Ақша, несие, банктер

      Коммерциялық банктің несиелік  саясатын іске асыру процесінде  проблемалық несиелермен жасалатын  жұмысқа ерекше көңіл бөлініп  және қосымша бақылау жасалуға тиіс.

      Несие құрылымы несие беруші мен қарыз  алушыдан, сондай-ақ қарыз капиталынан  тұрады. Мұндағы несие беруші мен  қарыз алушылардың несиелік мәмілеге қатысушы тараптар немесе оларды несиелік қатынас субъектілері деп атауға болады. Осы тараптардың біреуі болмаса несиелік мәміле жасалмайды. Несие берушілерге мемлекет, бактер (орталық және коммерциялық), банк типтес мекемелер мен қаржылық ұйымдар, сондай-ақ халықаралық қаржы ұйымдары да жатады. Кейбір жағдайларда несиенің коммерциялық формада берілуіне байланысты несие берушіге өнім өндіруші кәсіпкерлер де жатуы мүмкін. Ал қарыз алушыларға қаражатқа деген қажеттілігі бар кез келген заңды және тұлғалар жатады.

      Несиелік саясат мынадай қызметтерді  атқарады:

• банктегі несиелеу процесін ұйымдастыруға бақылау жасауға негіз болу;
• несиелеуді жүзеге асыратын бөлімдердің қызметкерлері үшін анықтама материал және нұсқау ретінде болу;
• несиелік бөлімдердің жетекшілері үшін несиелік нүсқаудың талаптарының орындалуына бақылау жасау туралы;
• несиелік талдау және аудит бөлімі қызметкерлерінің тексеруді жүзеге асыруына негіз болатын талаптарды анықтау.

       3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ НЕСИЕ  ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ  

      Ғалымдардың пiкiрiнше, алғашқы банктер капитализм дамуының мануфактуралық сатысында  — ХIV және ХV ғасырларда Италияда несие қатынасының кең ауқымды дамуымен байланысты пайда болган. Кейбiр галымдар банктердiң бұдан да ертерек феодализм кезiнде төлем делдалдары ретiнде пайда болды деп есептейдi.    

 «Банк»  сөзi «үстел» мағынасын беретiн  италияндық «Ьапсо» сөзiнен шыққан. Банко — үстелдер тауарлардың сауда-саттығы қызу жүретiн алаңдарга қойылатын. Сауда-саттық мемлекеттерде, қалаларда және жекелеген қалаларда шақа соғылатын (чеканившихся) әр түрлi монеталармен жүзеге асырылды. Бұл жағдайда көптеген монетаның әр түрлi айналасынанi хабары бар, айырбас багамы бойынша кеңестер берiп, бағалай алатын арнайы мамандар қажет болды. Бұл айырбастаушы мамандар әдетте өз үстелдерiмен нарықтарда отырады. Х ғасырда Италия әлемдiк сауданың орталыгына айналды, сол себептi де өздерiнiң ерекше банко-үстелдерi бар айырбастаушы банкирлер әйгiлi болады әрі олар Ежелгi Грецияда (трапезиттер деп аталган «трапеза» — үстел), Ежелгi Вавилонда және басқа да елдерде кеңiнен тарайды.   

 Бiздiң  эрамызга дейiнгi VI ғасырларда Ежелгi Вавилонда салым ақшаларды қабылдау және осы ақша бойынша пайыз төлеу тәжiрибеде кездескен. Мұдай Валюталық және несиелiк операциялар бiздiң эрамызға дейiнгi IV ғасырда Грецияда да тәжiрибеде кездескен.   

VII ғасырдың 40-шы жылдарынан бастап, банктердегi эмиссиялық операциялар Англияда да жүзеге асатын болды және ХIХ гасырдың басында оған елдiң эмиссиялық банкiсi деген атақ (статус, мәртебе) берiлдi. Оның банкноттары төлемнiң әмбебеп, заңды құралына айналды.    

1846 жытлы  Германияда жергiлiктi 33 эмиссиялық банктердi бiрiктiрген елдiң орталық банкiсi ретiнде Пруссиялық банк құрылды.   

 Ресейде  банк iсi мемлекеттiк тұргыдан  дамиды, ал жекеше эмиссиялық  банктер болған жоқ, тек ХIХ  гасырдың соңында гана (1894 ж.) орталық  эмиссиялық банк ретiнде Мемлекеттiк банк пайда болды.   

 ХХ  гасырдагы 90-шы жылдардың басына  дейін Қазақстанның банктерi болған  емес.   

 Кеңес  үкiметi тұсында Қазақстанның  өз банк жүйесi болмады, өйткенi республика аумагында КСРО-ның  орталықтандырылған несие жүйесiнiң  филиалдары мен бөлiмшелерi жұмыс iстедi. Сол себептi де банк жүйесiнiң тарихы КСРО тарихымен және революцияга дейiнгi Ресейдiң тарихымен ажырагысыз байланыста болды. Патшалық Ресейдiң банк жүйесiне мыналар кiрдi: Мемлекеттiк банк, акционерлiк банктер, өзара несие қогамы, қалалық банктер, ипотекалық несие банкiсi және басқа несие мекемелер.   

 КСРО-ның  банк жүйесiнде, оның iшiнде, Қазақстанда  70 жыл бойы қатаң орталықтандыру  мен шогырландыру саясаты үстемдiк  еттi, несие-банктiк ықпал ету әдiстерiнде  әкiмшiлiк және ұсақ реттемелеу сондай-ақ шаруашылық органдарының қызметiнде де осындай жагымсыз жагдайлар басым болды.

нарық қатынасы тудырган шарттармен сәйкес келмейдi.    

 Социалистiк  жүйе гасырлар бойы қалыптасқан  қаржы нарыгының институттары  мен аспаптарын жойды. Утопиялық әрi идеологиялық тұжымдаманың негiзiнде КСРО Мемлекеттiк банк түрiнде орасан үлкен дара банк (монобанк) пирамидасы тұргызылды. Ол барлық несие жүйесiн өз уысынан шыгармады, шынайы бәсекелестiктi тәуекелдiктiң бүкiл элементтерiн жойды.    

1990 жылдыiң  желтоқсанында Қазақстан Республикасы егемендiкке қол жеткiзгеннен кейiн бiрден нарықтық экономиканың талаптарына жауап бере алатын өзiнiң банк жүйесін құруға кiрiстi. 1991 жылдың қаңтар айында «Қазақ ССР-iнiң банктерi мен банк қызметi туралы» заң қабылданды. Мәнi бойынша бұл заң елдегi банк реформасының бастамасы болды.   

 Республикалық  Мемлекеттiк банк Қазақстан Республикасы  Ұлттық банкiсi болып қайта  құрылды. Облыстарда ҚР Ұлттық  банктiң бөлiмшелерi ашылды. Республикалық  өнеркәсiп құрылыс банкiсi —  акционерлiк-коммерциялық банк болып табылатын Тұранбанкке, Аграрлық өнеркәсiп банкiсi — акционерлiк-коммерциялық банк болып табылатын Қазақстан Республикасы Аграрлық өнеркәсiп банкiсiне, Сыртқы сауда банкiсi — акционерлiк-коммерциялық банк болып табылатын Алембанкке, Республика Жинақ банкiсi — акционерлiк-коммерциялық банк болып табылатын Қазақстан Республикасы Жинақ банкiсiне айналды. 1993 жылы бұл банкiстер акционерлiк банктер болып қайта құрылды, ал Жинақ банкiсi Қазақстан Республикасының Халық банкiсi атауына ие болды.   

1989 жылдан  бастап алғаш рет коммерциялық, аралас, кооперативтiк, жәке меншiк  банктерi пайда болды. Осы жылдары коммерциялық банктер — Интеринвестбанк, КРАМДС банк және т.б. ашылды.

Несие жуйесінің ұйымдастырылуы мен жұмыс  істеуі негізінде белгіленген принциптер жатыр. Экономиканың нарықтық қатыныстарга өтуі кезінде оларды былайша тұжырымдауға болады: елдегі банк ісін ұйымдастыруға мемлекеттк монополия, банктік емес институттармен үйлестіре отырып, банк жүйесінің екі деңгейлі банк жүйесін құру, елдегі ақша-несие саясатының біртұтастығы, несиелік мекемелер желісін барынша дамыту, оларды қызмет көрсету орындарына жақындату, мемлекеттік валюталық монополия, Орталық банктің автономиясы.

      Банк  ісіне мемлекеттік монополия  ұғымы мемлекеттік банктердің құрылуы мен жойылуын бақылауға, банктік операцияларды жүргізу ретінде және ережелерін заңды бекітуінің айрықша құқығы ретінде түсіндіріледі. Ұлттық банк Қазақстан Республикасы аумағында Банктерді құруға рұқсат береді және банктер мен олардың филиалдарын тіркеу кітабын жургізеді. Ұлттық банк рұқсатты беру кезінде орындалатын банктік операциялардың шеңберін анықтайды.

      Нарықтық  экономиканың ерекшеліктері банктік  емес мекемелер мен олардың компаниялары, несиелік одақтары, зейнетақы қорлары, ақша нарығының өзара қорларымен үйлескен әр түрлі деңгейдегі банктік жуйенің қажеттілігін талап етеді. Бұл институттардың барлығы негізінен жинақтарын жұмылдыруға және оларды ипотекалық тұтыну несиесіне қолдануға маманданады.

      Өзара жинақтау банктері «өзара» кәсіпорындар типі бойынша ұйымдасты-рылған, оларды арнайы кеңес басқарады. Олар халықтың салымдарын жұмылды-рады және оларды жылжымайтын мүлік пен бағалы қағаздар кепіліне инвестиция-лайды, сонымен бірге коммерциялық және тұтынушылық ссуданы ұсынады.

      Қарыз-жинақтау бірлестіктері халық жинақтарының салымдық операцияларымен айналысады және оларды жылжымайтын мүлікті сатып алу үшін (тұрғын үйді сатып алу үшін активтің 2/3 бөлігі) пайдаланады.

      Несиелік  ссудалар-кәсіподақтар, ірі кәсіпорындар, шіркеулер тарапынан ұйымдастырылатын кооперативтік типтегі жинақ мекемелер. Ресурстар сатулар және үлестік акциялар есебінен жинақталады, ол акциялар кез келген сәтте кооператив тарапынан сатып алынады. Олар негізінен өз мүшелеріне ұсақ ссудаларды беру үшін қолданылады.

      Сақтандыру  компаниялары біздің сақтандыру ұйымдары орындайтын операциялармен айналысады. Олардың пассивтері сақтандыру жарналарынан және активті операциялардан түсетін табыстардан тұрады, олар ұзақ мерзімдік бағалы қағаздардағы сақтандыру төлемдерін толеумен қатар тұргын үйлердің кепілдерін де төлейді.

      Жкеменшік және мемлекеттік зейнетақы қорлары  халықтың салымдарын тарта отырып, ірі капиталды иеленеді және оны  акциялар мен облигацияларды сатып  алуға салады, шағын несиелерді береді.

      Ақша  нарығының өзара қорлары депозиттік сертификаттардың, қазынашылық вексельдердің пайдаларын сату арқылы инвестициялық капиталды жинақтайды және оны нарықта айналымда жүрген қысқа мерзімдік бағалы қағаздардан тұратын активтер портфелін қалыптастыруға бағыттайды. Бағалы қағаздардан түсетін табыстар акционерлерге төленеді.

      АҚШ-тың  несиелік жүйесіндегі банктік емес қаржылық-несиелік мекемелердің рөлі мен орны жөнінде төмендегі кестенің мәліметтері көрсетеді.

      Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі (бұдан  әрі Ұлттық банк) Қазақстан Республикасының  Орталық банкі және Қазақстан Республикасы банк жүйесінің жоғарғы деңгейі болып табылады.

      Банк  ісінің әлемдік тәжірибесі мынаны көрсетеді, яғни барлық елдердегі несиелік институттардан орталық банктер бөлініп шығады, олар елдің бүкіл несие жүйесін  басқаруда басты рөл атқарады.

      Олардың басшылық рөлі мемлекетберген кең ауқымды  өкілеттіктерге байланысты айқындалады. Банктердің банк қызметтерін, ақша-несие  эмиссиясын жүзеге асыруына байланысты орталық банктер коммерциялық, яғни екінші деңгейлі банктердің қызметін әкімшілік бақылау және оларға шынайы экономикалық ықпал ету құқықтарын иеленеді.  

Кесте 6 

Қаржылық делдал активтерінің жиынтық құны

(млрд  долл.)