Әль Фараби туралы

Әль Фараби туралы

Әдебиетпен  ауызша шығармалардан басқа Қазақстанда  ғылыми білімнің дамуы да кең тараған. Астрономия, география және басқа  да жаратылыстану ғылымдары туралы көшпенділердің білімі орта ғасырларда ғылыми тракататтар түрінде кең  тараған. Өкіншке орай соның көп бөлігі бізге дейін жеткен жоқ. Бізге Қазақстаннан шыққан көптеген есімдер белгілі, бірақ солардың ішінде Әбу Насыр әл Фарабидің жөні бөлек.  
Әбу Насыр ибн Мухамед Тархан ибн Узлаг әл-Фараби 870 жылы Отрар қаласында қыпшақтың әскери қолбасшысының жанұясында туылған. Абу Насыр бала күнінен ғылымға үйір болып өсті, оның бақытына қарай сол заманда Отырарда аса бай кітапхана бар еді. Аль Фараби парсы, грек тілдерін үйеренді, осы тілде ғылыми трактаттар оқиды. Кәмелеттік жасқа толған соң ол, оқуын жалғастыру үшін жетекші ғылыми орталықтарға барады. Осы мақсатпен Шаш (Ташкент), Самаркантта, Исфаханда,, Хамадан және тағы басқа көптеген қалаларда болады. Сол замандағы ғылым ммен мәдениеттің дамғын орталықтарының бірі Халифат астанасы багдарт қаласында ұзақырақ болады. Осы жерде өз білімін толык жетілдіреді және көптеген көрнекті ғалымдармен танысып, олардың арасында жетекші орынға ие болады. Бірақ бұл жағдай діни-ғалымдардың көре алмаушылығын туғызып, олармен көзқарасы жараспаған Аль Фараби Багадатты тастап Хорасанға кетуге мәжбүр болады. Өмірінің ақырғы күндерін Аллепо және Дамаскіде өткізді

Аль-Фараби энциклопедисть ғалым ретінде ғылымның барлық саласына елеулі еңбек сіңірді.Ол барлық ғылымды теориялық (логика, жаратылыстану, математика) жіне практикалық (этика, саясат) деп екіге бөледі. Оның қолынан музыка теориясы, физика, заң, әлеумет, астрономия, медицина, логика, философия ғылымдарына арналған көптеген трактаттар шықты. Аристотель оқуыларын дамыта және жалғастыра отырып Аль Фараби көзі тірісінде ақ “Екінші ұстаз” (Аристотелден кейінгі) деген атақ алады. Арабияның орта ғасырдағы ғылымы осы Аль Фарабидің еңбектері негізінде қалыптасады және оның ықпалымен Ибн Рушид, Ибн Сина, Омар Хаям, Роджер Бекон, Леонардо да Винчи және көптеген ғұламалардың көзқарастары қалыптасқан.

ӘБУ НАСЫР  ӘЛ-ФАРАБИ және ОНЫҢ ӘЛЕМ ҒЫЛЫМНА ҚОСҚАН ҮЛЕСІ

Әбу Насыр  Мұхаммед ибн Мухаммед Фараби ерте орта ғасырдағы ұлы ғұламалардың бірі болып табылады. Ол көпжақты оқымысты-энциклопедисть және шығыс рационализмін қалыптастырғандардын бірі болды. Осы себепті оған “Аристотелден кейінгі екінші ұстаз!” деген құрметті атақ берілген Әл Фарабидің, бір кездері Орта Азияның етедегі мәдени орталығы болған қала Отрарда туылғаны тарихтан белгілі. Әл Фараби осы Отрарда, өзінің ана тілі қыпшақ тілінде бастауыш білім алады. Фарабидің еңбегі мен әрекет дәуірі араб мәдениетінің даму дәуірімен түстас келді. Әлемнің атақты оқымыстылары, философтары, ақындары, музыканттары, бағдатқа жиналды және онда ғылым академиясы мен университет ашады.Бағдат оқымыстыларының арасында Орталық Азия мен Қазақстаннан шыққандар құрметті орындарды иеленді. Солармен бірге Бағдатқа – білімнің барлық саласынан; музыкадан бастап астрономияға дейін   хабары бар Фараби де келді. Фараби тіл ғылымының, калеграфияның, лингвистиканың, өлең құрастырудың, риториканың ірі теоретигі ретінде танылды. Сауатты жазу, каллиграфия, өлең жазуғ риторикадан трактовкалар жазды. Әбу Насыр ал-Фараби – жан-жақты дамыған музыкант әрі компазитор, мәнерлеп орындаушы әрі теоретик, тарихшы, музыкалық аспаптарды жасаушы шебер болды.  
Оның көптомдық “Музыка туралы үлкен трактат” деген шығармасы көптеген тілдерге аударылған. Фараби трактаттары біздің заманымызға дейін аса жоғары бағаланады. Фараби геометрияны барлық жаратылыстық-философиялық ғылымдардың негізі деп қарады. Ұл идеаны “Философияны меңгерудің қажетті шарттары” деген трактатында анық келтірген.  
 
Астроном және астролог ретінде Фарабидің беделі жоғары болды, ол бұл ғылымдарды арифметика, геометрия, музыка сияқты жоғары педагогикалық ғылымдар категогриясына жатқызды. Физика мен жалпы жаратылыстанудан жазған Фараби еңбектері белгілі. Жалпы физикалық және жаратылыс құбылыстарын зерттеуде ол эксперименттер жасау қажеттілігін атап көрсетеді.  
 
Фараби тамаша дәрігер ретінде де белгілі. Дәрігерлік қызыметіне байланысты Фараби, сол замандағы басқа да дәрігерлер сияқты, алхимиямен, ботаникамен, минерологиямен айналысады. ғылымның бұл салаларының бәрі жаратылыстану құрамына кіретін. Фараби географияға көп көңіл бөлді. Саяхатшы ретінде ол, Қазақстан мен Орталық Азияның, Таяу Шығыстың, Африканың көптеген ғылыми және мәдени орталықтарында болды. Оның Отрарда, Талас, Шаш, Самархант, Бухара, Хива, Кабул, Бағдат, Дамаск қалаларында болғаны құжат түрінде белгілі. Барлық елдер мен қалаларда, Фараби жаратылыс зерттеушісі, географ және астрорном ретінде аймақты оқып үйренді, орынның координаталарын анықтады т.б. Жаратылсытануға Фараби басты мән берді. Ол, “қандай да бір педагогикалық ғылымға қарағанда, табиғат туралы ғылым әлдеқайда бай және кең көлемді болып келеді” деп жазды. Өзінің басқа бір еңбегінде “философияны оқып үйренуден бұрын табиғат туралы ғылымды игеру керек, өйткені бұл ғылым адамға барынша жақын, мәндері анық және оған түсінікті ғылым саласы” деп жазады.  
 
Философия саласында Фараби өз заманындағы теңдесі жоқ тұлға саналды. Оның негізгі көзқарасы – рациональдық. Оның философиялық еңбектерінде Аристотель, Платон және басқа ертедегі данышпандардың философиялық еңбектеріне коментарийлер жазуға көп орын берілген. Фарабидің тамаша, өте бағалы еңбегі “Даналықтың маржандары” деген трактаты 1000 жылдан бері Шығыс университеттерінің оқулық құралы болып келеді.  
 
Фараби еңбектері Европаның Қайта өрлеуінде үлкен рол атқарды. Бэкон, Л. Да Винчи, Коперник, кеплер, Лейбниц сияқты оқымыстылар өз жетістіктері үшін Фарабиге қарыздар.  
 
Бүкіл өркениеттің жан дүниесін даму бағытындағы оның білімін бағалау оңай емес.

Әл-Фарабидін  Индияда болған оқиғасы 
Don Robercon

Әл-Фараби (біздің заманымыздың 870-950 жылдары) Түркістаннан (Қазіргі Қазақстанның Шымкент облсында. авт.) шыққан үлкен философ әрі музыкант болды. Ол Канун (анг. Quanun) деген музыкалық аспап ойлап тапқан. Ол әлемнің көптеген елдеріне саяқаттаған. Ешкім танымау үшін бетіне бетперде (маска) киіп алады екен. Индияда жүрген бір күні ол Корол армиясының формасын киіп алып, жәй адам ретінде Индиядағы ең атақты адам Корол Суффудиннің үлкен соты өтетін бөлмеге кіреді. Король өзінің королдарға арналған бөлмесінен қарапайым адамды көріп таң қалады да, ол не істеп жүрген адам деп білгісі келеді.  
-Сіз қайда болуғс тиістісіз? – деді король  
-Мен ана сіз отырған тақта отыруға тиістімін. –деп жауап береді. Сөйтіп тақтың қасына барып, оның бір шетіне отырады. Отырған соң біртіндеп королды ығыстыра бастайды. Корол қатты ашуланды да, күзетшілердің бірін шақырып, оған өзге бір түсініксіз тілде бір нәрселерді сөйлейді. Ол түсінкіз тілде “Мына адамның есі тура емес болу керек немесе кісініні таңдандыратын ғажап адам шығар. Мен бірнеше сұрақтар қойып, қандай адам екенін білейін” дейді.  
Король сұрақ қою үшін Ал Фарабиге бұрыла беріп еді; бірақ аузын ашқанша Ал Фараби король сөйлеген түсініксіз тілде былай дейді; “Король сіз неге мазасызданасыз?” Осы мезеттен бастап король мен Фл Фараби бірнеше сағат бойы үздіксіз философиялық таласқа түседі. Королдың келтірген аргументтеріне нүкте-үтіріне шейін дәлелмен немесе қарсы дәлелмен жауап беріп отырады. Бұл дебатқа Индияның ең атақтыдеген философ-шешендері қатысады. Олардың бәрі Ал Фарабиді сүріндіре алмай, таласта жеңіліс табады. Ақырында король жеңілісін шын жүректен мойындап, Ал Фарабиге, не қалайсың, сұрағаныңды үлкен ризалықпен берем дейді. Ал Фараби маған ештеме керек емес дп жауап береді. Содан соң король оны құрметті қонақ етіп, әлемдегі ең мықты деген музыканттарды жинап, оларға қонақтың құрметіне музыка ойынңдар деп бұйырады. Музыканттар ойнап жатқанда, Ал Фараби олрды тоқтатып, аспаптарының құлақ күйін басқаша келтіріп береді. Содан музыканы қайта ойнап шығуды сұрайды. Бұл жағдай жиі қайталанады. Ақыры болмаған соң король өз музыканттарын қуып жібереді. Одан соң корол Фарабиге; сен менің музыканттарымды жақтырмадың, енді өзіңнің олардан артық екеніңді дәлелде- дейді.  
Ал-Фараби қалатасынан кішкентай үш шек алды да оны керіп жоғары, шат-шадыман мелодиянгы қойып ойнай бастады. Муызканың әр қайырмасында залдағылар, королда бар ішінде ду күліп жіберіп отырады. Музыка тыңдау жалғаса береді де тыңдап отырғандар, корол да ары-бері домалап еріксіз күле бастайды. Кенет, Ал Фараби кілт тоқтайды да, баяу, мүңлы әуен ойнай бастағанда тыңдап отырғандар бірі орындықта, бірі отырған жерінде Фарабиден басқасы, шетінен тәтті ұйқыға кетеді. Осы кезде Ал Фараби бөлмеден жәйлап шығып кетеді. Содан кейін ол жердін оны ешкім көрмепті. Корол оянғаннан кейін қанша іздетседе таппапты. 

Әл Фараби

Қашықтасың  туған жер - қалың елім,

 Не бір жүйрік болдырып жарау деген

 Шаршадым мен.

 Қанатым талды менің,

 Шаңқыт жолға сарылып қарауменен.

  
Кері оралмай жылдарым жатыр ағып, 
Қасіреттің жасына көз жуынар. 
О, жаратқан, көп неткен ақымағың, 
Құм сықылды тез ысып, тез суынар. 
 
Зиялы аз бір тұтам тіршілікте, 
Әкімдікке куллісі жүгіреді. 
Көкірекпен сезініп, күрсініп көп, 
Жаным менің түршігіп, түнереді. 
 
Кайтейін мен көкжиек кеңдгімді. 
Келер күнге үмітпен жол ашамын. 
Қос шөлмекпен өткіздім өмірімді, 
Соны медет етеді болашағым. 
 
Бір шөлмекте көк сия толып турса, 
Екіншіде - шарап бар жайы мәлім. 
Даналыкты сиямен толықтырсам, 
Шарабымен шерімнен айығамын. 
 
(6,32-33) 
 
Бауырым, қанша сүйгенмен, 
Бітеді өмір күйбеңмен. 
Шындыққа бас тік алаулап, 
Пенделіктен бол аулак,. 
 
Жататын дәйім жаңғырып, 
Бұл өмір емес мәңгілік. 
Бейопа мына заманда 
Бақұл боп кетер адам да. 
 
Жұрт күнін куып кеп қызык, 
Жіберер зая өткізіп. 
 
Қағаздың түсті бетіне, 
Сызыктай бейне тартылған 
Тап болып, жігер сарқылған, 
Кездейсоқ өмір өтіне 
Қайыспай тұрса нар тұлғаң 
 
Сонда да беріп кетеміз, 
Жүректің отын молында, 
Арманды аңсап өтеміз 
Ұлы мұрат жолында. (6, 34) 
 
Темендегі өлең жолдары Әл-Фарабидің ақындық тұғырының да биік болғандығын толық дәлелдейді: 
 
Тамылжып бал тыныштық айналамнан, 
Тылсым түнге құшағын жайған далам. 
Мен жатырмын ұйқысыз жапа-жалғыз, 
Жанымды ой жарығы аймалаған. 
 
Аққан жұлдыз құласа кейде егер, 
Сенің нұрлы бейнең боп кеудеме енер. 
Әлдеқайда ғайыптан ынтызар ғып, 
Өміріме бір ғажап сәуле берер. 
 
Үнің жетер жаңғырып жырақтан ең, 
Сезініп мен деміңді гүл атқанмен, 
Оның өзі бір-ақ сәт... содан кейін, 
Мұңды әуенді жалғаймын бірақ та мен... (6, 36) 
 
Тіршілікте құрыштай бол төзімді, 
Сан мәртебе алдаса да өзіңді. 
Тағдырыңды еш уақытта жазғырма, 
Тіпті кейде болса әзәзіл азғырған. 
 
Өрге жүзген өнегелі ісімен, 
Таңда адал дос өз теңіңнің ішінен. 
 
Жүргендер көп достың атын малданып, 
Алайда тек қалма оған алданып. (6, 37) 
 
 
Әрине, Әл-Фараби өмір сүрген дәуірде үлкен ғалымдардың да өлең жазуы өзінше бір әдетке айналып кеткен салт, дәстүр болған. Мәселен, Фарабидің замандасы, ұлы ғалым, медиң ина ғылымының негізін қалаушылардың бірі - Әбу Әли ибн Сина, энң иклопедист-ғалым Бируни, ұлы математик Әл-Хорезми, т. б. кезінде азды-көпті өлеғ-жыр жазумен де айналысқан. Бірақ орта ғасырдың әдебиет зерттеушілері мен тарихшылары поэзия мәселесін сөз еткенде көбнесе дерлік Әл-Фарабидің есімін қайталап отырады. Өкінішке орай, Фарабидің поэзиялық мұрасы біздің дәуірімізге дейін толық сақталмады. Әйтсе де саусақпен санарлықтай аз ғана жыр жолдарының өзінен оның зор шабытты, кең тынысты, тереңо йлы, нәзік сезімді, дарынды ақын болғанын аңғару қиын емес. 

Ирандағы Фараби туындылары  
Бүгінде Ирандағы көне қолжазбалар саны шамамен милионға жетіп жығылады. ...Бұған дейін әртүрлі кітапханалардың қолжазба қорларынан Фарабидің 36 трактаты табылған еді. Солардың кейбірінің қайталай көшірлген нұсқаларын есептей келгенде, барлығы 98 қолжазбаның жайы белгілі болып отыр. Бұл әзірге белгілі болғаны ғана. ...Басы бар да аяғы жоқ, аяғы бар да бас жағы сақталмағана дүниелер қаншама. Бұған қоса қай Фарабидікі екені белгісіз туындылар да бар. 
 
Иранның Тегеран, Құм, Мешхед, Тәбриз, Исфахан, Рәшит және Иәзд шарғарларындағы кітапханаларда сақталған Фараби еңбектерінің бәрі де араб тілінде. Дегенмен, кей туындыларының аударма қолжазбаларына да сілтеме жасалып отырылған. Еегеран университеті кітапханасынада сақталған «Қисын (Логика) іліміне кіріспе» трактатының еврей тілінде үш бірдей аудармасы бар. Муса бей Ладхейс Иахуди, Самуэл Бен Табун және Шалом бен Аюб аударған осы тракаттың тағы бір көшірмесі мен аударма қолжазбалары бүгінде Париж ұлттық кітапханасында сақтаулы тұр. Деректерге сенсек Фараби дүние салысымен оның дүниелереі шетінен еврей тіліне аударыла бастаған екен. Ендеше, ғұламаның көптеген еңбектері басқа тілге қарағанда, еврей тіліне көп аударлыған болса оған таңдануға болмайды. Сонымен қатар Мешхед шағарындағы резави кітапханасында қолжазба күйінде сақталған Фарабидің қасиде қалыбында жазған жырлары қоса көшірілген өлең жинағы да назар аудартпай қоймайды. Жалпы, Фарабидің тек араб тілінде ғана емес, парсы тілінде де өлең жазғаны жайлы дерек бар. Алайда оның тек екі рубиі ғана бүгінге жетіп отыр. 
 
Иран кітапханалары қорында сақталған Фараби трактаттарының бірнеше қолжазбасы Үндістан, Ливан және Мысырда жарық көргені айқындалды. Ол қолжазбалардың көбісі ХVІ – ХVІІ ғасырлардаг жеткен көшірмелер. Солардың көпшілігі настаалиқ жазуымен таңбаланған. Арасында нәсх жазуымен таңбаланған нұсқалар да ұшырасады. Кейбірінде көшірмешінің аты-жөні, көшірген уақыты дәл көрсетілген. Мәселен, Мешхед қаласындағы Резвани кітапханасындағы трактат қолжазбалары арасында Мұқамед Мұмин және Әли табатаби көшірмелері жиі ұшырасады. Оған қоса, Әли Танкобени, Мұқамед Реза Түни Хорасани, тажедин Хусейн Со’ад, Сұлтанмақмұд Әл-Мир Буорги Мазендарани Ширази, Сұлтанмақмұд Хусейни Бузорги есімді көшірмешілердің де еңбектері кездеседі. 
 
Адамзаттың «екінші ұстазы» аталған Әбу Насыр Әл Фарабидің туындыларының санын ғалымдар әлі толық анықтаған жоқ. Нақты дәлелденбесе де оның трактаттарының саны кем дегенде 120, әрі дегенде 160-тан асады деп есептеледі. Ал Иранда сақталған қолжазбалардың ішінде қазірге дейін Фарабидің мынандай еңбектерінің бар екені анықталған:  
Трактат: қолжазба саны 
«Хихмет өзегі» - 19 
«Мәселелерді қарастыру - 11 
«Ақылия» (Ақыл) - 9 
«Қос хакім көзқарастарының тоғысы» 
(Аристотель және Аплатон ойлары жөнінде)- 6 
«Қала саясаты» - 5 
«Алшақтық дәлелі» - 5 
«Зәйтүн Кабир трактатына түсінік» - 5 
«Болмыс басы» (Саясат) - 3 
«Сяси қоғам» - 3 
«Жұлдыз үкімдері» - 3 
 
«Аристотель метафизикасы», «Заттар төркіні», «Фәлсафаның пайда болуы» және «Бақытты игеру» деп аталатын еңбектердің қос-қостан көшірмесі ұшырасады. Шолу, сауалдарға жауап, түсінік бағытында жазылған трактаттар саны -11.  
 
Сондай ақ: 
«Ибн Зәрийе салыстырмасы», «Геометрия түткиіліндегі анық руаханий күш пен табиғат сырлары», «Ескертуді ескерту», «Аплотонның намысты қоғам еңбегін қысқаша талдау», «Қысқаша қисын», «Қисын қалыптастыру», «Хихметке баулу әдебі», «Бақыт жолындағыларды ескерту» (Дүние бақытының дәлелі), «Жасампаз қала тұрғындарының көзқарасы» деп аталатын Фараби туындыларының әзірге бір-бір дана көшірмесіне кезігіп отырмыз. 
 
Иран қолжазба қорларында Фараби трактаттарына түсінік жазған Нәсредин Туси, Жәлоладдин Дауани және Женди (?) тәрізді адамдардың да еңбектері сақтадған. Туси мен Дауанидің кім екендігі белгілі, ал Жендидіңі кім болғаны әзірге беймәлім. Жалпы Иранда Женд шағарынан шыққан бірқатар ғұламалардың еңбегі сақтаулы. Әбсаттар Дербісалі өзінің «қазақ даласының жұлдыздары» деген еңбегінде бес бірдей жендидің өмірбаянына тоқталған. Түрки, Түркістани, Шаши, Тәшкени, Бәнекенти есімдері шығыстаныушылардың қолына түссеәр қайсысы бір-бір ғылыми жұмыс тақырыбы болып шыға келер еді. Фрабидің өғзін қаншама парсы етіп шығаруға тырысқанымен, кейбір ынсапты ирандық зерттеушілер деректерге сүйеніп оның толық аты-жөні Фраби Түркістани, Фараби Түрки болғанын айтады. Ирандағы Теғеран университетінің кітапханасы қоолжазба қорындағы Фарабидің өмірі мен қызметі жайында жазылған қос бірдей қолжазба да құнды деректердің бірі. 
 
Иісі адамзаттың игілігін көздеген Фараби еңбектерін сақтап отырған Иран кітапханасының қолжазба қорында ислам діні пайда болғанға дейінгі деректер де ұшырасып қалады. Ал ислам дәуіріне қатысты басты мұра – Мұқаммед пайғамбардың ол кезде отқа табынатын зорастризм дініндегі парсы патшасы Хосрау пәрвизге дінге шақырып жазған хатының көшірмесі де бүгінде Теғран университеті кітапханасында сақтаулы тұр. 
 
... Еліміздің Ирандағы тұңғыш елшісі Мырзатай Жолдасбеков Фраби трактаттарның біраз көшірмелері елге жеткізілген... 
 
Қуанышбек Қари. 
«Егемен Қазақстан» 14.12.2006 

Орта ғасыр  ғалымдарының Әл-Фараби туралы ой-пікірлері  
 
Әбу Наср әл-Фараби туралы сол кездегі көптеген ғалымдар өздерінің ой-пікірлерін жазып қалдырған. Ұлы ойшыл Әбу Әли ибн Сина, тарихшы-ғалымдардан Захируддин әл-Байхакий, Жамолуддин ибн әл-Кифтий, Ибн Әби Усайба, Ибн Халликон сияқты атақты ғалымдар өз шығармаларында ұлы философ Әбу Наср әл-Фараби жөнінде кейбір мәліметтер беріп кеткен. Белгілі шығыстанушы-ғалым. Аристов солардың бірқатарын араб тілінен өзбекшеге аударып жариялаған екен. Біз соны өзбек тілінен қазақшаға тәржіма жасап, окырманға ұсынуды жөн көріп отырмыз. 
 
Әбу Әли ибн Сина: Мен мантик (логика), жаратылыстану және риезиет (математика, геометрия) ғылымдарын жақсылап меңгердім. Сосын теологияны оқып үйренуге кіріскенімде Аристотельдің «Метафизика» кітабын оқыдым. Бірақ онда не жазылғанын оқып түсіне алмадым. Бұл кітапты жазған кісінің мақсаты маған құпия болып қала берді. Тіпті оны қырық рет қайталап окып шықтым. Бұл кітапты жаттапта алдым. Бірақ соныңөзінде мен оны түсіне алмадым. Ақыры одан үмтімді үзіп, бұл түсінуге болмайтын кітап екен деген қорытындыға келген едім. 
Бір күні бесін намазы кезінде кітап сатушыларға бардым. Онда бір делдал мұқабалы бір кітапты қолына ұстап алып, мақтап тұр екен. Ол мені қасына шақырып, маған кітапты көрсетті. Сонда мен бұл ғылымды білудің пайдасы жоқ деген оймен әлгіні жақтырмай, алмайтынымды айттым. Делдал маған: «Бұл кітапты ал, бағасы арзан - үш дихрам, кітаптың иесі ақшаға мұқтаж», - деді. Осылайша мен кітапты сатып алдым. Қарасам, ол Әбу Наср әл-Фарабидің «Метафизика» кітабының мақсаты жайында жазылған шығармасы екен. Үйге келген бойда оны оқуға кірістім. «Метафизика» ойымда жатталып қалған себепті сол сәтте-ақ кітаптың мазмұнын түсініп алдым. Бұған қатты қуанып кеттім. Мұндай кітаптың табылғанына шүкіршілік жасап, ертеңінде-ақ кедейлерге біраз нәрсе садақа бердім. 
 
Захируддин ал-Байхакий: Шейх Әбу Наср әл-Фарабидің аты Мұхаммед ибн Тархан болып, шыққан тегі Түркістаннын Фараб деген жерінен екен. Бұл кісі «Муаллим ас-Соний» - «Екінші ұстаз» деген лақап есім алған. Ислам ғалымдары арасында одан бұрын мұншалыкты ақылы алғыр адам болмаған еді. 
Әбу Насрдың көп трактаттары болған. Мен Рай шағары бастығының кітапханасынан бұл кісінің шығармаларын көрдім. Сол жерде мен Әбу Насрдың небір шығармаларын көрдім, тіпті ондай кітаптар жайында ешқашан естімеген де екенмін. Тағы бір айта кететін жәйт – көрген кітаптарымның көпшілігі Әбу Насрдың өз қолымен жазылған яки оның шәкірті Әбу Закария Яхия ибн Адидің қолымен көшірілген еді. 
.. .ғұлама Әбу Наср әл-Фараби айтқан екен: «Кімде-кім хикмат (философия, даналық) білімін оқып үйрен уге кіріспек болса, ол ең алдымен жас болуы, ниеті дұрыс , әдепті, қайырымды адам болуы керек. Ондай кісі адамдарға мейірімді, таза, адал болуы, азғын қылықтардан: күнә, қиянат, зұлымдық пен аярлықтан таза болуы тиіс. Білім жолына түскен жан күнделікті күйбең тіршілікті ойламауы қажет . Хиқмат 6ілімін оқып үйренуге кіріспек болған адам білімді де, ғалымдарды да құрмет тұтатын кісі болуы шарт. Ондай кісі ғылым адамдарынан басқа ешбір нәрсені қадірлейтін болмауы керек. 
Білімді кәсіп, өнер етіп алмауы керек әрі оны мал-дүние табу құралы етіп жібермеуі қажет. 
Кімде-кім мұны керісінше істейтін болса, онда ол кезбояушы саналады. 
Жалған ақша таза ақша есептелмейтіні сияқты, жалған сөз ешқашан мәнді сөз болмайды. 
Егер мінез-құлқы біз айтқандай емес, теріс мінезді кісі болса, ол ешқашанда ғалымдар қатарына қосылмайды. 
Ағаштың өсіп-жетілгенін бұтақтағы жемісіне қарай бағалайдығой. Сондай-ақ адамның басына қонған бақыттың тұрақты болуы жақсы мінез-құлыққа байланысты. 
Кімде-кім өзін өз дәрежесіеен жоғары көтермек болса, ондай адамнын, өсу жолына тосқауыл койылады». 
 
Жамолуддин ибн әл-Кифтий: Әбу Наср әл-Фараби - Мауераннахрдағы түрік шағарларының бірі болған Фарабтан шыққан философ. Бұл кісі мұсылмандардан шығып, әлемге танылған данышпан саналады. Ол Иракка барып, Бағдад шағарында тұрып қалады. Әбу Наср бұл қалада хикмат білімін үйренеді. Осы жерде Әбу Наср сол дәуірде деңдесі жоқ адам болып шыгады. Логиқаға қатысты кітаптарды зерттеу және оларға түсініктеме жазуда көп іс тындырды. Логиканың қиын тұстарын айқындай түсті, көпшілікке түсіексіз болған жасырын сырларын ашты әрі бұл ғылымның пайдалану әдістерін жеңілдетті. Ол өз шығармаларында логикадан пайдалану үшін түсініікті сөз тіркестерш, астарлы меңзеу сөздер қолданып отырды. Тіті ол логиканы түсндіру, үйрету және талдау жасаудағы Әл-Киндий, тағы басқалар жіберген олқылықтарды да атап көрсетті. 
.. .Әбу Насрдың бұдан басқа «Ихсо ал-улум ва аттаьриф» - «ғылымды меңгеру және оның мақсатын түсіндіру» туралы жазылған құнды кітабы бар. Мұндай шығарма жазуда осы кезге дейін Әбу Насрдан ешкім озып кеткен емес. Тіпті бұл секілді ой-пікрлерді оған дейін әлі ешкім айта алмаған, ол кісі шыққан биікке ешкім көтеріле алмаған еді. Дамып келе жатқан ғылымдардың барлық салалары да оның салған дұрыс жолын пайдаланды деуге болады. 
Әбу Насрдың Афлотун (Платон) және Аристотель философиясындағы идеяларға арналған кітабы оның философия саласындағы аса көрнекті ғалым екенін әрі философия пәнін терең меңгергенін дәлелдейді... Мен философияны үйренушілер үшін одан («Фараби кітабынан». - Н. К.) пайдалырақ бірер кітап бар деп ойламаймын. Бұл шығарма барлық ғылым салаларына ортақ әрі осы еңбек арқылы басқа ғылым салаларының өзіне тән мән-мағыналарын түсінуге болады. Бұрын логикадағы категориялардың мағыналарын, олардын. неден құрылғанын түсіну мүмкін емес еді, қалайша сол мән-мағына барша ғылымға ең алғашқы негіз, іргетас болып қалануы мүмкін екендігі дәл осы Фараби шығармасында ғана түсіндірілген болатын... 
 
Ибн Әби Усайба: Фараби - шынайы философ, терең білімді данышпан еді, философияға қатысты пәндерді толық игерген болатын. Ол риезиет (математика, геометрия) ғылымдарына жетік, білгір, ірі ғұлама, мал-дүниемен ісі жоқ, қарапайым адам еді. Ол тағамға шыдамды, қанағаты мол жан болатын. Ол өзінік мінез-кұлқы жығынан ежелгі дәуір философтарына ұқсайтын. 
Әбу Наср тәуіпшіліктен де едәуір хабардар еді. Тәуіпшіліктің теориялық жағын жақсы білетін. Бірақ тәуіптік тәжірбиені іс жүзінде қолдану және оның ұсақ-тұйек емін жасау ісін айтарлықтай терең меңгермеген болатын. 
.. .Әл-Фараби Дамаскіге алғаш барған кезінде бір бауға қарауыл еді, сол бау ішінде отырып ұдайы хикмат - философия ғылымымен айналысатын. Әбу Наср бұл жерде ежелгі дәуір ғалымдарының көзқарастары - шығармалары мен оларға жазылған түсініктерді бас алмай оқып отыратын. Ол өзі жарлы кісі еді, тіпті түні бойы ұйықтамай, шығарма жазумен айналысатын, кедейлігі сондай, өзіне қарауылдығы үшін беретін шамның нұрын пайдаланатын еді. 
Біраз уақыт Әбу Наср осылай өмір сүрді. Кейін оның есімі төңірекке мәлім болып, беделі артады, жазған шығармалары да мәшғүр болып кетеді. Сөйтіп, оның шәкірттері де көбейеді. Соның нәтижесіде ол өз заманының бірден-бір аса ірі ғалымы дәрежесне иеболды. 
Ел билеуші әмір Сайф ад-Даула (Абул Хасан ибн Абдуллох ибн Хамдан ат-Тағлабий) Фарабимен әңгімелесуді ұнататын болған, әмір оныңбіліміне таңданып, оған көт ізет-құрмет көрсетеді. Сол арқылы әмірдің, Әбу Наср қатысатын жиындарының да даңқ-дәрежесі артады, бұған әмірдің өзі де рақаттанады. 
...Кейбір шейхтардың айтуына карағанда, Әбу Наср әл-Фараби бір жолы Мысырға (Египетке) сапарлап барған, кейн Дамасісге қайтып келіп, осы жерде Сайф ад-Даула Али ибн Хамдан әмірлігінде, осы елде әр-Розий халиф болып тұрған кезде қайтыс болды. 
Сайф ад-Даула өзінің жоғары мәртебелі он бес әкім кісілерімен бірге Әбу Насрдың жаназасында болды. Елдің айтуынша, Әбу Наср өте қанағатшыл адам болғаны үшін әмірші Сайф ад-Дауланың ерекше құрметне бөленген екен. Алайда, соған қарамастан Фараби күніне төрт дихрам күміс ақшадан басқа ешкандай сый-сияпатты пайдаланбайды. Сол төрт дихрамды тіршілікке зәру болған нәрселерге ғана жұмсайтын болған. Ол «тұрмыс-тіршілігім не болады» деп қайғырмайды екен. Тіпті баспана етерлік үй-жайды да, өзіне келетін бірен-саран пайданы да ойламай өіпті. 
...Елдің айтуына қарағанда, Әбу Наср қозы жүрегі мен райхан шәрбатын өзіне тамақ еткен екен. Әбу Наср алғашқы кезде қазы болып істеген дейді. ғылым дүниесіне тереңрек бойлаған соң бұл жұмысты тастап, бар жан-тәнімен білімін асыра түсуге кірісіп кетіпті, мал-дүниеге ешқашан қызыкпаған екен. 
Ол қарауылдау үшін кешкісін бауға барады екен де, шырақты жағып, кітап оқуга кіріседі екен. 
Музыка саласында да ол білімді болыпты. Бұл салада да онын, зерттеулері шарықтау шегіне жетіп, барынша кемелденіпті, музыка өнерінде одан озып кету мүмкін емес екен. 
Жұрттың айтуына қарағанда, ол ғажайып бі рмузыка аспабын жасапты, міне, сол аспаптан адамның жан жүрегін елжіретіп жіберетін сиқырлы бір ражап әуен естіледі дейді. 
 
Ибн Халликон: Әбу Наср әл-Фараби логика, музыка және бұл екі пәннен басқа да бірнеше ғылым салаларына қатысты шығармалардың авторы болған. Сондай-ак, ол мұсылмандардың ең ірі философы саналады, ешкім ғылымда бұл кісінің, дәрежесіне дейін көтерілген емес. Әбу Әли ибн Сина да онын, кітаптарынан көп нерсе үйренген. Әбу Әли ибн Синаның сөзіне қарағанда, ол Фараби шығармаларын оқып ләззат алған екен. Бұл кісінің, шыққан тегі түрік болған, ол сол өз елінде туып, сонда өскен. Кейін өз елінен шығып, басқа еледерге саяхат жасайды, ақыры Бағдад шағарына барады. Сол кезде ол түрік тілімен қатар араб тілін, тағы басқа бірнеше тілді білген. Әбу Наср Бағдадта араб тілін үйренуге кірісіп, бұл тілді жан-жақты әрі терең біліп шығады. Соңынан осы тіл арқылы ол хикмат -философия ғылымын меңгеру жолына түседі. 
...Адамдардың айтуынша, Аристотельдің «Жан туралы» кітабының Әбу Наср оқып шыққан нұсқасы табылған. Міне, сол кітапқа Фараби өз қолымен, «мен осы кітапты жүз рет оқыдым» деп жазып койыпты. Бул ғалым жайында пікір айтқандардын сөзіне қарағанда, Әбу Наср, сол философ Аристотельдің «Физика» деген шығармасын қырық рет окыдым, бірақ оны тағы қайталап оқуым керек деген екен. 
.. Бір жолы Әбу Наср әл-Фарабиден: 
- Философия саласында кім мықты, Сіз бе әлде Аристотель ме? –деп сұрапты: 
Сонда әл-Фараби: 
- Егер мен сол кісінің өзнен білім алу бақытына ие болғанымда, онда мен оның ең мықты шәкірттерінің бірі болар едім, - деп жауап беріпті. 
...Білімге құштар жандар Әбу Насрға тыным бермей, бірі келіп, бірі кетіп жатады. Ол жазған шығармалар бөлек-салақ күйінде шашылып жатады екен. Еңбектерін ол үлкен дәптерге емес, жеке парақ қағаздарға жазып тастай берген. Сол үшін көпшілік шығармаларының жеке тараулары мен бөлімдері ғана сақталып қалған