтыру, тарту жеңілдірек тиеді.  
       Поэзиялық шығармаларды өту әдістемесін сөз ете отырып, енді оқушылардың, жасөспірімдердің оларға деген жағымды көзқарасы, қызығушылығын қалай туғызу керек, оның тиімді әдістері қайсы, осы мәселеге тоқталайық. Жоғарыда айтылғандай, поэзияда ақын сезімі өмір сүреді, оқушы оны өз сезімімен қабылдайды. Екі сезім түйіскенде ғана, яғни ақын сезімі мен оқушы сезімі түйіскенде, бір-бірін тапқанда ғана ол туралы сөз қозғау тиімді болмақ. Оқушыларды лириканы сүюге, түсінуге, оны өз еріктерімен оқуға, өмірлік сырлас досы етуге талаптандыру оны оқытудың басты мақсаты болып табылады. Оқушылардың оған деген жағымды көзқарасын қалыптастыру жүйелі жұмысты талап етеді[3].  
      Поэзиялық шығарманы оқытуды өз тәжірибемде төмендегідей қажеттіліктерді таңдап алдым. 
      1. Өлеңді мұғалімнің мәнерлеп оқуы 
      2. Оқушылардың шумақпен, сонан соң түгелімен мәнерлеп оқуы 
      3. Сөздікпен жұмыс, орысша аудармасына көңіл аударту 
      4. Әдебиет теориясымен жұмыс істеу 
      5. Сызба арқылы өлеңнің мазмұнын ашу 
      6.Өлең мазмұнын жазбаша жаздыру             
      7. Өлең мазмұнын ауызша айтқызу.  
  
 
  
                      
  
Ж. Жабаев. «Ленинградтық өрендерім».  
  
Балалар, өлеңнен теңеуді табыңдар 
- бұлағымдай (Нева өзенін) 
- күндей (шамы)  
- шоқылардай (таулары)  
  
-  Балалар, Жамбылдың осы өлеңді жазуына себеп болған қай қала? 
   
   Ленинград қаласында 
          
  
     -     Нева өзені 
- Шамдары жайнаған үйлер                  бар 
- Биік таулар бар.  
  
Ленинградтық өрендер  
  
 
- Жамбылдың өлеңі 
- Оны Ленинградтық ерлерге арнаған 
- Ақын Жамбылдың мақтанышы.  
  
Ленинградтық ерлер  
  
    
-   батырлар 
- Нева өзенін, қаланы қорғаушылар 
- Ұрпақ үшін күресушілер  
  
   Нева өзені             
                                  + нде  
    
  
Сүйкімді                        сумен көмкерілген көпір бар  
  
 
           Қазақстанның бұлағына теңейді  
  
Қазақстан                                                       әр топ әр шумақты осы сызбаны 
          +нан                                                       пайдалана отырып    әңгімелеп 
                                                                         береді 
                                                                       
- көмекке әскер кетті 
- олар Нева алабын қорғайды 
                               М. Жұмабаев «Сен сұлу»  
  
Не сұлу  
  
 
- май 
- нажағай 
- қызықты орман                 сұлу 
- кең дала  
- Ай                                
  
- кешкі ескен жел 
- хош иісті гүл                сұлу 
- әдемі аспан 
- асқар тау, дария  
  
- сылдыр аққан су 
- қаңқылдаған қу                  сұлу 
- көтерілген бу  
  
- алтын Күн 
     -   жымыңдаған жұлдыз             сұлу 
- дүние  
  
Бәрінен де маған, сәулем, сен сұлу!  
  
 
кім? кім?  
  
сүйген қызы                     оның махаббаты  
  
 
                                                                         оқушылар осы сызба бойынша                                                                                     
                                                                        өлең мазмұнын жазбаша жазып, 
                                                                               ауызша әңгімелеп береді.  
  
       Ой, ойлану, ойлату барлық пәндерге де керек. Ойсыз өмір сүру мүмкін емес. Бірақ бұл жердегі ерекше бір еске алатын мәселе - өзіндік пікірде жатыр.  
Поэзиялық шығарманы оқытудың ең бастысы, сол поэзиялық шығарма туралы оқушы пікірі, ойына ерекше көңіл бөлген жөн. Бұл пәннің басқа пәндерді оқытудан өзгешілігі де, күрделігі де осында. Басқа пәндерге қарағанда әр түрлі  
  
                                             
                                                 Психологиялық рең  
  
 
                 сезім                                           шабыттану 
                                                  эмоция әсер 
еліктеу 
қиялдау армандау 
осы пәнде ерекше көрінеді. 
                                              
                                                   Әдебиет  
  
 
жан дүниені  
  
                                                         он екі мүшені алпыс екі тамырды  
  
         Түгелдей жайлап, еш уақытта да көзге көрінбейтін сезім қылдары арқылы ақыл иесі адамды өз арқылы жетелеп алатын қасиетті дүние. Оны оқытудың қызығы да, күрделігі де осында жатса керек [4] 
Оқытудың осы бір күрделі жолын болашақта шешу үшін алдыма төмендегідей жоспар қойдым: 
   Поэзиялық шығарманы оқытқан кезде төмендегідей деңгейлік жұмыстарды жүргізуді кешенді бағдарға алып отырмын.  
І деңгей – өлең ішіндегі негізгі ойларды бөліп алып, соны шағындап өз                     сөзімен жазуға дағдыландыру. 
ІІ деңгей – тірек сызбалары арқылы поэзиялық шығарманың негізгі мазмұнын ашқызу.  
ІІІ деңгей -  поэзиялық шығарма бойынша бейнесөз, сөзжұмбақ құрастырту (өздері түсінген сөздер бойынша) 
             Қорыта келгенде, әдебиет – тұнып тұрған тілдік байлық. Көркем әдебиетте тілдің эмоциялық және эстетикалық қуаты ерекше көрінеді. Бұл қазақ тілін жоғары деңгейде үйренуге мүмкіндік береді.