Автор работы: Пользователь скрыл имя, 28 Февраля 2013 в 22:37, реферат
Импровизаторлық қабілеті зор,кең тынысты ақынның мол мұрасын ақын-жазушыларымыз ақын шығармашылығы мен өмір жолын зерттеп,талдап халыққа тәнті еткенмен де,Орынбайдың мұрасы мәңгі тарих сахнасынан өшпек емес.Аузымен ұшқан құсты ілген,өнердің туын аспандата желбіреткен өнерпаздардың жұлдызды шоғырының темірқазығы бола білген Орынбай ақын айтыс өнерінің Оқжетпесі іспеттес.
Деп жауап беріп,әуелі құдайды ауызға алыпбарып қарсыласының сұрағына нақты дәлелмен жауап береді.Дана айтыста оның өнеріне бас иіп,барлық сұрақтарын жаттанды сөз қайталау шумақтары арқылы беруге ғана шамасы жетеді.Ал Орынбай екеу деген өлі мен тірі,үшеуге үш нәсіпті,төртеуге төрт мұғаріп пен төрт кітапты,бесеуге бес уақыт намазды,алтауға он екі иманның алты кәлимасы,жетеуге жеті тозақ,сегізге сегіз бейішті,тоғызды жер мен көк жеті қабатқа қоса ғарсы,гүрсі,лауқылмен тоғыз қабат десе,оныншыны сегіз сәнусия,екі сәлбия мен құдайдың он сипаты бар дейді.Он біріншіге Жақыптың он бір ұлын атаса,он екіншіге он екі айды тілге тиек ете отырып,Данаға кезекте өз сұрағын қойып тосылтады.Жауабын таппаған соң өзі жауап айтып өрелі асыл сөздерімен айтысты аяқтайды.
Осы айтыстан кейін А.Янушкевич ойларын қорытындылай келе:«Мен бұдан бірнше күн бұрын бір-бірімен дауласқан екі партияның қақтығысын көріп,ешуақытта Демосфен(Афин шешені) мен Цицерон(Рим шешені)туралы естімеген шешендерге қайран қалып қол соғып едім.Ал бүгін менің алдымда оқи да,жаза да білмейтін ақындар мені қайран қалдырды.Өйткені олардың жырлары менің жаным мен жүрегіме көп нәрсені аңғартты.Міне,бұларды жабайы варварлар деуге бола ма?Міне,осындай халыққа өмір бақи тек мардымсыз малшы болу ғана жазылған,одан өзге болашағы жоқ деп қарауға бола ма?Жоқ,ақиқат олай емес!Құдірет осындай қабілет берген халық цивилизациядан сырт қалуы мүмкін емес:оның рухы күндердің күнінде қазақ даласына да жетеді,мұнда да жарықтық ұшқыны үрлейді»,-деген екен.[Адамбаев Балтабай.Орынбай ақын.-Қазақ әдебиеті,1969.26 апрель]
Қазақ әдебиеті тарихының
қазіргі данагөйі «Геродоты»
десек артық болмайтын Мұхтар
Мағауин:«Жанақ,Орынбай,
Ақынның тағы бір баспа
бетін көрмеген айтыстарының
бірі Тезекбаймен болған
Ақынның Жанақпен айтысына да поляк саяхатшысы А.Янушкекичтің естелігінің Орынбайға арналған тұсында:«Орынбай домбырасын қағып-қағып жіберіп,дүниенің басынан Адам ата мен Хауа анадан түсіп,мына отырған сұлтандарға тағзым еткендей,аты шыққан арғы аталардың әр қайсысын бір-бір көтеріп тастады;Содан Нұх кемесіне мініп топан судан өтті.Жолшыбай барлық оқиғаларды тіпті,Вавилон Навуходоссорын да,Египеттің перғауындарын да қалдырмай сүзіп шықты.Сағат бойы толассыз жырлап,Ниагар сарқырамасындай арындап келіп,ақыры аман-сау Мұхаммедтің өзіне де жетті-ау»,-дей келе оның талантына табынғандығынзор сүйіспеншілікпен жазады.
Айтыстарының ішінде өзшелеуі Қожабекпен айтысы.Айтыс мазмұны жұмбақ айтыс түріне жатады.Мысалы,Қожабек:
Бейақыл,он екі ала,сегіз бала,
Ұяң құс,ілік-ілік жұмыртқа
Жұмбағым таба алмасаң, ақын бала,
Сұм бала көп пе саған,бермен қара,-
Деп жұмбақ қойса,Орынбай шешуін:
Он екі ала дегенің-он екі айды,
Сегіз бала дегенің-сегіз жұма.
Ілге-ілге дегенің ұшпа бұлт қой,
Қос жұмыртқа дегенің күн мен ай-ды,-
деп шешеді.[Биғожаұлы Қ,Екінші Орынбай ақын хақында-Жаңа Сарыарқа 2005, №4 ,36-41 бет]
Орынбай ақынның айтыстарының ішіндегі көп таныла қоймағаны Өтеулімен айтысы.Бұл айтысты көлемі жағынан сүре айтысқа кіргізуге болады.Айтыс басында сөз алған Орынбай ұзақ толғанған.Өмірінің соңғы кезеңіндегі ауыр тұрмыс тауқыметін,опасыз дүниені жырлап,мұңын шағады.
Өтеулі ақынның Орынбайды
тосылтқан мәселесі дін жайы.«
Іргелі айтыстарымен белгілі болған
Орынбайдың шығармашылығы сонымен қатар,қағысуларымен
де қызықтырады.Олардың қатарына ақынның
қырғыз ақыны Сақаумен,Түбекпен,Шөже,
Ақын қағысуларының
бір мысалы ретінде Сақау
ақынмен қағысуын келтірейік.
Кішкенеден атандың Сақау атқа,
Қас қылмайсың тапсырған
Әлі көзің тоймаса дүниеге,
Құтың түссе ала ғой шабдар атқа,-
дегенде,Сақау тұрып:
Ағасы інісінен сұрар сауға,
Сауға сұрап ағасы қалды дауға.
Дүниенің малына көзің тойса,
Бата қылып барып па ең Алатауға?-
дегенде Орынбай сөзге тоқтап,
Келесі
үлгі ретінде Ақан серімен
қағысуын келтірейік.Бір
Үстіңде киімің бар
Әкеңнің киіміндей солбырайған.
Киімі әр заманның басқа-басқа,
Бұл кім ұнамай тұр інім саған,-
дейді.Сонда Ақан:
Ақан да сөз табады ағасына,
Қарайды ағасының бағасына.
Бұрынғы ата-баба киген киім,
Мирас боп қалмас па екен баласына,-деп жауап береді.[Кәкімбек Салықов.Орынбай ақынның Ақан серімен айтысы,-Жұлдыз.2004. №12, 204-205 бет]
Осындай әділ қағысулар Орынбай мұраларында көп кездеседі жіне олардың ерекшелігі көп варианттылығында.Оның себебі аяқ астынан айтылғандықтан халық есінде әр түрлі жатталады.Ақанмен сөз қағысын Ғаббас Елеусізұлы мен Мырзахметұлы Естайларда жыр шумақтарынан өзгешеліктер байқадым және сөз қағыстың жалғасын оқи алдым.[Мырзахметұлы Естай.Ақан сері мен Орынбай ақынның жүздесуі,өәм сөз қағысуы.Арқа ажары-2004-28 қазан,3 бет]және [Ғ.Елеусізұлы.Орынбай ақынның Ақан серімен айтысы.Жұлдыз-2004 №2,204-205 бет]
Ақындық қабілеті
мен шеберлігінің келесі қыры
оның өлеңдері мен
Ақынның «Адамның жаратылуы
туралы» толғауынан ақынның
Құдайды білмек бар,пайғамбар хақ,
Осы сөзім жамиғат тыңдап бір бақ.
Дінім ислам,кітабым құран
Осылайша сөйлесін тіл менен жақ,-
Деген кіріспе шумақтармен бастаған ақын одан әрі адам жаратылғанға дейінгі дүниені суреттейді.
Келесі бір толғауына
«Қырық парыз» жатады.Толғауда
ақын ислам дінінің имандылық,
Баласы Бертағының Орынбаймын,
Алдымда ақын бар деп
Мойнында адамзаттың қырық
Міндетімді өлеңмен орындаймын,
деп бастап,одан әрі дін қағидалары
мен өз ортасы,өз қоғамының арасындағы
ара байланысты салыстыра бейнелеп,теңестіре
саралап өтеді.Өмірде жақсы адам
болу,еңбек ету,жақсы мен
Ақын «Жүз жұлдыз»
дейтін ұзақ толғау шығарған.
Ақын өлеңдерінің
келесі бір тақырыбы өз
Билер пара жейді тоқтығынан,
Кедей ұры қылады жоқтығынан.
Ұрлық қылған кедейден билер жаман,
Олардың әркім алар шоқтығынан.
Біреу қожа,молда болғанда,біреу бақсы,
Әйтеуір тіленшілік емес жақсы.
Кей жандар әулие тауыпты деп,
Сөйтіп жүріп бұл халықты алдамақшы,-
деп ойын бүкпесіз айтады.Сондай өлеңдеріне «Аға сұлтан Ыбырайды мақтап және жамандап айтқаны» келтіруге болады.
Ақын қарапайым
халық басына түскен зор
Сөзі үлгі болады нақылдының,
Онбасы көз қылады жақындығын.
Ақша шашқан адамдар болыс болып,
Бәрі де жайында жүр ақылдының,-
деген Орынбай ақынның өз заманы туралы әлеуметтік мәселелерге арналған өлеңдерінің бүгінгі күні де маңызын жоймағанын айта кету абзал.[Н.Ахатұлы.Сөз үлгі.Орынбай ақынның әлеуметік тақырыптағы өлеңдеріндегі тарихи мәселелер//Ақиқат-2004. №1, 91-93 бет]
Орынбайдың молырақ сақталған
мұрасы-арнау өлеңдері.
Оның арнау өлеңдерінде,
Орынбай
Бертағыұлының тағы да бір
шығармалары қатарына оның әр
кездерде шығарған шағын
Орынбай ақынның арнау өлеңдерінде тарихи тұлғаларға арналған туындыларының ішінде «Ғұбайдоллаға» және «Ерденге» деген өлеңдері өте маңызды.
Бұрынғы заманда сөз
қымбат,өлең қадірлі еді деп
едік.Сөйлей білмек өнер еді.
Бұл ақындардың ішіндегі
жүйрігі Орынбай ақын еді.Осы
Орынбай ақын кез келіп,Ерден
батырға көргеннен-ақ
Ассалаумағалейкум,батыр ерден!
Кетіп тұр бақ-дәулетің тағы керден.
Ішінде көп қарғаның бір
Көзіме көрінесің кезеген
Ұсынса,қол жетпейтін асқар
Өлімнен қарсы келген қорықпас серім!
Қарындас қадір білмес
Арыстандай асып туған асыл ерім.[Мәрсеков Райымжан.Қазақ әдебиеті жайынан.Жұлдыз-2009.№5.141-144 бет]
Енді ақынның жұмбақтарына
тоқтала кетсек.Ақынның Дана,
Бала ақын:
Бір нәрсе төрт аяқты,екі
Үстінде темір сауыт киген манат.