Лирикалық шығармаларды оқытудың жолдары

       Ал дидактика принциптеріне келсек, 1) Ғылымдылық принципі 2) білімді саналы игеру принципі, 3) оқытудың жүйелігі мен үздіксіздігі принципі, 5) оқытуды өмірмен байланыстыру принципі, 6) көрнекілік принципі, 7) білім берумен тәрбиенің байланыстылық принципі.

   Әдебиетті оқытудың дидактикалық негізі — мектептегі әдебиет  пәнінен тұтас бір тарихи кезеңді ашу, суреткердің қалыптасуына әсер еткен орта, жазушының «ішкі», «сыртқы», өмірбаяны, дүние танымы, ең ақырында оның қоғам өміріндегі және әдеби күресте алатын орнын ашу (барлық жаганан зерттеу), мектептегі әдебиет пәні үшін әр түрлі ағымдар мен әдістердің, әдеби топтар мен адамдардың идеялар күресін нақты тарихи дәуірдегі күрделі мәселелерді қоғамдық жөне әдеби тартыста әр түрлі көзқарастағы адамдар тобының қалай шешкеиін көрсету болып табылады. Бұл айту, баяндаумен бірге көрсету, көзін жеткізу керек деген ұғымды білдіреді. Мәселен, Абайдың саяси-өлеуметтік лирикасын өткенде ақын өмір сүрген заман шындығы «кесслді пысық», «қулар» мен екі жүзді болыстардың сатиралық бейнелері мен береке-бірлігі кеткен замана бейнесін сынаған өлеңдерінен үзінділер келтіріп, дәлелдеп отыру керек болады. Бұл сабақтың ғылыми негізділігін сақтайды.

    Лириканы оқытуда оқытудың өмірмен байланыстылығы принципі маңызды орын алады. Өтілетін сабақтың толық ұғылуы, есте сақталуы үшін сабақтың мазмұны, теориялық және практикалық маңызы туралы алдын-ала мәлімет беру педагогика ғылымында бұрыннан бар. Мұны, оқушылардың бастағалы отырған тақырыптың ғылыми негізі мен оның өмірмен байланысына қажетгілік сезімін оятып, назарын еріксіз аударып, қызықтыруды сабақтың кіріспе бөлімі деп те атайды.

    Мұғалімдердің пікіріне сүйенсек, көпшілігі өтілетін тақырыптың өмірдегі, практикадағы маңызын алдын-ала баяндау - тақырып мазмүны есте қалуының шарты деп біледі. Өйткені теория мен практиканың бірлігі — оқудың өмірмен байланыстылығы принципінің негізі болып табылады..

    Оқушылардың оқығалы отырған жаңа материалдарды меңгеруге бұлай дайындау — тақырыптың мазмұны мен дидактикалық мақсатына қарай түрліше болады. Бірінде - сабақ оқушылардың тақырып туралы бұрыннан білген тәжірибелерін хабарлаудан басталса, екіншісінде — мұғалімнің жаңа тақырыптың ғылымдық және практикалық маңызын алдын-ала ашуынан, үшіншісінде — оқушылардың бақылау және практикалық жұмыстарын ұйымдастырудан басталады.

    Лириканы оқьпуда дидактиканың жүйелік пен бір ізділік принциптері сабақ құндылығының екінші бір қырын - әдеби материадцардың берілуі мен орналасу ретін - жананы түсіндіру барысында бұрын оқығаңдары мен игергендеріне сүйенуді қамтамасыз етудің тәртібін аньгқтайды. Оны А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, М.Өтемісов, СДөнентаев, С.Көбеев, С.Торайғыров, С.Сейфуллиннің, Б.Майлиннін, Ж.Жабаевтың т.б. оқушылар мектептің орта сыныптарында танысқан шыгармаларының жоғарғы сыныптарда шолу, монографиялық тақырыптарды оқуда негіз болатыны сияқты, құрылым үдемедігінен байқауға, түсінуге де болады. Сондықтан да (дидактикалық жағынан) фактілердің орны мен реті, оны жинақтау мен білгенін тәжірибеде қолдана білу дағдысын жетілдіру кезеңдері сабақта ғана жүзеге асады. Сонымен сабақта білуге тиісті факті мен элементтсрдің жинақталып, ретімен дұрыс берілуі тақырып игерудегі негізгі үрдіс екенін ұстаз әр уақытта есте сақтауға міндетті.

    Қазіргі уақытта мектептегі оқыту жұмысы алдына балаларға белгілі дәрежеде білім беру, қажетті дағдылар мен іскерліктерді меңгерту, сонымең қатар оқушылардың ақыл-ойын, қабілетін дамыту міндеті қойылған. Сол себепті мектептегі оқыту үрдісі дамыта тәрбиелейтін оқыту делінеді. Осыған байланысты оқыту мен ақыл-ойды дамытудың біртүтас үрдіс (процесс) ретіндегі ішкі байланысын, бір-біріне жасайтын әсер-ықпалын айқындап алудың маңызы зор. Бұл жерде барлық адамның қабілеті бірдей еместігін ескерту қажет. Оқыту мен тәрбиелеу арқылы адамның қабілетін белгілі бір бағытта дамытуға болады, бірақ оның шегі жоқ емес. Сондықтан әрбір адамның өз табиғатындағы қабілет мүмкіндігін өз биігіне дайін дамытып тәрбиелеу-оқыту процесінің басты міндеті.

    Бұл бағытта лирикалық шығармалардың алатын орны ерекше.

    Адамның сезім дүниесін оятып, өмірге құлшындыратын, сенімді тұрақтандыратын, қиялды қанаттаңцыратын лирика-адамгершілік биік мүраттарға тәрбиелеуші ретінде оқушылардың білуге құштарлығын арттырып, ойлау жүйесін дамытады. Лирика сабағы - оқушыны өнерді эмоциялық-эстетикалық тұрғыдан түйсіне білуге үйретеді. Лирика — оқушының өмір, болмысқа эстетикалық қарым-қатынасын қалыптастырушы құрал. Ол психологиямен,     дидактикамен     астасып,     оқыту-тәрбиелеу мәселелерінің міндетгерін орындауға белсенді ат салысады.

   Лириканы оқытудағы көрнекілік принципіне тоқталсақ, әдебиетгі оқытуда қолданылатын көрнекіліктердің барлығы бірдей қолданылады деп айта алмаймыз. Өйткені лирика өзіндегі ой нақтылығымен, ақындық тіл, табиғи бояу, суреткерлік қуатымен сабақ көрнекілігін қамтамасыз ете алады. Бұған қарап лирикалық шығармаларды өткенде көрнекілік атаулыны мүлдем қолданбау керек деген ой тумау керек. Жалпы оқу-тәрбие үрдісін жүзсге асыруда көрнекіліктердің өзіндік маңызы, орны бар. Оның үстіне таным үрдісінің (процесінің) есту, көру, сезу арқылы жүзеге асатынын физиолог ғалымдар өте ертеден-ақ айтқан. Сондай-ақ сабақта көрнекілік пайдаланудың тиімділігін педагог ғалымдар, әдіскерлер дс, педагог - практиктер де өз тәжірибелерінде дәлелдеп келеді. Осы бағытга «көрнекіліктің маңызы, тиімділігі неде?» -дсген сұраққа белгілі ұстаз-әдіскер Қ. Бітібаева: «Біріншіден; көрнекілік білім мазмұнын байыта түседі, екіншіден: есту арқылы алған білімін көру арқылы бекіте түседі, үшіншіден; көрнекіліктер оқушылардың ынтасын, қызығушылығын арттырады, ойлау, таным белсенділіктсрін дамытады, төртіншіден; эмоциясына әсер етеді, бесіншіден; алған білімдеріи практикада жүзеге асыруға жетелейді» {3,41] - дейді .   

    Лириканы, оқытудағы басты көрнекілік-сыныпта бастапқы күйінде қайталанатын ақынның үні – «дыбыстық корнекілік». Лирикадағы мұңдай табиғи көрнекілік - оқулықта шығарманың белгілі бір ерекшеліктерін көрсететін мәтін (үзінділер, эпизодтар, баяндаулар, жеке сөздер) берумен шектелмеуі керек. Ақынның сезімге толы сөзі мәнермен оқу кезінде эмоциямен қайта жаңғырады, тыңдаушыны көркем шығарманың сыры өзіңе тартып еліктірсді. Осыған байланысты оқулықта оқушылардың төменгі сыныптарда мәнерлеп оқудан алған білімдерін, дағдыларын жинақтайтын арнайы материал беріліп, жүйелі түрде мәнерлеп окуға, мәтіннен жаттауға тапсырмалар ұсынылып отырады.

   Лирикалық шығармалардағы әр дыбыс, үн ырғақ, әуез, бейнелі сөздер – бәрі де сол көрнекілік қызметін атқаратындықтан, лирика көрнекілікті көп қажет ете бермейді. Техникалық құралдарды, альбом, көркем суреттер қосалқы мәнде пайдалануы мүмкін, жәие шолу, кіріспе, қорытыңды сабақтарды ғана қолданылуы тиіс. Мысалы, мәнерлеп оқу техникасын үйрету үстінде ақыниың өленін өз басы оқуына, Абай, Мағжан, Мұқағали өлеңдерін өнер адамдарының (К.Қожабеков, Р.Сейітметов, Ф.Шәріпова т.б.) оқуына көніл бөлген жөн.

   Лириканы оқыту әдебиет пәнін оқытудың талабынан туыңдайды. Әдебиетті оқыту дегеніміз - коркем шығарманың өзін оқу. Алайда күні бүгінге дейін оқушылар арасында оқулықты бас құрал етумен шектелушілер аз емес. Әдеби білім беру ең алдымен шығарманың өзі арқылы іске асады. Ал, оқулық мәтінді оқудан түйгендерін баянды етуге, алған әсерді тереңдетуге, шығарманың қыры мен сырын оң көзімен қабылдауға қажет.

   Қандай жақсы оқулық болса да, ақынның шығармасы беретін эстетикалық ләззатты бере алмайды. Мұғалімдер мен оқушылар оқулықты ғана оқыса, оқулықпен ғана жұмыс істесе, бұл әдеби шығарманы емес, ол жөніндегі оқулық авторының пікірін оқығандық болып шығады. Негізгі мақсат — ақын-жазушының туындысын оқыту, білім негізін сол арқылы беру, жасөспірімді Отан сүйгіштік, адамгершілік мұратгарға тәрбиелеу. Лириканың күрделі ішкі-құрылымын, стильдік бітіміне - үңілу міндетін орындау, мәтінді талдау, жоспар жасауда, оқу материалдарын сабаққа бөлгенде де, сабақта баяндағанда да: «белгіліден белгісізге, оңайдан қиынға, жайдан күрделіге қарай» - деген дидактикалық ережені сақтау міндетті. Сабаққа бөлінген тақырыптар бойынша бағдарламалық білімді толық және тиянақты игеруге жердемдесетіңцей өз бетіндік жұмыс пен тапсырмалардың түрлері жеткілікті болуы шарт. Оқушылардың өз бетінше істейтін жұмысты орындауы үстінде ғана мұғалім және оқушының өзіне тен ерекшелігін ескере отырып жұмыс жүргізғенде . ғана икемдік дағдысын қалыптастыра алады. Дифференциялаудың мәні мен әсері жұмыс санының аз я көбінде емес, дайындық дәрежесінде, оқушының ой-өрісінің жетілуі мен ойлай білу қабілетінің артуында, есте сақтай білуі мен пәнге деген ынта-ықыласының жетілу дәрежесінде ғана. Бұл жағдайда сабақты орташа үлгеретін оқушылар өздеріиің шала мецгергендерін толық меңгереді де, алдыңғы қатарлы оқушылар алған білімін тереңдетеді. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ІІ. Лирикалық шығармаларды оқытудың жолдары

2.1. 5-9- сыныптарда лирикалық шығармаларды оқыту жолдары. 

        Бүгінгі қоғам талабына сай егемен елімізде болып жатқаң әлеуметтік-экономикалық өзгерістер, Республиканың қазіргі кезеадегі мемлекеттік білім беру саясатының жүзеге асырылуы: білім беру мен оқытудың барлық әдістемелік жүйесін қайта қарауды талап етеді. Сол ниетге болашақ ұрпаққа жүйелі білім бсру ісінде қазақ педагогакасы мектебінің алдына жаңа міндеттер қойылып отыр.

    Мемлекеттік мәртебеге ие болған ұлттық мәдениетке, ана тілге деген қоғамдық сұранысқа орай қазақ әдебиеті пәнін оқыту да жаңа бағытта жүргізіле бастады. Өйткені әдебиет пәні білім беру жүйесіндегі басты пәндердің бірі боп саналатындықтан, оның алдына қоятын мақсаты да пәнге қойылатын талаптар деңгсйіне сай болуы қажет.

     Бұл ретте халқымыздың данагөй  ұлдарының бірі, ағартушы - ғалым А.Байтұрсыновтың «Қазақ» газетінде (1914 ж.), «Мектеп керектері» деген мақаласында:... «Ең әуелі мектепке керегі - білімді, педагогика, методикадан хабардар оқыта білетін мұғалім.

     Екінші - оқыту ісіне керек құралдардың  қолайлы, һәм сайлы болуы. Құралсыз  іс істемейді, һәм құралдар қандай болса, істеген іс те сондай болмақшы.

    Үшінші - мектепке керегі белгіленген бағдарлама. Әр іс көңілдегідей болып шығуы үшіи оның үлгісі я мезгілді өлшеуі болуы керек. Үлгісіз я өлшеусіз істелген іс - ол я артық, я кем шықпақшы» (9) - деп оқытудың дидактикалық принциптерін ғылыми тұрғыда нақтылы белгілеп бергеніндей, жас ұрпақты оқыту, тәрбиелеу, оларды өмірге білімді, жан-жақты жетілген азамат етіп әзірлеу оп- оңай жұмыс емес. Қиын да қызық, қыр-сыры мол ұстаздық жұмыс терең білім, озық тәжірибені, ізденгіштік пен табанды талапкерлікті талап етеді.

     Әдебиет пәнінің негізі көркем шығармада халқымыздың елдік, ерлік дәстүрлері, тарихи жүріп өткен жолдары, тұрмыс-салты, өзіндік ділі, тілі, психологиясы негізінде жинақталған, табиғаты кескінделген, адамгершілік ұғым-түсінігі көрініс табады.

    Сондықтан да заманға келбеті мен болмыс жайын жеткізетін, ұлттық сананы тәрбиелейтін, адам мен қоғам жайындағы түсінігі мен тәжірибесін, үйрететін әдебиет пәнінің негізі көркем шығармалар десек, дәстүрлі бағдарламалар негізінде бүгінгі күн тұрғысынан талапқа сай келмейтін (кеңестік кезең идеологиясына сай) шығармаларды өзгеріссіз оқыта беру, бүгін де ертең де біртектес көрнекі құралдарды пайдалану сабақты бір сарынмен жүргізу оқушыларды жалықтырып, естігендерін тез ұмьптырады. Егер тақырыпқа ыңғайлы көрнекі құралдарды да, түсіндіру әдістерін де алмастырьш, жаңартып отырса, жаттығулар мен тапсырмаларды түрлендіріп, әр түрлі ситуация тудырылса, әсіресе оқушылардың шаршайтын кезендерінде әр түрлі педагогикалық әдіс-амалдарды алмастырып отырса, сөз жоқ олардың білімді саналы түрде игеру ынтасы артады, оқудың білімдік сапасы нығаяды.

   Түптеп келгенде, оқыту жұмысын бүгінгі күннің талабына сай жүйелі түрде іске асыруға пән бағдарламаларының тигізер көмегі олшеусіз.

    Бұл ретте Қазақстан Республикасы білім және тғылым министрлігі, Ы.Алтынсарин атындағы қазақтың Білім академиясы жалпы білім институтының қазақ әдебиетінеи 5-11 сыныптарға арналған бағдарламаларына /10/, тоқталсақ білім- беру жүйесіндегі өзгерістер мен жаңартулар мемлекеттің саяси жене рухани дамуынан туыңдайтын мәселелерге байланысты екеңдігі еліміздегі мектептердің түрлі бағдарлы білім беруінен айқын көрінетіні даусыз. Осыған байланысты бағдарлама берілетін білім жүйесіне қарай төмендегідей топтастырылған:

1. Жалпы білім беретін мектептің 5-9 сыныптарына арналған қазақ әдебиеті бағдарламасы.

2. Қоғамдық-гуманитарлық    бағдарлы     меқтептің  10-11 сыныптарына арналған қазақ әдебиеті бағдарламасы.

3. Жаратылыстану-математикалық  бағдарлы  мектептің     10-11 сыныптарына арналған қазақ әдебиеті бағдарламасы.

4. Жалпы білім беретін мектептің 10-11 сыныптарына арналған қазақ әдебиеті.

   Осылардың ішінен біздің жұмысымызға байланысты талдап қарастыратынымыз - жалпы білім беретін мектептің 5-9 сыныптарына арналған қазақ әдебиеті бағдарламасы.

     5-8 сыныптарда өтілетін лирикалық шығармалар саны - 93. Оның ішінде:

1) Табиғат  лирикасы - 9

2) Азаматтық,  адамгершілік тақырыбы - 53

3) Қоғамдық  саяси лирика - 14

4) Өнер - білім тақырыбы - 11

5) Көңіл-күй  лирикасы - 6

  Курстық  жұмыстың көлемі жоғарыда берілген барлық, лирикалық шығармаларды жеке талдауды көтермейтіндіктен, академик З.Қабдоловтың «Лириканы тақырыбына қарай топтал талдау оны жазған ақынның творчестволық бітімін пайымдау үшін айырықша мәні бар нәрсе: әр түрінен ақынның әр қырын тануға болады (11) — деген пікірін ұстана отырып, 5-8 сыныптарда өтілетін лирикалық шығармаларды тақырыптық жағынан топтастырып, талдау және оқыгу жолдарын қарастыру мақсатындағы жұмыс жүйесі мен сабақ үлгілеріне тоқталдық.

      Мағжан Жүмабаев «Сағындым» өлеңі 5 -сыныпта («Қысқы жолда» өлеңімен бірге) оқытуға беріліп, сағат бөлінген. Мәтінді оқытпас бұрын мұғалімге ақынның азаматтық тұлғасы мен өлеңнің жазылуы туралы оқушыларға түсінік беруінің қажеттігі өздігінен туындайды.

«Сағындым» өлеңі-ақынның шалқып-тасып, сезім кемерінен асып-төгілуінен емес, ақынның нақатан күйіп, «темір терезелі», «қабырғасы - қара тас, есігінде қара құлпы бар тар үңгір» абақтыда жатқан азапты күндерінде туған   өлеңі элегиялық жанрда жазылған, аянышты, трагедиялық өлең.

      Абақтыда айдан, күннен жаңылдым, Сарғайдым ғой cap даламды сағындым. «Қарашығым, құлыным!» — деп зарлаған, Алыстағы сорлы анамды сағындым — деп басталған өлеңнің эмоционалды әсерін үзбестен әр шумағын оқушыларға мақамдап оқыту, әр тармақ жолдарына мағыналық талдау жасату, сұрақ-жауап әдісі арқылы тұтас талдату жұмыстары жүргізіледі. 11 шумақ өлеңнен тұратын мәтіңдегі мазмұн негізінен ақын сағынышынан құралған. 2, 3 шумақтарда ақын жатқан абақты суреттелсе, 4-шумақта —ақын сағынышына арқау болған «алтын күн», «қара жер», «жүйрік жел», «ағайын, туған ел» айтылады, 5-шумақта «сасық сорпа», «қара наеды» қорек еткен ақынның қорғансыз халі, таң атпастан қоңырау қағып оятып, қинаған абақты жайын ашына жырға қосады. 6-7 шумақтарда «бостандықта еткен», «желдей зулап кеткен» еркін күндерді аңсау айтылса, 8-шумақта:

Не көрсем де - Алаш үшін көргенім,

Маған артық ұлтым үшін өлгенім!

Мен өлсем дё Алаш өлмес, көркейер.

Істей берсін қолдарынан келгенін - деп ақын өзінің өршіл рухын, халқын жак-тәнімен сүйген азаматтық қайратын ашық көрсетеді. Оқушыларға өлендегі ақынның осы асқақ сезімімен мейірлі махаббатын жете меңгерту - мұғалімнің сабақтағы басты міңдеті. Өлеңнің 11 буынды қара өлең ұйқасымен жазылғандығын окушылар талдау барысында анықтайды.

Өлең  тақырыбы мең мазмұнына орай С.Сейфуллиннің «Қамаудан», «Тұлпарым» өлендерімен сабақтастыра, салыстыра өтуге де болады. «Қамаудан» өлеңіндегі тұтқын боп отырған ақынның дәрменсіз күйі табиғат құбылыстарымен үйлесімді түрде суреттелуі; торғайлардың ақынды аяп, терезесінен алдына кеп ән салғанын, көктің жас иісін жел жеткізгендігін, көкжиектен көрінген күннің (Мағжанда алтын күн, жан жолдасым - жүйрік жел) алтын шұғыласын тауып бейнелі сөздерімен жеткізуінде, «Ғашығым менің бостандық» деген ортақ армандарында үндестік бар екендігі оқушыларға түсіндіріледі, сөздер мен сөз тіркестері дәптерлеріне жаздырылып, мағыналары талданады.

   Сәкеннің «Тұлпарым» өлеңінің азаматтық идеясы - қанатты серігі тұлпарын шақырып алып, «шу!» - деп желмен жарысып, еліме жетейін  деген  деген  арман,  өршіл  романтизм  болса, Мағжанның «Сағындым» өлеңінде:

 Тәңірі ием, өзің алшы панаңа,

 Тас бауырлар зарға құлақ салама!?

  Баласынан  тұтқын болып сарғайған, 

  Кім  жеткізер сәлемімді анама

- деген ақын сөзі анаға деген сағыныш сезімімен ұласады. Сабақтың қорытынды кезеңінде мұғалім «Сағыныш» дсген сезімнің адам баласының бәріне тән қасиет екендігін айта келіп, Төлеген Айбергеновтің «Сағыныш» атты өлеңінен үзінді оқып берсе, оқушыларға осы тақырыпта әркім өз ойын әңгіме, өлең түрінде жазып келуге тапсырма берсе, өлеңнің тәрбиелік әсерінің арта түсері анық.

   Лириканың қай түрі (табиғат, өнер-білім, көңіл-күй т.б. тақырыптарға байланысты) болмасын, оны окушыларға терең таныту шығармаға, эстетикалық талдау жасауға байланысты. Көркем шығарманы талдай білген оқушы әдебиетіміздің тегі мен түрлерін ажыратып, жанрлық ерекшеліктерін еркін аңғарады, мәтінді жан-жүрегімен, зердесімен қабылдайды. Сондықтан оқу мен талдау өзектес, бірінсіз бірін жүзеге асыру мүмкін- емес. Мұғалім көркем шығарманы талдауда қандай әдіс-тәсілді қолданады ерікті. Бірақ қайткен күнде де шығарманың бойындағы тұтастықты бұзбай, образдар жүйесіне сүйене отырьш, шың идеялық-эстетикалық мазмұнын танытып аша алса, сол әдістің бәрін ұтымды деп білеміз. Шығармадағы мазмұн мен форманы бірлікте алып талдау зерттеудің негізгі өзегі. «Белсенді, тұтас, жүйелі қабылдау»- дейді белгілі әдебиетші-ғалым Б.С.Мейлих,- бұл шығарманы оның мазмұны мсн формасының тұтастығына қабылдау (12). Лирикалық шығармаларды оқытқанда осыны басгы назарда ұстау керек 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2.2. Жоғары сынып бағдарламасындағы лирикалық шығармаларды оқытуда педагогикалық инновацияның мүмкіндіктерін пайдалану жолдары. 

   9-шы  сыныпта оқылатын шығармалар тізбегі бір жағынан әдеби білім берудің негізгі буыны базалық меқгепті аяқтаса, екінші жағынан ол оқушыларды жоғары сыныптарда, бағдарлы оқу орындарында білім алуын одан әрі қарай жалғастыруға даярлайды.

    9 - сынып бағдарламасы бойынша жалпы әдебиет пәніне бөлінген 102 сағаттан - 26 сағат лириканы оқытуға берілген. Лириканың жанрлық, ерекшеліктеріне қарай арнау, толғау, (элегия) баяндау түрлері бар. Тақырыптық жағынан алғанда саяси-әлеуметтік, азаматтық, адамгершілік, көңіл күйі, табиғат лирикалары. Бұған дейін 9 - сыныпқа арналған бағдарлама мен оқулықтарда (Алматы, 1995 ж.) халық ауыз әдсбиеті үлгілері мен батырлар жыры, айтыс, XI-XVIII ғасырлардағы қазақ әдебиеті оқытылса, лирикадан Бұқар мен Махамбет шығармалары ғана болғанын айта кеткеніміз жөн, өйткені біз қарастыратын лирькалық шығармалар жана бағдарлама мен оқулықтарда (XV, XVII, XVIII-ХХғ.) жеткілікті берілген. Курстық жұмыста 9-сынып бағдарламасында берілген лирикалық шығармаларды педагогикалық технология талаптары мен педагогикалық инновация негізінде лирикалық шығармаларды оқьпуға байланысты сабақ үлгілері қарастырылды.

    Әдіскер - ұстаз Қ.Бітібаева өзінің «Педагогикалық технология талаптары» (13) — деген мақаласында: «Педагогикалық технология деген не?» — деген сүраққа педагог - ғалым В. П. Беспальконың «Оқу тәрбие процесінің алдын-ала жүйелі түрде жоспарлануы және оның тәжірибеде жүзеге асуы-белгілі бір педагогикалық жүйенің тәжірибеде жүзеге асу жобасы» — деген анықтамасымен жауап береді.

«педагогикалық жүйе - бір-бірімен байланысты әдістер, педагогикалық процестер, жеке тұлға қалыптастырудағы әсер ететін нақты мақсатты, бағытты, педагогикалық әсер»(14) — делінген В.П.Беспальконың еңбегінде. Ол өзгеріп, түрленіп, күрделеніп, жүйеленіп, дараланып отырмақ. Оның мәтінді оқу, мақамдап оқу жаттау, эвристикалық әңгіме сабағы, кино сабағы, концерт сабағы т.б. алуан түрлері бар.

Педагогикалық жүйе тәжірибеде

Дидактикалық мақсат арқылы Оқыту технологиясы  жүзеге асады.

    «Педагогикалық технология ерекшелігі» - дейді Қ.Бітібаева мақсатқа жету оқушының өзі арқылы, оның оқу іс-әрекетін ұйымдастыру арқылы ойлау дағдыларын дамыта отырып жүзеге асыруды қарастырады» (13).

      Беспальконың еңбегінде оқушының білімді меңгеру сатысы төмендегі үлгіде көрсетілген.

ІУ - шығармашылық

III -эвристикалық

II -алгортмдік

I- оқушы деңгейі

    Бұл кестеде жоғарыда біз сөз еткен мақсатты қою технологиясы білімінің бастапқы оқушы деңгейінен шығармашылыққа дейінгі жобасы айқын көрсетілген.

    I — сатыда (оқушы деңгейі) мұғалім көмегімен оқушы алдындағы мақсатты шешеді, II алгоритмдік сатыда (көмексіз, ақыл кеңессіз) оқушы мақсатқа өз бетімен жетеді. (алдыға қойған мақсат, ситуация айқын болған жағдайда). Ал мақсат айқын, ситуация түсініксіз болса, оны оқушы өздері шешсе, ез еңбектерімен жаңа мәлімет, білім алса, ол эвристикалық саты болмақ. IV саты — ең жоғарғы шығармашылық саты. Мақсат-нақты емес, жалпылама, оқушы мақсатты айқындап, сол арқылы шешуге кіріседі, жаңа білім игеріледі, тың мәлімет шешіледі.. Іс-әрекеттің ең өнімдісі осы III-IV саты. Оның технологиясы бойынша оқушының осы шығармашылық сатыға жету холдары тек мұғалім арқылы емес, оқушының өзі, іс-әрекеті арқылы жүзеге асады. Технологияның негізгі ерекшелігі де, тиімдалігі де осында.

    Тәжірибелер көрсетіп жүргендей кез келген инновация -мөлшерлі іс -әрекеттің шегіне ұмтылуы және одан шығуы.

   Соңғы жылдары ғылым саласында жаңа мектсн құруда мектептің жаңа үрдісін зерделеуде бшімнің жаңа бағыты ретінде педагогикалық инновация дамып келеді.