Шәкәрім Құдайбердіұлы

    Шәкәрім Құдайбердіұлы (1858-1931) – ақын, жазушы, философ, тарихшы, композитор. Абаймен замандас әрі інісі, әрі ол негізін салған реалистік әдебиет дәстүрлерін алға апарушы ізбасары. Өзі өмір сүрген ортаның қоғамдық-саяси және өлеуметтік сыр-сипаттарын керебілуде, қоғам мен адам табиғатындағы кемшіліктерді зерделеуде, туған халқына түзу жол көрсетуде Құдайбердіұлы Абай бағытын ұстанды. Шәкәрімнің әкесі Құдайберді Құнанбайдың Күнке деген бәйбішесінен туған, яғни Абайдың туған ағасы. Шәкәрім бес жасында ауыл молдасына оқуға беріледі де онда жеті жасына дейін оқиды.

    Жеті жасында әкеден жетім қалған ол бұдан былайғы кезде Абайдың тікелей тәрбиесінде болады. Өскен ортасының аса бай дәстүрлері мен Абай ағасының төрбиесі табиғатынан зерек Шәкәрімнің жетімдік көрмей өсуіне ғана емес, оның таланты ақын, парасатты ой иесі болуына да зор ықпал жасады. Шәкәрімнің өзі кейінірек былай деп жазады: «Әкеміздің бір шешесінен туған Ибраһим мырза, қазақ ішінде Абай деп атайды, сол кісі мұсылманша Һәм орысша ғылымға жүйрік Һәм алланың берген ақылы да бүл қазақтан белек дана кісі еді, ержеткен соң сол кісіден тағлым алып, әр түрлі кітаптарыноқып, насихатынтыңдап, азғанағылымның сәулесін сездім». Кезінде арнайы оқу орындарында оқып білім алмаса да, ез бетінше ізденіп және Абай ағасының жетекшілігімен жан сарайын байытқан Құдайбердіұлы заманында қазақ арасындағы аса білімдар адамдардың бірі болды. Араб, парсы, түрік, орыс тілдерін жетік білді. Ол адамдар өмірін жақсартуға тырысқан ғалымдарды мысалға келтіреді. Олардың кейбіреулері адам өмірі жаратқан иесін танумен түзеледі десе, кейбіреулері үкімет жойылса, әркім өз бетімен өмір сүрсе түзеледі деді. Ал, біреулер оку-біліммен, халықты ағартумен адам өмірі түзеледі деді. Біреулері бай, кедейді теңеумен түзеледі десе, біреулері тәрбиемен түзеуге болады деді. Өмірдің өзі — тіршілік таласы. Сондықтан адам өмірін жаратылыстың өзі солай жаратқан, бірін-бірі жеп, талап, таласып өмір сүрмек дегендер де болған. Шәкәрімнің өзі бұл идеялардың ешқайсысы адам жаратылысын өзгерте алмайтынына сенімді болды.

Шығармалары:

Құдайбердіұлының қаламынан  терең ойлы, сыршыл лирик. өлеңдер, «Қалқаман-Мамыр», «Еңлік-Кебек», «Нартайлақ-Айсұлу»  сияқты оқиғалы дастандар, «Әділ-Мәрия» романы жөне басқа да прозалық туындылар, аудармалар, тарихқа, философияға қатысты  еңбектер, сазды әндер туды. 1911 ж. «Түрік, қырғыз, қазақ Һәм хандар шежіресі», 1912 ж. Семей қаласындағы  «Жәрдем» баспасынан «Қазақ айнасы», «Қалқаман-Мамыр», «Жолсыз жаза яки кез болған іс», «Енлік-Кебек», «Үшанық», «Мұсылмандық шарты», «Ләйлі-Мәжнүн» т. б. шығармалары  жарық көрді. 1978 жылы Ленинградта  шыққан «Поэты Казахстана» деген  жинақта Құдайбердіұлының бірқатар өлеңдері орыс тілінде басылды. Үлкен  жинағы 1988 ж. «Жалын» баспасынан жарық  көрді.

Әндері:

Шәкәрімнің әндерін алғаш  рет нотаға түсірген голландық Альвин Эрнестович Бимбоэс. Ол 1919 - 1922 жылдар аралығында Ақмола саяси бөлімінде нұсқаушылық  қызмет атқарып жүріп, қазақ әндерін  нотаға түсірумен шұғылданады. Соның  нәтижесінде 1926 жылы Н.Ф. Финдейзеннің редакциялауымен шыққан «Музыкалық этнография» жинағында Бимбоэстің қазақ музыкасы туралы жазған көлемді  мақаласына қоса қазақтың жиырма бес  әнінің нотасы басылады. Осы аталған  жинақтың ішінде «№ 1 Шакарим», «№ 2 Шакарим» деген атпен Шәкәрімнің екі әні  жарық көреді. Бірақ, екі әннің  де өлеңі нота астына жазылмаған, тек  орыс тілінде мазмұны берілген. А.Э. Бимбоэс нотаға түсірген «№1 Шакарим» әнінің екінші түрі А.В.Затаевичтің 1925 жылы шыққан «Қазақ халқының 1000 әні» жинағына «Тілек - бата» деген атпен енген. Ал Шәкәрімнің «Бұл ән бұрынғы әннен  өзгерек» деген әні А.В. Затаевичтің 1931 жылы жарық көрген «Қазақ халқының 500 әні мен күйі» деген жинағында «Шәкәрім Құдайбердин әні» деген атпен жарияланған. Осы жинақтың № 156 анықтамасында А.В.Затаевич: «Шәкәрім Құдайбербин - Семей уезінің қарт ақыны, қазір тірі, жасы жетпістер шамасында. Жинақта келтірілген әнін орыс әндерінің үлгісіне еліктеп шығарса керек, - деп жазған.

Шәкәрім әндері қазақ композиторларының  шығармаларына да арқау болды. Ахмет  Жұбановтың «Абай» сюитасының бірінші  бөліміне, А. Жұбанов пен Л. Хамидидің  «Абай» операсындағы Айдардың ариозосына, Айдар мен Ажардың дуэтіне  сазгердің шығармалары пайдаланылды. Ал ақын поэмаларының сюжеті еліміздің  ақын-жазушыларының, композиторларының  шығармашылығынан кең орын алғанын  айтсақ артық болмас. Мысалы, «Қалқаман - Мамыр» балетіне, «Еңлік - Кебек» пьесасына, «Еңлік - Кебек» операсына Шәкәрім  туындылары арқау болғаны барша  жұртқа аян.

Шәкәрім және Абай :

Құдайбердіұлы өмір сүріп, еңбек  еткен тарихи кезеңде қазақ әдебиетінде  Абай іргетасын қалаған реалистік  дәстүр қалыптасып кележатқанды. Шәкәрім  осынау өнегелі үрдісті алғашқы  жалғастырушылардың бірі болды. Абай мен  Шәкәрім арасында тамырластық аса  терең. Өз заманының келелі мәселелерін, қоғамдық шындықты қозғауда екі ақын да ерекше қуат танытқан. Абай тәрізді  Шәкәрімнің де ақын ретінде ұсақ-түйек  міндерді сынаудан бастап, өз кeзінің  күрделі әлеуметтік мәселелерін  көтеруге дейінгі аралықтағы терең  ойлары, парасатты тұжырымдары сайрап жатыр. Шәкәрім айналасындағы құбылыстарды сырттай ғана жырлаушы болған жоқ, ол бар нәрсенің қай-қайсысына да мән  бере қарады, жақсылығына қуанды, кемшілігіне  күйзелді. Ақындық болмысын да осы  ыңғайда қалыптастырды. Ақынның  азаматтық үні осы тараптан естіледі. Оның Абай үлгісіндегі реализмі алдымен  азаматтық лирикасынан көрінді. Өз заманының көзі ашық, көкірегі ояу  азаматы ретінде ол халқының басындағы  нақты жағдайды көре білді. Осы бағыттағы  барлық ой пайымдарын лирикасына нәр  қылып құйды. Ақын лирикасының басты  объектісі - адам. «Ескіден қалған сөз  теріп», «Сәнқойлар», «Қалжыңшыл қылжақпас», «Еріншек», «Құмарлық», «Бір салмойын сал келер» сияқты өлеңдерінде ақын замандастарының бойындағы ірілі-уақты  кемшіліктер сыналады. Шәкәрім надандықтың  негізін осылардан көреді. Бұл  өлендерінің қай-қайсысында да оның реализміне тән шыншылдық пен  сыншылдық бар. Қандай кемшілікті болсын, ақын типтендіре суреттеуге күш салады. Сол себепті оның кейбір өлеңдерінде  сыналатын кейіпкерлер өзімізбен  бүгін де қатар жүрген жандар секілдіқабылданады. Өз халқының мүддесін көздеген ақын оның бойындағы жағымсыз қасиеттерді  жұртқа жария етуші ғана емес, солардың үкімін айтушы да бола білді. Әшкерелей  отырып, өз үкімін айтады, айналасына ой тастай сөйлейді. «Ашу мен ынсап», «Шаруа мен ысырап», «Анық пен танық», «Ер қоспақ пен сөз сөйлемек», «Дүние мен өмір», «Мақтау мен  сөгіс», «Міндеу мен күндеу» сияқты бірқа- тар өлеңдерінде Шәкәрім  айналасына сын көзбен қарай отырып, заманының шынайы суретінжасайды. Халық  тағдыры - Құдайбердіұлы жырындағы  арналы тақырып. Бұл тұста да ол Абаймен  сабақтас, үндес. Абай тәрізді Шәкәрім  де өзінің насихат өлеңдері мен жеке өнегесі арқылы жұртшылық санасындағы  кейбір кері қасиеттердің тамырын шірітіп, халықтық ар-намысты оятуға күш салады.

Лирикасы :

Құдайбердіұлының лирикалық  қаҺарманыда Абай кейіпкерлеріне ұқсас. Оның басынан қуаныш пен күйініш  те, үміт пен күдік те өтеді. Кей  сәттерде мұңға беріледі. Бірақ, бұл қүрғақ пессимизм емес. Абай өлеңдеріндегі сияқты Шәкәрімде де «жүрек», «тіл», «сөз» ұғымдары мол ұшырасады. Лирикалық қаһарманының көңіл-күйін, ахуалын бейнелеу мақсатындаақын«жаралы жүрек», «улы жүрек», «жылы жүрек», «ет жүрек», «долы тіл», «ащы тіл», «тәтті тіл», «улы сөз» деген сияқты ұғымдарды образдылықпен пайдаланады. Көп ретте ақынның лирикалық қаһарманы «таза жүрек» іздеу жолында «ет жүрегін» қолына алып, «сүм жүректермен»айқасады. Заман деңгейінен аса алмай пұшайман болған көздерінде «дертті жүрекке» айналады. Шығармашылық жолы- ның өне бойында адамгершілік мәселесін, ардың тазалығын, имандылықты бірінші орынға қойып отырады. «Арың сатпа, терің сат, адалды ізде», -дейді ақын. Бұл мәселелерге ол өз елінің перзенті тұрғысынан қарады. Ойғабатты, толғанды. Абайға жүгініп отырады. Өзінің алғашқы шығармаларының бірі - «Жастарға» атты өлеңіңде ақын өзіне де, өзгеге де Абайды бағыт сілтеуші, жолбасшы ретінде ұсынды. Әлеңде жас ақынның сезімталдығы мен керегендігі танылды. Сол кезде небары отыздан жаңа асқан Абайдың кемеңгерлігін, даналығын, парасатын бағалай білудің өзі Шәкәрімнің осы қасиеттерін дәлелдей түседі. 21 жасында жазылған «Жастық туралы» өлеңінде Абайға тән өлең өрнегі, сезім суреттері мол. Өлеңнің ұйқасы да, өлшемі де өзгеше. Абайдың «Сегіз аяғымен» тамырлас. Өлеңде қыз сұлулығымен қоса жастықтың алаулаған жүрек бұлқынысын, ыстық сөзім, ар-инабат мәселөлерін ақын әсерлі зерлейді.

Поэмалары :

Құдайбердіұлы,- поэма жанрында да жемісті еңбек еткен қаламгер. Ол 19 ғасырдың 2-жартысында Абайдан  бастау алатын реалистік үлгідегі оқиғалы  дастан дәстүрінің дамуына елеулі үлес қосты. Оның қаламынан қазақтың ертеректегі  өмірінен алынып жазылған «Қалқаман-Мамыр», «Еңлік-Кебек», «Нартайлақ-Айсұлу»  атты поэмалар туды. Жаңа тұрпатты қазақ  поэмаларының алғашқылары Абайдың  «Eскендірі» мен «Масғұты» десек, одан кейінгі Ақылбай мен Мағауияның, Әсет пен Көкбайдың, Шәкәрімнің дастандары Ұлы Абайдың ақындық ықпалымен, шығармашылық тәлім-тәрбиесімен жазылған туындылар еді. Абай ең алдымен өзінің айналасындағы Шәкәрім тәрізді  жастарды жаңа үлгідегі поэмалық өрісін кеңейту ісіне жұмылдырды. Тіпті  кейбіреуіне өз жанынан тақырып  беріп, жазғандарын талқыға салып, сынынан еткізіп отырды. Соның  нәтижесінде Шәкәрімнің лирикалық  поэзияда меңгерген көркемдік шеберлігі  мен жетістіктері оның поэмаларының табиғатынан да айқын керініп  жатады. Оның дастандарына шыншылдық, суреткерлік, терең психологизм, әлеуметтік астарлылық, философиялық ой-тұжырым  кендігі тән болып келеді. Ақынның  «Еңлік-Кебек» дастаны тікелей Абайдың  тапсыруымен жазылған. Ұлы ұстаз  Еңлік пен Кебек арасындағы оқиғаны  өлеңмен жырлап шығуды Шәкәрім мен  Мағауия ақынға қатар тапсырады. Соның нәтижесінде ғашықтық туралы екі дастан өмірге келеді. Кeзінде  Абай екі дастанды салыстырып, әрқайсысына  лайықты баға берген. Құдайбердіұлы  көркем проза саласында да елеулі мұра қалдырды. «Әділ-Мәрия» атты роман (1925) жазды. Онда ғасыр басында қазақ  аулында еткен оқиға баяндалады. Әділ мен Мәрия атты ғашық жастардың  өмірі арқау болады. Абай бастаған реалистік әдебиетке тек шыншылдық, суреткерлік қасиет бұл шығарманың бойына мол сіңірілген. Абай өлеңдерінде  бейнeлеңетін табиғаттың әсем көркі, ауыл мен дала- ның күнделікті қам-қарекеті романда керкем өрнекпен зерленген.