Уладзімір Караткевіч

                                                  Уводзіны 

        Дзіця можа навучыцца мудрасці,дабрыні,справядлівасці і прыстойнасці толькі у свайго народа,звярнуушыся да яго духоунай спадчыны,найперш да мовы,вусна-паэтычнай творчасці,мастацкай літаратуры,дзе перададзена разуменне народам дабра і ліха,высакароднага,вечнага,разумнага,каштойнага і прыгожага.                                                                              

     Сёння наша беларускае грамадства перажывае надзвычай адказны перыяд у сваім гістарычным развіцці.Ні адна еурапейская нацыя не трапляла у такое катастрафічнае становішча,як мы.У нас знікае гістарычная,культурна-нацыянальная перспектыва.Беларуская моладзь апынулася па-за палітыкай і па-за гісторыяй,адмовілася ад нацыянальнага. Традыцыйная нацыянальная культура адраджаецца і набірае сілу марудна і пакутліва. І каб увайсці у 21 стагоддзе як роуныя сярод роуных,каб не апынуцца на задворках гісторыі,трэба навучыцца паважыць сябе як народ,трэба спыніць той крах мралі,крах культуры,крах патрыятычнай свядомасці,які адбываецца сёння.                                                                               

      У маральным і духоуным развіцці кожнага чалавека,станауленні яго асобы існуе няпісаны маральны закон,паводле якога,як натуральна для чалавека дыхаць,спаць і есці,гэтак жа павінна быць натуральным,каб дзіця пачынала гаварыць на мове роднай зямлі,усведамляць сябе прадстауніком сваёй нацыі. На жаль,дэнанацыянальная сям`я сёння можа даць у гэтым плане нямнога,але дванаццаці гадоу навучання у школе пры умелым і тонкім падыходзе дастаткова для выхавання нацыянальных пачуццяу,засваення культуры і традыцый роднага народа. Школе належыць асаблівая роля у станауленні і развіцці нацыянальнай самасвядомасці. Яна павінна кампенсаваць тое,што не дае         асяроддзе і грамадства.                                                                                                                

      Кожны навучальны прадмет змяшчае пэунае кола ідэй,якія уплываюць на фармаванне нацыянальнай самасвядомасці.Аднак знакамітыя асветнікі усіх часоу і народнай вышэй за усё цанілі філасофскую мудрасць,лічылі,што на свеце няма такой педагагічнай велічыні,якую па сіле уздзення на свядомасць чалавека можна быдо б параунаць з родным словам. Менавіта яму належыць асноуная роля у фармаванні нацыянальнага светапогляду маладых людзей,у станауленні іх цэласнага духоунага аблічча. Мова бацькоу,дзядоу,прадзедау,іх нацыянальная літаратура і фальклор – спосаб,сродак і сам змест духоунага развіцця.                                       

    Таму першаснае значэнне у сістэме адукацыі і выхавання належыць урокам беларускай мовы і літаратуры. Выкладанне гэтых прадметау – аснова выпашэння адной з актуальных задач нашай сучаснасці – фармавання і умацавання нацыянальнай свядомасці нашых дзяцей,моладзі,тых,каму у 21 ст. Захочаца,як і нам сёння, “людзьмі звацца”.

    У сваім развіцці беларусы прайшлі дастатковы шлях,каб спазнаць і   зразумець многае у сваім нацыянальным характары,светауспрыманні, светапоглядзе,выпрацавалі у сабе шмат станоучага,добрага,карыснага і для іншых народау. Але так ужо гістарычна склалася,што суседнія народы больш цікавіла тое,як нас увогуле маральна знішчыць як нацыю, а не вучыцца у нас чаму-небудзь. Таму перад нашай літаратураі сёння стаіць актуальная задача: да шэрагу нацыянальных вобразау,пра якія ведае увесь свет,далучыць і вобраз беларуса з яго не меншай удзельнай вагой у гістарычным лёсе чалавецтва.

                            Уладзімір Караткевіч          

                                           (26.11.1930 - 25.07.1984)

      Уладзімір Караткевіч нарадзіўся 26.11.1930 г. у горадзе Орша Віцебскай вобласці ў сям'і службоўца. Падчас Вялікай Айчыннай вайны быў у эвакуацыі ў Пермскай вобласці, затым у Арэнбурзе. У 1944г. вярнуўся ў Оршу, атрымаў сярэднюю адукацыю. У 1954 г. скончыў філалагічны факультэт Кіеўскага ўніверсітэта. Настаўнічаў у вёсцы Лесавічы Тарашчанскага раёна Кіеўскай вобласці (1954-1956), у Оршы (1956-1958). Скончыў Вышэйшыя літаратурныя (1960), Вышэйшыя сцэнарныя курсы (1962) у Маскве. З 1962 г. жыл у Менску. Чалец СП СССР з 1957 г. Узнагароджаны ордэнам Сяброўствы народаў. Памёр 25.07.1984 г.  

Першыя  вершы апублікаваў  у 1951 г. (аршанская раённая газета "Ленінскі прызыў"). У 1955 г. верш "Машэка" было размешчана ў часопісе "Полымя". Вышлі складанкі паэзіі "Матчына душа" (1958), "Вячэрнія ветразі" (вершы і паэма, 1960), "Траўня Іліяда" (1969), "Быў. Есць. Буду." (вершы і паэма, 1986).  Аўтар складанак аповядаў і аповесцяў "Блакіт і золата дня" (1961), "Чазенія" (1970), "Вока тайфуна" (1974), "З вякоў мінулых" (1978), раманаў "Каласы пад сярпом тваім" (1968), "Хрыстос прызямліўся ў Гародні" (1972), "Нельга забыць" ("Леаніды не вернуцца да Зямлі", 1982), "Чорны замак Альшанскі" (увайшлі разам з раманам і аповесць "Зброя"), (1983), аповесці "У снягах драмае вясна" (1989). Для дзяцей выдаў "Казкі" (1975) і нарыс "Белавежская пушча" (1975).  Аўтар п'ес "Млын на Сініх Вірах" (пастаўленая на тэлебачанні ў 1959), "Званы Віцебска" (1977, пастаўленая ў 1974), "Кастусь Каліноўскі" (1980, пастаўленая ў 1978), "Калыска чатырох чараўніц" (апублікаваная і пастаўленая ў 1982), "Маці ўрагану" (1985, пастаўленая ў 1988; аднайменны мастацкі фільм - рэжысёр Ю.Марухин, 1990). У 1988 г. выйшаў складанку п'ес "Старыя беларускія хронікі". Напісаў сцэнары кароткаметражных фільмаў "Сведкі вечнасці" (1964), "Памяць каменя" (1966), "Будзь шчаслівай, рака" (1967), сцэнары мастацкіх фільмаў "Хрыстос прызямліўся ў Гародні" (першапачатковы назоў "Жыціе і ўзнясенне Юрася Братчыка", з У.Бычковым, 1967), "Чырвоны агат" (1973), "Дзікае паляванне караля Стаха" (з У.Рубінчыкам, 1979), "Чорны замак Альшанскі" (з М.Пташуком, 1984). На тэлебачанні і радыё па ім творам пастаўлены шэраг спектакляў. Па либретто Караткевіча пастаўленая Беларускім тэатрам оперы і балета опера "Сівая легенда" (кампазітар Д.Смольски, 1978), а па аповесці "Дзікае паляванне караля Стаха" - аднайменная опера (кампазітар У.Солтан, 1989). Выступаў як публіцыст і крытык. Напісаў нарыс "Зямля пад белымі крыламі" (1977, першае выданне - на ўкраінскай мове, Кіеў, 1972), эсэ "Мсціслаў - Мсціслаў" (1985), эсэ, артыкулы пра Ф.Скарыну, Т.Шаўчэнку, Лесю Ўкраінку, М.Агінскага, Я.Купалу, М.Багдановіча, М.Шолахава, Я.Брыля, У.Калесніка, М.Лужаніна, Р.Барадуліна, У.Зуенка, А.Наўроцкага, Я.Сіпакова. Вышлі Абраныя творы ў 2 тамах (1980) і Збор складанняў у 8 тамах (1987-1991). Працаваў як перакладнік. На беларускую мову перавёў драму М.Карыма "У ноч зацьмення Месяца" (пастаўленая ў 1972), аповесць Э.Гашпаравай "Цяжка быць мустангам" (1981), асобныя творы Дж.Байрана, А.Міцкевіча, І.Франка, Я.Судрабкална, Б.Мацкявичуса і інш. Лаўрэат Літаратурнай прэміі СП БССР імя І.Мележа (1983) за раман "Нельга забыць" ("Леаніды не вернуцца ды Зямлі"), Дзяржаўнай Прэміі БССР імя Якуба Коласа (1984, пасмяротна) за раман "Чорны замак Альшанскі". 

       Велічныя,сапрауды народныя характары паустаюць са старонак многіх творау беларускай літаратуры. Хто ён ёсць,беларус? Адказу на гэта пытанне швувкала і шукае не адно пакаланне беларускіх пісьменнікау. Яно стала філасофскай сутнасцю творчасці У.Караткевіча,фігуры яркай,самабытнай і унікальнай у беларускай літаратуры,чалавека,які,па словах А.Адамовіча,зрабіу “прарыу у гісторыю свайго народа” не толькі для таго,каб абудзіць нашы нацыянальныя пачуцці,нашу нацыянальную самасвядомасць,але і каб зразумець самому дух народа,яго характар і дапамагчы гэта зрабіць чытачам.Уладзімір Караткевіч праводзіць нас “па складаных шляхах беларускай гісторыі,цяжкай і трагічнай,заглыбляючыся у культуру і побыт,у перапляцене падзей і характарау,у супярэчнасці грамадскага і культурнага жыцця беларусау”

       Яшчэ на пачатку сваёй творчай дарогі пісьменнік марыу стварыць,такі збіральны вобраз,народны тып,які увабрау бы у сябе нацыянальны характар,псіхіку,склад мыслення,спосаб светауспрымання беларусау.

       Уладзімір Караткевіч вядомы ў беларускай літаратуры як празаік, паэт, драматург, сцэнарыст, публіцыст, перакладчык, літаратурны крытык. Але перш за ўсё ён — заснавальнік нацыянальнага гістарычнага рамана. Мастацкаму ўвасабленню гістарычных падзей прысвяціў У. Караткевіч раманы "Хрыстос прызямліўся ў Гародні", "Каласы пад сярпом тваім", "Чорны замак Альшанскі", "Леаніды не вернуцца да Зямлі"("Нельга забыць"), аповесць "Дзікае паляванне караля Стаха". Са старонак гэтых твораў паўстаюць змагары за народнае шчасце, прарокі,

інтэлігенты, рыцары і прыгоннікі, кардыналы і чароўнай прыгажосці дзяўчаты. Яны ўмеюць па-свойму любіць,

ненавідзець, пакутаваць, адстойваць свае погляды. Іх лёсы неадрыўныя ад  гістарычных падзей і абумоўлены імі. І ў кожным творы — эпоха, складаны і часам трагічны лёс Белай Русі, народ, які не скарыўся перад нястачамі і прагне волі. Пісьменнік не толькі ўзнаўляе карціны жыцця сярэднявечча і наступных эпох, але і асэнсоўвае гістарычны працэс, што дазваляе зразумець таямніцы чалавечага быцця, аснову ўзаемааадносін людзей з навакольным светам.

      Аутарская задума цудоуна і цікава рэалізавалася у многіх тврах пісьменніка.Спынемся на зборніку “З вякоу мінулых” куды увайшлі аповесці “Паром на бурнай рацэ”,”Сіняя-сіняя”,”Кнтганошы”,”Цыганскі кароль”,”Сівая легенда”,”Ладдзя Роспачы”,”Дзікае паляванне караля Стаха”,”Зброя” 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

      Першае што хочацца адзначыць пасля знаёмства з творамі пісьменніка,- гэта тое,што ён,стварыушы праз асобныя вобразы цэласны партрэт свайго народа,дае адказ на пытанне: чаму “разам з беларушчынай мы трацім і лепшую частку цалавечнасці”,чаму так неабходна ахоуваць і аберагаць гэтую беларушчыну,паняцце,якое уключае у сябе наш нацыянальны характар,нашу мараль,наша светабачанне,светаразуменне,згодна з якімі мы ствараем сваю культуру,матэрыяльную і духоуную.

       Для Караткевіча беларушчына у большасьці выпадкау – сінонім вышэйшай маральнасці,а першым словам у гэтым сінанімічным радзе будзе Дабро.У нашай беларускай крыві заложана рацыянальнае разуменне прыроды дабра.Гора і боль,чалавечая жорсткасць і пачварнасць не могуць зрабіць душу беларуса чэрствай і абыякавай да дабрыні,праз якую мы так многа пакутуем,якой так часта злоужываюць іншыя народы.Гэтая думка сцвярджаецца амаль ва усіх творах пісьменніка.Дабрыня як неад`емная частка беларускага нацыянальнага аблічча у розных формах і праявах паустае са старонак прозы Караткевіча. 

      Дзікае пляванне караля Стаха 

       Ужо з першых старонак аповесці “Дзікае паляванне караля Стаха” перад намі паустае герой,які заяуляе,што яму важна зразумець,хто ён дзе яго нацыянальныя каранні.Андрэй Беларэцкі – так яго завуць – “шукае свой народ”. Таму і занятак выбрау ён савбе незвычайны – зведанне гэтага народа.Будучы фалькларыстам,Андрэй Беларэцкі абышоу і аб`ехау за два гады Мінскую,Магілёускую,Віцебскую,часткова Віленскую губерні,каб знайсці адказ на сваё пытанне.Каб спасцігнуць свой народ,У.Караткевіч таксама паддауся унутранаму пачуццю,пайшоу за сваёй пуцяводнай зоркай – і стау пісьменнікам,які не толькі праз падзеі мінулых дзён імкнууся зразумець душу нашага народа,але як і яго герой,абышоу і аб`ездзіу усю Беларусь.

      Блакітная Дама,Маленькі Чалавек Балотных Ялін,прывіды і зданні,пра якія распавядаюць мясцовыя сяляне – усё гэта толькі знешняя афарбоука той галоунай легенды,на якой будуецца асноуная сюжэтная лінія твора.Легенда гэта гаворыць, што у самым пачатку 17 стагоддзя радавіты беларускі пан Стах Загорскі,чалавек малады і славалюбівы,паставіу перад сабой мэту: дабіцца самастойнасці для Радзімы.Мясцовае панства падтрымала Стаха.Маладога курауніка па усім наваколлі называлі каралём.І толькі моцны магнат,уладар Балотных Ялін ,Раман Яноускі не выказау асаблівага захаплення каралём Стахам,але запэуніу у сваёй адданасці.Раман запрасіу караля да сябе у маёнтак на паляванне,дзе знішчыу сяброу Стаха і забіу яго самога.Ледзь жывы кароль пракляу здрадніка і увесь яго род аж да дваццатага калена.Забойцы прытарочылі трупы і параненых,якія жаласна стагналі,да коней,і коні памчаліся не разбіраюцы дарогі да Волатавай прорвы.Ніхто не зауважыу,што кароль быу яшчэ жывы.І тады крыкнуу ён у апошні раз: “Д`яблу аддаю душу сваю,бо не дапамагае бог.Трымайся,Раман,мы прыскачам да цябе конныя!Дрыжы,Раман,калаціся,адвечны вораг! Мы прыйдзем! Мы адпомсцім!” І паляванне прыйшло спачатку да памагатых Рамана,а потым да яго самога.Многія з таго часу бачылі на тарфяных раунінах дзікае паляванне Стаха.Дваццаць коннікау імчацца па самых гіблых мясцінах.Наперадзе усіх галоуны коннік.Капялюх з заломленым полем насунуты на яго вочы,ногі прывязаны да сядла.Не бразгочуць мячы,не ржуць мауклівыя коні. 
 
 
 

     Толькі часам аднекуль даносіцца спеу рога.Развіваюцца грывы,балотныя агні ззяюць пад нагамі коней.Па верасе,па гіблай дрыгве скача дзікае паляванне.І хоць каре яно не усіх,але мала у каго не разрываецца сэрца,калі бачыць ён на балотах змрочныя цені коннікау.Гэтая прыгожая,фантастычная легенда атрымлівае у творы зусім не фантастычны,а дэтэктыуны працяг.

     Гэтая легенда жыве у Балотных Ялінах ужо многа год і трымае у страсе шмат людзей,у іх колькасці і Надзея Яноуская.Наша беларуская дабрыня,як паказвае У.Караткевіч,не дазваляе пакінуць безуважным чалавека,якому паьрэбная дапамога.Андрэй Беларэці,насуперак сваім планам,не можа пакінуць у бядзе Надзею Яноускую,хоць на той мамант яна яму чужы чалавек.Гэтай справай пісьменніквпадкрэслівае,што наш народ непатрабавальны.

Яго місія у чалавецтве – несці дабро  у любых абставінах.Ён супраць маральнага і фізічнага гвалту,прымусуразбою.Беларус не імкнецца да нажывы і багацця,найважней для яго маральныя каштоунасці.