Басқару психологиясының пәні және міндеттері туралы түсініктерді талдау

Білім және Ғылым министрлігі

Алматы Гуманитарлы-техникалық университеті

 

 

 

 

 

 

 

 

РЕФЕРАТ

Тақырыбы: Басқару психологиясының  пәні және міндеттері туралы түсініктерді талдау

 

 

 

 

 

 

                                                                  

 

 

 

 

                                                                     Орындаған: Әлімқұлова Қ

                                               Тобы ПО2-2

                                                                Тексерген: Абетаева Е

 

 

 

 

 

 

 

 

Алматы 2012жыл

жоспары

 

1. Басқару психологиясының мәдени-тарихи аспекттегі негіздері.
2. Басқару психологиясының объектісі, пәні, мақсаттары мен міндеттері.
3. Басқарушылық ойдың эволюциясы.
4. Басқарушылық қызметтің психологиялық ерекшеліктері.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Басқару психологиясының мәдени-тарихи аспекттегі негіздері.

Адамзат қызметінінің көптеген саласында ғылым мен өнер бірінен-бірі оңашаланбай, керісінше бірін-бірі толықтырады. Басқару бір мезетте  көне өнер болып та, жаңа ғылым болып  та есептеледі.

Басқару ұйымның мақсаттарына қол жеткізуге бағытталған, үйлестірілген шаралардың жиынтығы деп саналады.

Кейде «басқару» түсінігінің синонимдері  ретінде «менеджмент» және «жетекшілік» ұғымдары қолданылады, алайда олардың  мазмұнында әлдебір айрықшылық бар.

Менеджемент ұғымының кең етек алған түсінктемелері келесілерде көрсетілген:

менеджмент – алуан-түрлі ұйымдардағы  адамдарға жетекшілік ету бойынша  қызмет, іс-әрекет түрі. Менеджмент –  бұл осы қызметті жүзеге асыруға  көмек беретін, адам білімінің саласы. Соңғысы, менеджмент – менеджерлерден жинақталған ретінде – бұл белгілі бір адамдар санаты, басқару бойынша жұмысты іске асыратындардың әлеуметтік қабаты.

Ағылшын тілінің оксфордтық сөздігінен төмендегі анықтамаларын көруге болады:

1. Адамдарға жүгіну тәсілі, мәнері.
2. Басқару билігі мен өнері.
3. Айрықша қабілеттілік және әкімшілік машықтар.
4. Басқару органы, әкімшілік бірлік.

Осылайша, «басқару» түсінігі «менеджмент» ұғымына қарағанда  едәуір кең ауқымды болып табылады. Басқарудың маңыздылығы ХХ жүзжылдықтың 30-жылдары кеңінен айқындала бастады, бұл қызмет кәсіпке, білім саласы – дербес тәртіпке, әлеуметтік қабат – едәуір ықпалды қоғамдық күшке айнала бастағандығы туралы мәлім болған кезеңде қарқынды болды.

«Басқарушы» сөзін айтқан кзде, ең біріншіден, басшы пошымын  – белгілі бір ұйымда іс-әрекет ететін, басқару субъектісін, адамды елестетеміз. Аталған контекстіде «жетекші» ұғымын қолданған дұрыс болады.

Екіншіден, басқарушы  – бұл басқарушылықпен айналысатын  жай ғана қарапайым инженер немесе экономист емес, ерекше кәсіптің өкілі екендігін саналы түрде сезінетін, кәсіби дайындықтан өткен жетекші екендігін меңзейді. Аталған контекстіде «менеджер» ұғымы пайдаланылады.

Әлемдік әлеуметтік-экономикалық үрдістердің анализі заманауи менеджменттің  мәселелері қатаң тәртіптік көзқарастардың көмегімен шешілмейтіндігін және басқарушылықтың көнерген стилі қанағаттандыратын нәтижелерді бермейтіндігін анық көрсетеді.

Өткен шаққа кетіп  бара жатқан басқару парадигмасы (моделі) бірнеше жүз жыл басым болған еді. Ол белгілі бір жүйенің құрама бөліктерін талдау жеткіліктігіне негізделген еді. Жаңа модель немесе парадигма жалпы жүйе динамикасын талдау негізінде оның бөлек элементтерін ұғынуды қажет етеді.

Басқарудың дәстүрлі моделі басқарушының назарын тек  экономикалық мақсаттарға көздеген еді. Жаңа модель экономикалық және әлеуметтік салалардың бірорталықтануын көрсете келе, назарды басқарушының мақсаттар шеңбері мен әлеуметтік мақсат-міндеттерге аударады – жұмыс бастылықты қамтамасыз ету, еңбек жағдайын ізгілендіру, басқаруға қатысуды кеңейту және т.б.

Қызметкерлермен жұмыс жүргізу барысында басқарудың стратегиялық тұжырымдамасының орталығында ұйым үшін ең басты құндылық болып саналатын адам тұрады. Мазмұны бойынша қызметкерлерді басқарудың жаңа стратегиялық тұжырымдамасы төмендегі қағидаларға негізделген:

• әлеуметтік инновациялар да психологиялық сияқты маңызды;
• қызметкерлердің үйлестірілген белсенділігі өзара түсінушілік негізінде туындайды;
• ортақ мәселелер қызметкерлердің бірлескен күш салуы арқылы шешіледі;
• жұмыстың кооперативті стилі басым болуы қажет.

Басқарудың бастапқы нүктесі ұйымдастырушылық мақсттардың айқындалуы болып табылады. Мақсат – бұл топқа біріктірілген, қызметкерлердің ортақ күштері арқылы қол жеткізілетін нақты жай-күй немесе нәтиже.

БАСҚАРУ ПСИХОЛОГИЯСЫ - бұл басқарудың кешенді ғылымының бөлігі

БАСҚАРУ ПСИХОЛОГИЯСЫНЫҢ  МАҚСАТЫ - ұйымдастырушылық жүйелердің тиімділігін және тіршілік ету сапасын арттыру жолын әзірлеу.

БАСҚАРУ ПСИХОЛОГИЯСЫНЫҢ  ПӘНІ - басшылардың (менеджерлердің) негізгі функцияларды орындау барысында жүзеге асырылатын қызметі.

БАСҚАРУ ПСИХОЛОГИЯСЫНЫҢ  МАЗМҰНЫ – адам, топтың және жалпы ұйым қызметінің психологиялық аспекттерін әзірлеу

БАСҚАРУ ПСИХОЛОГИЯСЫНЫҢ  КӨЗДЕРІ

а)  басқару тәжірибесі;

б)  психологиялықғылымның дамуы

в)  ұйым әлеуметінің дамуы

Басқару психологиясында "адам факторы" (human factor) ұғымы жиі қолданылады. "Адам факторы" ұғымы сонай екінші әлем соғысында қолданылған еді. Ол ағылшын тілінен алынған болатын. Адам факторы – бұл адамға, оның мүмкіндігіне, қалауына, қабілетіне тәуелдінің барлығы.

Жалпы психологияның маңызды мәселесі бұл мотивация сұрағы болып табылады. Басқару психологиясында ол маңызды орынға ие, өйткені мотивация басқару функциясының ең күрделісі деп саналады.

 

2. Басқару психологиясының объектісі, пәні, мақсаттары мен міндеттері.

Басқару психологиясының объектісін қызметі корпоративті пайдалы мақсаттарға бағытталған, қаржылық және заңдық тұрғыда дербес ұйымдарға кіретін адамдар құрайды.

Бұл құбылыстың күрделілігі  басқару психологиясяняң көп  қыры болғандығымен және алуан-түрлі  түсіктеме беретін ғылыми жұмыстардың болғандығымен түсінідіріледі.

Психологтар В.Ф. Рубахин  және А.В. Филиппов басқару психологиясының пәніне төмендегілерді жатқызады:

• басқарушылық қызметтің функционалды-құрылымдық анализі;
• өндірістік және басқарушылық ұжымдардың және олардың ішіндегі адамдардың өзара қарым-қатынастардың әлеуметтік-психологиялық анализі;
• басшы мен қол асытндағы қызметкерлер арасындағы қарым-қатынастардың психологиялық проблемалары және басқалар.

Жалпылай келе, менеджмент психологиясының пәні – бұл ұйымдағы психикалық құбылыстар мен қатынастардың жиынтығы деп қорытындылауға болады, атап айтқанда:  :

• менеджерлердің тиімді қызметінің психологиялық факторлары;
• жеке және топық шешімдерді қабылдаудың психологиялық ерекшеліктері;
• көшбасшылықтың психологиялық проблемалары;
• басқарушылық қатынастар субъектілерінің әрекеттік актілердің мотивация проблемалары.

Психологиялық проблемалардың едәуір өзектілері төменде көрсетілген:

• басрлық деңгей басшыларының (менеджерлерінің) кәсіби құзыретін арттыру;
• бсқарушылық персоналдың дайындығы мен қайта дайындық әдістерін жетілдіру;
• ұйымның адам ресурстарын іздеу және белсенді ету;
• ұйымның қажеттілігі үшін менеджерлерді бағалау және іріктеу;
• әлеуметтік-психологиялық ортаны бағалау және жақсарту, қызметкерлерді ұйым мақсатына жұмылдыру.

 

3. Басқарушылық ойдың эволюциясы.

XX ғасыр дың 20 — 30 жылдары басқару (менеджмент) теориясының дамуындағы авангард деп саналады.

А. Файоль менеджмент іші-сырты психологиямен сіңіскендігін  айтқан және еңбек өнімділігін арттырудың психологиялық факторларын бөліп көрсеткен алғашқы ғалым болып табылады.

30-жылдары менеджмент  теоретиктері адамның еңбек қызметінің  ынталандырушы факторларына белсенді  көңіл аудара бастайды. Басқарушылық  ойдың ірі жетістігі «экономикалық  адамды» «әлеуметтік адам» ауыстырғандығы  болып табылады. Бұл жайт авторы австралия-американдық ғалым  (1880 — 1949 гг )  Ф. Тейлордың оппоненті Элтон Мэйо болып табылатын «адам қарым-қатынастар мектебінің» дамуы арқасында туындады.

Э. Мэйоның «адам қарым-қатынастары» тұжырымдамасының дамуы менеджмент сұрақтарының зерттеушісі Д. Реннің растамасы бойынша, менеджмент тәжірибесіне көптеген түзетулер енгізілгендырды. Солардың ішіндегі кйбіреулері:

1)  адамның әлеуемттік  қажеттіліктеріне деген көңілдің  артуы,

2)  еңбектің аса  мамандандырылуынан бас тарту,

3)  ұйымның ішінедегі  иерархиялық биліктің қажеттілігінен  бас тарту,

4) кәсіпорын ішіндегі  адамдар арасындағы бейформальды  қатынастардың маңыздылығын тану,

5) ұйым ішіндегі формальды  және бейформальды топтарды зерттеу  әдістерінің дамуы.

Ч. Барнард жұмысындағы жағымдысы бұл – адамды ұйымның стратегиялық факторына жатқызғандығы. Ч. Барнард, ұйымдардағы кооперативтік жүйелер туралы айта келе, басқарушыларға ерекше роль бөлген, олардың функцияларына келесілерді жатқызған:

■   шешім қабылдау өнері,

■   болашақты болжау негізінде мақсат қою,

■  қарым-қатынас жүйелерін  нақты білу, ұйым сызбасын және басқарушылық персонал құрылымын қоса алғанда,

■   ұйымдастырушылық моральді құрудағы басқарушының рольі 

Ерекше рольді ол көшбасшылыққа  бөлген еді, оны жалпы мақсатқа маңыздылық беретін, қажетті әлеуметтік мән деп есептеді. Ч. Барнард ойы бойынша мақсат ынтаны тудырады, онсыз кооперация мүмкін емес.

1960 жылы Д. МакГрегор  «Кәсіпорынның адамдық жағы»  атты кітабы жарық көрді. Д. МакГрегордың көзқарасы бойынша, тарихты бойлай келе, ұйымдағы адамдардың іс-әрекетіне бақылау жасау құралдарына қатысты екі басты бұрылысты атап өтуге болады.

1)  физикалық зорлықтан формальды билікке ауысу,

2 формальды биліктен көшбасшылққа ауысу

Оның пайымдауынша, өнеркәсіп  – бұл қоғамның «экономикалық органы», ал оның соңғы мақсаты – бұл ортақ игілікке қызмет ету.

Д. МакГрегор көшбасшылықты бірнеше айнымалылары бар белгілі бір әлеуметтік қатынас деп атаған еді:

б) оның ісін жалғастырушыларының  позициялары мен қажеттіліктері,

в) ұйымдардың сипаттамалары (орындалуыға тиесілі мақсат, құрылым, міндеттердің мәні),

г) әлеуметтік, экономикалық және саяси орта.

1958 жылы Басқарудың американдық ассоциациясы «Табысты қатынастардың он қағидасы» атты мақаланы жариялады, оны компаниялардың лауазымдық тұлғаларына бағыттаған еді.

«Жақсы қатынастардың» он қағидасы

жоспарлау,

•   анализ,

•   мақсат пайымдау,

•   ниет және қайраттылық,

•   хабарлама алушының бағыттылығы,

•   ұзақ мерзімді перспектива,

•   алынған ақпараттың әрекет сәйкестілігі,

•   тыңдай білу қабілеттілігі.

 

4. Басқарушылық қызметтің психологиялық ерекшеліктері.

Басқарушылық қызметтің  синтетикалық табиғаты жеке-біріккен ретінде қызметтің айрықша, спецификалық түріне жататындығын ғана анықтамайды, сонымен бірге оның негізгі психологиялық  ерекшеліктердің қатарының болуын белгілейді. А. В. Карпов оларға келесілерді жатқызады:

1. Басқарушылық қызмет тікелей емес, белгілі бір ұйымның қызмет етуінің соңғы нәтижелерімен байланысты салдарлы байланысымен сипатталады. Аталмыш белгі бойынша басқарушылық қызмет атқаруышыл қызметтен ерекшеленеді.

2. Басқарушылық қызмет өз заты бойынша өте айрықшаланған. Оның пәні ретінде адамдар, тұлғалар сияқты өте ерекше заттар болып табылады. Басқарушылық қызметтің ерекше болуы оның пәні (ықпал ету объектісі) субъектілер болып табылатындығында. Осыған байланысты басқарушылық қызметтің қызықты ерекшелігін атап өткен жөн. Ондағы еңбек объектісі мен субъектісі өз ұйымының күрделілігі бойынша бірдей ғана емес, сонымен қатар өздерінің негізгі, яғни психологиялық ерекшеліктері бойынша да ұқсас болып табылады.