Кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауапкершілігінің ерекшеліктері
Кейбір ата-аналар
бала¬лары бірдеңе бүлдірсе, «Кәмелетке
жасы толған жоқ, не істей
қояр» деп, арқасын кеңге салып
жай¬барақат жүреді. Шынын-да, солай
ма? Кәмелетке тол¬маған¬дардың
қылмыстық жауап¬тылығы туралы
мән-жай¬лар Қазақстан Республикасы
Қыл¬мыстық кодексінің VI бөлі¬мін¬де
кеңінен қарас¬тырыл¬ған. Атал¬ған
заңның 78-бабына сәй¬кес, кәмелетке
толма¬ғандар деп қылмыс жасаған
кезде жасы 14-ке толған, бiрақ, 18-ге
тол¬маған адамдар танылады, яғни,
қылмыстық жауаптылық 14 жастан басталады.
Жалпы кәмелетке толмағандардың
қылмыстық жауаптылығының қажетті
шарты ретінде жасөпірімнің қоғамға
қауіптілік, заңға қарсы әрекетін
түсіне алу мүмкіндігі қарастырылады.Германия
ҚК-нің 66 тармағы « кінәлі болу»
түсінігін қарастырса, Болгария
ҚК-де « 14 және 18 жасқа толмаған
кәмелетке толмаған жасөспірімдер
өздерінің әрекеттерінің маңызы
мен мәніне, жат қылықтарына баға
бере алатын жағдайда ған қылмыстық
жауапкершілікке тартылады «
деп көрсетілген .
Кәмелетке толмағандардың
қылмыстық жауапкершілігін анықтаудағы
негізгі белгі- жас жеткіншектің
өмірге көзқарасы, жеке басының
әлеуметтік тұрғыда белгілі бір
дәрежеде жетілуі болып табылады.Бұл
дегеніміз, жас жеткіншектің әрбір
істеген жат қадамының мемлекеттік
маңызын, оған тигізер зиянын.өз
дәрежесінде түчініп, бағалай
білуін айтамыз.Кәмелетке толмағандардың
қылмыстық жауапкершілігі кейбір
ғалымдардың еңбектерінде көрініс
тапқан, яғни олар кәмелетке толмағандардың
қылмыстық жауапкершілік жасын
анықтауда басшылыққа алынуы
тиіс белгілерді атап көрсетеді:
§ Қоғамдық қауіптілік әрекетін
сезіне алу мүмкіндігі
§ Қоғамдық қауіптілік пен басқа
әрекеттің дәрежесі
§ Кәмелетеке толмағандардың
арасында осындай әрекеттердің таралуы
Біздіңпікірімізше
жалпы қылмыстық жауапкершілік
негізінде олардың жеке басы
емес, оның жасаған қылымыстық
жат әрекеті жатыр.
Жасы толмағандардың
қылымыстық жауапкершілігі
Қазақстан Республикасындағы
кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауаптылығы және алдын-алу шаралары.
Кәмелетке
толмағандар арасындағы құқық
бұзушылықтың алдын алу, қоғамдағы
қылмыстың алдын алудың аса
маңызды аспектісі болып табылады.Заңды,әлеуметтік
пайдалы қызметке және қоғам
мен өмірге ізгілікті көзқарас
қалыптастырып, жастарды қылмыстық
қызметке жол бермейтін қағидаларға
тәрбиелеу қажет.
Қазақстан
Республикасында кәмелетке толмағандардың
арасында құқық бұзушылықтың
алдын алу және балалардың
қадағалаусыз және қараусыз жүруінің
алдын алу жөніндегі заңнаманы
қалыптастыру және дамыту жұмысы
қолға алынған. Бұл «Неке және
отбасы туралы», «Отбасылық үлгідегі
балалар деревнялары және жасөспірімдер
үйлері туралы», «Мемлекеттік
атаулы әлеуметтік көмек туралы»,
«Еңбек туралы», «Қазақстан Республикасындағы
арнайы мемлекеттік жәрдемақы
туралы», «Дене тәрбиесі және
спорт туралы» заңдары, кәмелетке
толмағандар жөніндегі комиссиялардың,
кәмелетке толмағандар ісі жөніндегі
ішкі істер органдарының қызметін
реттейтін нормативтік құқықтық
актілер және т.б жатады[1,1-2 б].
Бұл жайында,
яғни кәмелетке толмағандар арасындағы
қылмыстардың алдын алу шаралары
тек қана ҚР заңнамалық актілерінде
ғана көрсетілмеген ол мемлекеттік
заңнамалардада көрсетілген. Мысалға
айтарлық болсақ:БҰҰ-ның балалар
құқығы жайлы,осыған сәйкес бұл
ережелер Пекин ережесі және
Эр-Риад ережесі болып бөлінеді,бұл
екі ереженің мақсаты кәмелетке
толмағандар арасындағы қылмысты
болдырмау алдын-алу және осы
ережелерді әлемнің барлық мемлекеті
қолдануы тиіс.2001 жылы АҚШ-та
«Жас өспірімдер арасындағы қылмысты
ескерту және қадағалау» жайлы
жаңа заң қабылданған болатын.Көрсетілген
нормативтік акт 1974 жылы қабылданған
актінің жаңа қабылданған нормативтік
актісі болатын. Мұнда Жас өспірімдер
арасындағы қылмысты төмендетудің
ережелері қамтылған болатын[2,148
б].
Кәмелетке толмағандар құқық
бұзушылығының алдын алуды тікелей
не жанама көздейтін құқықтың қайнар
көздерінің осылайша көп болуы
қоғамдық қатынастардың кез келген
саласында кәмелетке толмағандар
тұлғасының дамуын қамтамасыз ететін
қолдау жүйесіннің көзделгендігін көрсетеді.
Әсіресе бұл қауіпті жағдайда
тұрған және ерекше қорғау мен қолдауға
мұқтаж жасөспірімдерге қажет. Балалар
мен жасөспірімдерді тәрбиелеу
мен оқытуда отбасының маңызы
зор. Осыған орай мемлекеттіміз отбасының,
соның ішінде кеңейтілген отбасының
тұтастығын сақтауға аса назар аударып
отыр.Осыған байланысты Қазақстан Республикасында
«Кәмелетке толмағандар арасындағы
құқық бұзушылықтардың профилактикасы
мен балалардың қадағалаусыз және панасыз
қалуының алдын алу туралы 2004 жылғы
9 шілдедегі ¹ 591-II Қазақстан Республикасының
Заңы» қабылданған болатын бұл
заңның мазмұнында былай делінген-Осы
Заң кәмелетке толмағандар арасындағы
құқық бұзушылықтардың профилактикасы
мен балалардың қадағалаусыз және панасыз
қалуының алдын алу жөнiндегi мемлекеттiк
органдар қызметiнiң құқықтық, экономикалық
және әлеуметтiк негiздерiн айқындайды[3,1
б ].
Отбасында
тұрақтылық пен береке болмаса,
осыған байланысты қоғам тарапынан
көмек көрсету әрекеттері сәтсіз
болған жағдайда, тіршілік етудің
балама орындарын пайдалану мүмкіндігін
қарастыру қажет.
Ол
дегеніміз, балаларды тұрақтылығы
бар, әрі берекелі отбасы жағдайына
мейлінше жақындатылған мекемелерге
тәрбиелеуге берілуі тиіс.
Баланың
келешегіне кері әсер ететін
жағдайларды айтпағанда, олардың
ата-анасынан айыруға жол бермейтін
ұлттық бағдарлама жасаудың және
оны іс жүзіне асыру қажеттігінің
мәні зор.
Кәмелетке
толмағандар құқық бұзушылығының
алдын алудың ең маңызды алғы
шарты болып табылатын, отбасындағы
берекені сақтаудың негізінде,
субъективтік себептерден басқа,
өтпелі кезеңнің әлеуметтік-экономикалық
жағымсыз құбылыстары жатыр. Ол
ата-анасының материалдық жағдайының
нашар болуына байланысты балабақша
мен мектептерге бара алмауы
нәтижесінде, соңғы жылдары қараусыз,
тастанды, үй-жайы жоқ, сөйтіп
құқық бұзушылық жасауға баратын
балалар саны көбейіп отыр
Сонымен
қатар, әлі де болса біліктілігі
жоғары педагогтар жалақының
төмендігіне байланысты саудамен
айналысуға мәжбүр.
Қазақстан
Республикасы Президентінің Қазақстан
халқына Жолдауында жаһандық
дағдарысқа қарамастан мемлекеттің
әлеуметтік саясаты - ең алдымен
жұмыс орындарын көбейтуге, қамқоршылары
баланы оқытуға, жағдайы келмеген
кезде кәмелетке толмағандарға
мемлекеттің есебінен жоғары
және арнайы орта білім алу
мүмкіндігін қамтамасыз етуге,
мұғалімдер мен дәрігерлердің
жалақысын өсіруге бағытталып
отыр.
Кәмелетке
толмағандардың арасында құқық
бұзушылықтың және балалардың
қадағалаусыз, ата-анасының қарауынсыз
қалуының алдын алу жөніндегі
мемлекеттік саясаттың келесі
бір бағыты білім беру саласындағы
заңнаманы жетілдіру, оның дәл
және біркелкі қолданылуына тиісті
бақылау және қадағалау жасауды
қамтамасыз ету болып табылады[4,56б].
Оқу
орындары, кәмелетке толмағандарға
медициналық, кеңестемелік және
басқа да көмек көрсететін, атап
айтқанда осындай жәрдемге мұқтаж
немесе қатыгездік құрбаны болған,
ата-анасының мейірімін көрмеген
және қудалау мен қанауға душар
болған жасөспірімдерге қолұшын
беретін базалық және анықтама
орталықтарына айналуы тиіс. Нормативтік
құжаттарда мектепке бару ережесін
сақтау қиынға соғатын, сондай-ақ
мектепті тастап кететін кәмелетке
толмағандарға арнайы көмек көрсетілетіні
көзделіп, жастар арасындағы қылмыстың
және кәмелетке толмағандар құқық
бұзушылығының алдын алудың тиімді
жолдарын табуға қатысты, ғылыми-зерттеу
жүргізуде білім беру жүйесінің
барлық буындарының арасында
ынтамақтастық болуын ынталандыруға,
сондай-ақ осындай зерттеулердің
кең таралуы көзделуге тиіс. Осындай
зерттеу нәтижелерінің негізінде
білім басқармалары кәмелетке
толмағандарға, заңға сәйкес мінез-құлық
қалыптастыруға бағытталған бағдарламалар
мен әдістемелік құралдар әзірлеп,
білім беру мекемелерінің жұмыс
тәжірибесіне енгізу керек. Жасөспірімдер
арасындағы заңға қайшы мінез-құлықтың
алдын алудың неғұрлым тиімді
шарасы девиантты мінез-құлқымен
ерекшеленетін кәмелетке толмағандарды,
әсіресе қоғамға қарсы бағдарланған
жасөспірімдер топтарының лидерлерін
дер кезінде анықтауға және
олардың айналадағы адамдарға
теріс ықпал жасауына жол бермеу
болып табылады. Тәжірибе көрсетіп
отырғандай, осындай жасөспірімдерді
арнайы оқу-тәрбие мекемелеріне
орналастыру мүмкіндігі болғанда
бұл жұмыстың пәрменділігі артады.
Осының өзі құқық бұзушылықтың
қайталануын болдырмауға, сондай-ақ
оларды ересек адамдардың тарапынан
болатын теріс әсерден оқшаулауға
мүмкіндік береді. Кәмелетке толмағандардың
арасында құқық бұзушылықтың
және балалардың қадағалаусыз, қараусыз
қалуының алдын алу жөніндегі
мемлекеттік саясаттың тағы бір
бағытты әр түрлі қоғамдық
ұйымдардың, бірлестіктердің, клубтардың
және т.б. қызметін реттейтін
заңнаманы жетілдіру болып табылады,
себебі кәмелетке толмағандар
құқық бұзушылығының алдын алу
көбіне жасөспірімдердің бос
уақытын да ұйымдастырылатын
әр түрлі қызметтердің жұмыс
сапасына байланысты.
Мәдениет,
ойын-сауық, спорт және туризм
мекемелерінің, әлеуметтік қауіпті
жағдайда тұрған кәмелетке толмағандарды
көркемөнер, техникалық, спорт және
т.б. үйірме, секцияларында үйренуге
тарту, оларды отандық және
дүниежүзілік мәдениет құндылықтарына
баулу басты бағдарлама болуы
тиіс.
Кәмелетке
толмағандарды тәрбиелеуде бұқаралық
ақпарат құралдары зор рөл
атқарады. Бірақ, бұл істе айтарлықтай
кемшіліктер бар екендігі барлығымызға
белгілі. Мысалы: теледидар арқылы
адам өлтіру, қатыгездік, қанкұйлы
оқиғалар, алдап-арбау, эротикалық
мағанадағы журналдар, фото суреттер,
жарнамалар мұнын өзі келешек
ұрпақтың мінез құлқының қалыптасуы
мен даму процестеріне зиян
келтіретіндігі айтпаса да түсінікті.
Осы жағдайға байланысты бұқаралық
ақпарат құралдары туралы заңда,
жастарға арналған тиісті қызметтер
мен мүмкіндіктерді БАҚ-ы арқылы
тарату қажеттігі туралы норма
императивті түрде баяндалу керек.
Заңда бұқаралық ақпарат құралдарын
есірткімен, зорлықпен байланысты
материалдар көрсетуді мейлінше
азайтуға, сондай-ақ зорлық пен
қанауды жағымсыз жағынан көрсетуге
мүдделі ететін, осыған ынталандыратын
нормалар көзделуі тиіс. БАҚ-ы
өз бағдарламаларын дер кезінде
түзетуі аса қажет, олардағы
ақпарат балалар мен жасөспірімдердің
ақылын кемітпей, қатыгез етпей,
дұрыс бағдар беруі тиіс. Сонымен
қатар есірткі мен алкогольді
пайдаланудың алдын алудағы, бұл
заттардың зияны туралы ақпаратты
барлық деңгейде таратудағы рөлі
мен жауапкершілігі заң жүзінде
анықталғаны жөн. Жоғарыда айтылғандай,
кәмелетке толмағандардың құқық
бұзушылық жасауының себептеріне
кәмелетке толмағандар істері
жөніндегі комиссияның, прокурорлық
қадағалау, полиция, сот-тергеу
органдарының қызметін жетілдіру
шаралары көзделіп, кәмелетке толмағандар
құқық бұзушылығының алдын алудың
тиімділігін арттыру үшін барлық
құқық қорғау, мемлекеттік басқару
органдарының, балалар мен жасөспірімдер
мәселелерімен айналысатын жастар
және қоғамдық ұйымдар мен
мекемелердің өзара ықпалдасуын,
қызметтерін үйлестіру жөнінде
кешенді шараларды әзірлеу қажет.
Осы мақсатта үйлестіруші орган,
балалар мен жасөспірімдер құқық
бұзушылығының алдын алу іс
шараларын жүзеге асыру кезінде
жинақталатын ақпарат, тәжірибе,
білім мен мемлекеттік және
мемлекетаралық деңгейде алмасуды
жандандыруға тиіс. Осы орайда
айта кететін бір жағдай, кәмелетке
толмағандар істері жөніндегі
комиссиялар, білім басқару мекемелері,
ішкі істер органдары, балалар
мен жасөспірімдердің жалпы әлеуметтік
нормалар мен құндылықтарға сай
келмейтін мінез-құлқы, көп жағдайда
есею процесімен байланысты болатындығын
және есейген сайын олардың
мінез-құлқы өзгеретіндігін, ал жасөспірімдерді
тәртіп, құқық бұзушы немесе бастап
келе жатқан құқық бұзушы деп
анықтау көп жағдайда жастардың
бойында тұрақты жағымсыз мінез-құлық
қалыптасуына әкеліп соғатындығын
да терең ескерілуі қажет деп
ойлаймын.
Пайдаланылған Әдебиеттер
1) Байболов Қ. Кәмелетке
толмағандардың құқық бұзушылықтары
ғылыми мақаласы-Алакөл,2010.-4б.
2) Алауханов Е.О.,Зарипов
З.С.,Тукеев А.Ж. Преступность несовершеннолетних
и ее профилактика Монография.-Алматы,2009.-310с.
3) Кәмелетке толмағандар
арасындағы құқық бұзушылықтардың
профилактикасы мен балалардың
қадағалаусыз және панасыз қалуының
алдын алу туралы 2004 жылғы 9 шілдедегі
¹ 591-II Қазақстан Республикасының
Заңы.
4) Алауханов Е.О.,Ағайдаров
Т.С. Кәмелетке толмағандардың
қылмыстарының алдын-алу.Монография.-Алматы:КазАкпарат,2009.
MINE OSYNY
WORD KYLYP SOHRANI