Шоқан Уәлиханов

Шоқан Уәлиханов

Уәлиханов Шоқан (1835-1865) - ұлы ғалым-шығыстанушы, ағартушы, философ, жиһангез. Ресей Жағрафия қоғамының толық мүшесі. Қостанай облысының Құсмұрын бекетінде дүниеге келген. Кейін Көкшетауға көшіп барып, балалық шағы Сырымбет тауының баурайында өткен. Әкесі Шыңғыс - аға сұлтан болған адам. 1847-1853 жылдары Омбыдағы кадет корпусында оқыған. Санкт-Петербург жоғарғы оқу орындарында дәрістер тыңдаған. Ф.М. Достоевский, П.П. Тянь-Шаньский, А. Майков, Г.Н. Потанин және басқа орыс интеллигенттерімен дос болған. Дүниетанымдық ұстанымының негізінде демократиялық құндылықтар жатыр. Қырғыздың «Манас» эпосын алғаш зерттеп, әлемге таратушы. Еңбектері негізінен орыс тілінде жазылған.        Әйел табиғатының  өзі осындай: тиым салынған тамырдың дәмін татып,әбден құмарынан шыққанша қинала беруге жаратылған. Әйел, ана туралы    Бізде қоғамдық қажеттіліктерді білмейтіндіктен  және гуманистіктеорияларға тым  берілгендік салдарынан дәл осы  сәтте мүлдем керексізжаңалықтар мен  реформалар кіргізу ете жиі кездеседі. Қоғам, мемлекет, заман туралы    Қазақ халқы - ең бір бейбіт халықтардың бірі. Қоғам, мемлекет, заман туралы    Қазақтар - жақсылықтың  қадірін білетін халық! Қоғам, мемлекет, заман туралы    Әзірше мұсылманшылық  біздің қанымыз бен жанымызға  ене қойған жоқ. Оның келешекте халықты бөліп-жарар қаупі бар. Дін, иман туралы    Тіл - қай халықтың болсын басты белгісі. Тіл туралы     Қазақ тілінің  арғы атасы - көне түркі тілі. Тіл туралы

Шоқан Уәлиханов (1835—1865)

Шоқанның  өмірі, дүниетанымы. Оның Қазақстан  тер-риториясы, Орта Азия, Қашқария бойынша саяхатыныңғылыми танымдық маңызы. Өз халқының әдебиетін, та-рихын, этнографиясьш* географиясын зерттеуі. ШоқанУәлиханов ■— Орыс география қоғамының мүшесі. Шо-қанның әдебиет туралы пікірлері. Шоқан еңбектері.

Шоқан (Мұхаммедханафия) Шықғысұлы Уәлиха-нов — XIX ғасырдық екінші жартысында Қазакстанда туған демократтық, ағартушылық мәдениеттін тұңғыш және талантты өкілдерініқ бірі. Ол — өз дәуіріндегі орыс-тық прогресшіл ғылымы м.ен әдебиеті, мәдениеті дәстү-рінде тәрбие алған және әр алуан ғылым саласын алғаш рет зерттеген адам. Онық философия, этнография, тарих, экономика, право, география, фольклор, әдебиет теориясы жайлы кұнды-кұнды еқбектері мен пікірлері бар.

Шоқан 1835 жылдың қараша айында қазіргі Қостанай облысынық  Құсмұрын бекетінде туған. Балалық шағы, ата конысы Сырымбет тауынық (Қөкшетау облысы) ба-уырында өткен.

Жасында ауыл мектебінде мұсылманша хат таныған Шоқан  кейін орыс мектебі тәрбиесінде  өскен. 1847—1853 жылдары ол Омбыдағы Қадет  корпусында оқиды. Онда әскери сабақтарға қоса жалпы және Россия географиясы мен тарихы, батыс, орыс әдебиеттері, философия, физика, математика негіздері, шет тілдері оқытылған.

Шоқаннық зерттеушілік қабілеті корпуста окып жүр-генде оянған. Жазғы демалыс кездерінде ол ел ішіндегі ақыз әқгімелерді, халық жырлары мен поэмаларын жазып алумен шұғылданған. Мысалы, Шоқаннық алғашкы жа-зып алған шығармаларының ішінде «Қозы Көрпеш — Баян сұлу» жыры болған.

Кадет корпусын 1853 жылы 18 жасында  бітірген Шокан Омбыда әскери кызметке калдырылады. Бір жылдан кейін Батыс Сібір мен Қазақстанның солтүстік-шығыс аудан-дарын баскаратын генерал-губернатор Гасфорттық адью-танты болып тағайындалады. Осы қызметті атқара жүріп ол Орта Азия халыктарының тарихын, этнографиясы мен географиясын зерттеуге белсене араласады.

40 

 

1. жылы Шокан Орталык Қазакстанды, Жетісу мен Тарбағатайды аралайды. Қазак халкының тарихы мен әдет-ғұрпы, діни ұғымдары жайында материал жинап кайтады. Бұл материалдар негізінде кейін ол «Тәңірі», «Қазактардағы шамандыктың калдығы» деген еңбектер жазады.

• жылы Шокан кырғыз елін зерттеу экспедициясына катысады. Қырғыздар мен Ұлы жүз казактарының та-рихы, этнографиясы жайлы мәліметтер жинайды, ауыз әдебиетінің нұскаларын жазып алады. Бұдан кейін Кұлжа қаласында болып, Жоңғария тарихымен шұғылданады. 1857 жылы тағы да қырғыз елінде болады. Осы сапарларда жинаған материалдарды ол «Жоңғария очерктері», «Қыр-ғыздар туралы жазбалар», «Қазактың халык поэзиясы-ның түрлері туралы», «Ыстыккөл сапарының күнделік-тер„і», «Қытай империясының батыс провинциясы және Құлжа каласы» атты еңбектерінде пайдаланады.

Шокан еңбектерінде әр дәуірдегі халық әдебиетінің  бағалы нұсқаларын жасаған және ауыз әдебиетінің таң-даулы үлгілерін  жырлап жеткізген Орынбай, Шөже, Жа-нак, Арыстанбай, Нұрымбай сияқты ақындардың есімдері келтіріледі. Шоқан олардың бірқатарынан халық әдеби-еттерінің үлгілерін жазып алған. Солардың ақындық, жыршылық еңбектері негізінде ол қазақ өлеңдерінің ха-лықтығы жайлы кұнды пікірлер де айтады.

Осы тектес материалға сүйене отырып, Шоқан көшпелі елдердің мәдениеті жок деп санайтын және оны менсін-бейтін кейбір Европа ғалымдарының пікірлерін жоққа шығарады. Шоқан көшпелі халықтарда өлеңді суырып салып айту өнерінің күштілігіне назар аударады.

Шоқан тарихи маңызы бар шығармаларға көңіл бөлді  және олардың жалпы фольклорды, оның өсу ке-зеңдерін тану, білу үшін ғажап кұнды мұра екенін атап көрсетті. Мысалы, ол қырғыз халкының «Манас», «Се-метай» туралы дастандарын эпостың кемеліне келіп же-тіскен кезін көрсететін және көлемі жағынан дүние жү-зінде теңдесі жок, оқиға кұру, адам образдарын жасау жағынан да аса кұнды туындылар ретінде бағалаған және оны баспаға ұсынып, орыс  ғалымдарына таныстырады.

Шокан әдебиет  теориясының да кейбір мәселелерімен  шұғылданған, казак поэзиясының  жанр, түр, өлең кұ-рылысын зерттеген, казақтың өлең кұрылысымен орыс ғалымдарын таныстыруды ойлаған. 

 

4 К. Алпысбаев  

 

41 

 

Қазақ өлеңдерін  Шоқан жыр, жоқтау, қара өлең, қайым  өлең, өлең деп беске бөледі. Қайсысы  ескі түр, қайсысы жаңарақ, олардың  қайсысын кімдер айтады, міне, осы жағына талдаулар береді. Шоқанның қазақ өлеңдеріне берген бұл анықтамалары — сыртқы түрі жа-ғынан ғана берілген анықтамалар.

Шоқанның демократтық, гуманистік ой-пікірлерінің толысуына  оның оқыған кітаптарымен қатар Омбыға жер ауып келген орыс ойшылдары мен  жазушылары көп әсер еткен. Бұл жылдары ол ақын С. Ф. Дуровпен, саяхатшы-географ П. П. Семенов-Тян-Шанскиймен, атақты орыс жазушысы   Ф. М. Достоевскиймен   танысып   достасады.

П. П. Семенов-Тян-Шанский  өзінің Жетісу бойындағы зерттеулерін жүргізгенде Шоқанмен ақылдасып  отырған. Ыстықкөл сапарының біраз жерін екеуі бірге аралаған. Шоқан еңбектерін ол аса жоғары бағалаған. Семенов-Тян-Шанскийдің ұсынуымен 1857 жылдың 27 акпанында Шоқан Орыс географиялық коғамының толық мүшелігіне сайланады.

1858—1859 жылдары  Шоқан өзінің Қашқарияға барған атақты саяхатын жасайды. Қашқария бұл кезде Ресей тарапынан зерттелмеген өлке болатын. Шоқан сол өлкенің жаратылысы, тарихы, этнографиясы жайлы көп мәлімет-тер жинайды, шығыс тарихына байланысты тың деректер табады. Қашқария мәліметтері Шоқанның дүние жүзілік география ғылымына қосқан зор жаңалығы болып есептеледі.

1859 жылдың аяғында  Шоқан Петербургке барып, онда 1861 жылдың көктеміне дейін болады. Бұл жылдар — Шо-қан өмірі  мен ғылыми-шығармашылық қызметінің  аса елеулі кезеңі.

Петербургтен  денсаулығы нашарлап оралған Шоқан 1861 —1863 жылдар арасында елінде болады.

1863—1864 жылдың  қысында Шокан Омбыға барып,  Сібір қазақтары үшін жасалып  жатқан сот реформасын дайындау  ісіне қатысады. Осы жолы ол  «Сот реформасы туралы жазбалар»  атты өзінің атақты еңбегін жазады. Шоқанның демократтық көзкарасын тануда бұл еңбектің маңызы өте зор.

1864 жылы наурыз  айында Шоқан генерал Черняевтің  шақыруымен Әулиеатаға келеді. Бірақ  патша генералы-ның жергілікті  халыққа жасаған зорлық-зомбылығын  көріп, тез бөлініп кетеді. Содан Верный қаласына келіп,

42 

 

одан әрі Тезек  төренің ауылына барып (Қазіргі  Талды-корған облысы, Шокан атындағы колхоз) токтайды. Сон-да үйленіп, түрып  калады.

Сөйтіп жүргенде ескі өкпе ауруы кайта козып, Шокан 1865 жылдың сәуірінде кайтыс болады.