Адам проблемасы философия тарихында

Бұл турасында ХХ ғасыр философы Мераб Мамардашвили: «Принцип cogito утверждает, что возможность способна реализоваться только мной при условии моего собственного труда и духовного усилия  к своему развитию (это, конечно, труднее всего на свете). Но лишь так душа может принять и прорастить «высшее» семя, возвыситься над собой и обстоятельствами», – деп ой білдірген.

        Жаңа кезеңде субъект және объект ұғымының енгізілуі,  әлемді пайдаланушы субъект және қайта құрастырылатын адам алдында тұрған әлем бейнесіндегі объект ретінде бір-біріне қарама-қарсы қойып жаңа әлем бейнесін жасақтау адамның жаңа типінің дүниеге келуіне негіз болды. Аталмыш адам типі жаңа европалық адам деген атқа ие болды. Грек және ортағасыр адамынан жаңа европалық адамының басты ерекшелігі: ол әлемнің ішінде өмір сүруін тоқтатып, әлемнің сыртқы кеңістігіне аяқ басады. Сол арқылы әлемді қайта жасақтаушы қожайынына айналады.

Бұл турасында неміс философы М.Хайдегердің ойлары ерекше. Себебі ол: «Адамның адамдығы неде? Ол адамның мәнінде жатыр», – деп қысқа қайырған.

Адам туралы шығыс ойшылдарының ойлары қандай? Егер тоқталар болсақ, мысалы Жүсіп Баласағұнның «Құтты білігіндегі»:

                                 Кісі мәңгі болмас, мәңгі аты,

                                 Арыға мәңгі қалар шапағаты  – деген жолдар, немесе Махмұт  Қашқаридың «Диуани лұғат ат-түркіндегі»:

                                  Қураған ағаш иілмес

                                  Қураған шыбық түйілмес – деген  жолдар, немесе Әбу Насыр әл-Фарабидің  мәңгілік парасат туралы ілімі,  ең соңында, ұлы Абайдың

                               Алды үміт, арты өкініш алдамшы  өмір,

                                 Желігін жерге тықпас кісің  бар ма?! – деген өлең жолдары  оралады. Байқап қарасақ, Қорқыт, Баласағұн, Қашқари, әл-Фараби, Науаи,  Низами, Ұлықбек, Иасауи, Абай боп  жалғасып кете беретін түркі  ғұламаларының бәрінің өлім мен өмір, жан мен тән туралы түсініктері бірін-бірі толықтырып, тұтас бір түркілік дүниетаным әлемін құрайды.

     М. Қашқари еңбегі түркі тілдес тайпалар ішінен ғалым жинаған өткір мақал-мәтелдерге өте бай. Ежелгі түркілердің, сол сияқты қазақтардың әлеуметтік-экономикалық, мәдени, саяси қатынастары көрінетін халық даналығы жинақталған. Қоршаған орта жағдайы туралы, олардың көзқарастары логикасымен, ойлау ерекшелігімен танысуға мүмкіндік береді.

      Өзінің  практикалық қызметінде дүниенің  мәңгілігін, материалдығын және  объективтілігін дұрыс түсінуге  қол жеткізеді. Әлем мәңгі жасайды,  ал ондағы нақты құбылыстардың  басы мен аяғы болады, олар  өткінші деп санайды. Дүние  ешқандай сыртқы күштерге бағынбайтын  нақты шындық жиынтығы ретінде  көрінеді.

                                   «Адамдар мәңгілікке туылмаған,

                                   Күн, жұлдыз аспанда ол суылмаған».

Адам өмірін мазасыз, үнемі  өзгеретін процесс ретінде қарайтын халық шығармашылығы дүниедегі  барлық құбылыстар мен заттарға осы  пікір, осындай көзқарасты қолданады: «Әрбір дамудың құлдырауы, әр қуаныштың  артында қайғысы болады, тәтті  мен ащы ауысадың, «…Аспан үнемі  қозғалыста болады, …Түнді күн ауыстырады».

    Абайдың айтуы бойынша жан жүректе орын тепкен. Жан адамның тыныс-тіршілігін, іс-әрекетін жүрек арқылы басқарады. Егер жан жетілмеген болса, онда адамның іс-әрекетінде де кемшілік болады. Ішкі дүниесі тазарып, жетілген адам ғана қателікке ұрынбай, өмірде жаңсақ баспай, дұрыс өмір сүре алады. Адам баласының бақыты оның жүрегінің тазалығымен тығыз байланысты деп үйретеді Абай. Сонымен, жетілудің негізі – женді, жүректі жетілдіру екен. Бұл – адамның ішкі нәзік болмысын тазарту деген сөз.

    Әлемді тануға құштарлық адамның бойына біткен табиғи қасиеті деп есептеді ойшыл. Бірақ, оның бұл мүмкіншілігі үнемі жетілдіріп отыруды талап етеді. Бала рухани қасиеттерін жетілдіру үшін оның өзін қоршаған ортамен, оның қасиеттерімен, адамдардың қызметімен танысуы керек. Адам табиғат құбылыстарының құпияларын ұғу немесе соған байланысты белгілі бір дәрежеде жорамал жасау арқылы өзінің қызметін нығайта түседі: «Дүниенің көрінген Һәм сырын түгелдеп, ең болмаса денелеп білмесе, адамдықтың орны болмайды. Оны білмеген соң, ол жан адам жаны болмай, хайуан жаны болады». Дегенмен, ол қоршаған ортаны тануға болатындығын мойындай отырып, сонымен қатар таным қызметінің мүмкіндіктері шектеулі екенін, барша танымның толық аяқталмайтындығын да ескертеді. Ол мұның себебі материалдық әлемнің шексіздігі мен таусылмайтындығында, бітпейтіндігіңде деп біледі: «Бұл ғаламды көрдің, келісті керімдігіне және қандай лайықты жарастықты законімен жаратылып, оның ешбірінің бұзылмайтұғынын көресің. Бұлардың бәріне ғажайып ықыласың және ақылың жетпейді».

    Адамның рухани  дамуы туралы, оның этикалық құндылықтары  жайлы қазақ ойшылдарының еңбектерінде  көрініс тапқан. Отандық ғалымдардың  да адам туралы ғылыми пікірлері  ерекше. Мысалы белгілі философ            

А.Х. Қасымжанов: «Кеңістікте  адам дүниеге келгеннен бастап, белгілі  бір өмірілік болмысын қалыптастырып, нақты бір мінез-құлық стереотиптерін меңгеріп, қоршаған ортаға, дүниеге  деген дүниетанымын, көзқарасын орнықтырады», – деген ой түйеді.

     Танымал философ,  профессор Б.Ғ. Нұржановтың көшпенді  адам туралы: “көшпенді үшін ең  жоғарғы құндылық қозғалыс, белгілі  бір территорияда мәңгілік шектеліп  қалмау. Демек, қозғалатын, өзгеретін,  ағыста болатындардың барлығы  көшпенді үшін құнды болып  табылады. Ал, қозғалмайтын, отырықшылыққа  бейімділер құндылығы, екінші  орында қалып қояды. Тоқтау, тұрақтану,  отырықшы болу – қозғалысқа, өзгеріске  деген бейімділікті, қабілеттілікті, тұтастай алғанда ең жоғарғы  құндылықты жоғалту”, – деген  пікірі орынды.

      Әйгілі  қазақтанушы, профессор Ж.Ж. Молдабеков: «Қазақ халқы ежелден әділеттілікті,  сыпайылықты, шындықты, жарқын жүзділікті, өз тілегін іште ұстау, өсек-аяңнан  бойын аулақ ұстау секілді  құндылықтарды адами құндылықтар деп қастерлеген», – деген ой айтады. Жалпы, Қазақ философиясы мен мәдениетінде адам туралы ой қозғалғанда, ең алдымен оның рухани құндылықтарына көңіл бөлінген.

     Мәдени антропологиялық ой дәстүріндегі адам мәселесіне қатысты философиялық һәм мәдени антропологиялық пайымдауларға тоқталу маңызды мәселе.

                                    Адам өмірінің мақсаты мен мәні

      Бұл түсініктерді біржақты анықтау қиын. Эпикурлықтар өмірдің мәні өз қажеттіліктерінді қанағаттандырып, биологиялық және рухани тіршілігіңді қамтамасыз етіп, қуану деп пайымдады. Бұларды қоятын болсаң онда сен жоқсың, ешқандай қайғыру да, ешқандай құштарлану да болмайды.

   Мұндай философиялық  бағыт адамның өз өмірін бағалауына  бағыттайды. Алайда мұндай бағытта  адамзат болмысының рухани –адамгершілік  белгілері болмайды. Ал адамның  <біреулер үшін> және <белгілі  мақсат> жолында өмір сүргісі  келеді.

    Ортағасырлық  теоцентризм жер бетіндегі тіршілікте  табиғи қуанышты бағаламайды,  тіпті оны күнә деп есептейді.

   Қайта өрлеу дәуірі  теоцентризмге қарсы антропоцентризмді  әкелді. Онда тіршіліктің маңызы  мен мақсаты жердегі дүниені  рационалды тану негізінде бақыт  пен шаттыққа жету мүмкіндігі  деп түсіндіріледі.

     Ренессанс  дәуірінің гуманизмі өзінің сыңары  индивидуализммен бірге пайда  болды.Индивидуалист өмірдің мақсаты  тіршіліктің өзінде деп білді,демек,тірлік  мәні - өмірдегі рахаттың бәрін  көру.Эгоцентризм (<эго>мен) болса  анархизмге,нигилизмге апарады.

   Гете <Фауст> шығармасында  өз кейіпкері –қарт ғалым докторының  жасы ұлғайған шағында <ұмтылу-іс,еңбек>  деген тұжырымға тоқтап, өзің  үшін емес, өзгелер үшін, бостандық  пен халық игілігі жолында  өмір сүру қажеттігін түсінгенін  айтады.

    Өмірдің мәні  өмірдің өзінде. Адам өмірі -өзінше  құнды. Өмірді бағалап, сүйіп,  оны өзгелер үшн де жақсарта  түсуге ұмтылу керек.Ғұмырдың  мәні туралы тек өз өміріңді емес,өзгелердің өмірін де құрметтеген кезде ғана айтуға болады.Адамның әлеуметтік мәнінен әрбір адамның өз қабілеттерін жан-жақты жамытып,өз мүмкіндіктерін жүзеге асырып,қоғамдық процеске,оның мәдениетіне жеке үлесін қосуы қажеттігі дәйектеледі.

     Біздің қоғамымызда  <ақиқат жолымен>өмір сүруге  ұмтылатын адамдар санының артуы  ағымы байқалады.Мұндай құбылысты  ақиқат жолына ұмтылып отырудың  адамның түп табиғатында жататынын  ескеріп,оны бірте-бірте үдете  дамыта беруге болады деуге  негіз бар.Адам үшін өзінің  әділетпен өмір сүріп жүргенін  сезіну үлкен құндылық болып  саналады.

    Адам жеке тұлға  ретінде өз істері арқылы көрінеді  де,халықтың жанында тек<ақиқат  жолында> ғұмыр кешіп,<ақиқат  жолында>жасап,<ақиқат жолында>  әрекет етуші ретінде ұзақ  сақталып қалады.

     Әрине,әрбір  адам өз өмірінің мән-мақсатын,құндылығын  өзі айқындайды.Әрбір индивидтің  әр кезеңдегі өмірдің мақсат-мәнін  түсінуі бірдей болмайды,ол өзгеріп  отыруға икемді келеді.

   Жалпықоғамдық адам  құқы декларациясының 25-бабында:<Әрбір  адамға азық-түлікті,киімді,баспананы,медициналық  көмекті және қажетті әлеуметтік  қызметті қоса есептегенде өзінің  және отбасының денсаулығына  қажетті өмір деңгейінің құқы  мен өз еркінен тыс жағдайларға  байланысты жұмыссыз қалған сәттерде,ауырғанда,мүгедектікке  ұшырағанда,жесір қалғанда,кәрілік  келгенде тіршілік етуге қаражаты  таусылған тұстарда қамтамассыз  ету құқы беріледі>деп жазылған.(<Известия>,1989, 9-желтоқсан).

    Сонымен,адам бір  жағынан табиғи бөлігі,екінші  жағынан әлеуметтік тіршілік  иесі,әлеуметтік индивид,нақты қоғам  мүшесі.<Тұлға>түсінігі тек адам  бойындағы әлеуметтік мәнділікті  білдіреді.Бұл оның қоғамдық мәні.Адам  –дүниеге ашық тіршілік иесі.

      Сөйтіп  Софоклдың <Дүниеде таңқаларлық  нәрселер көп,ал олардың ең  ғажабы-Адам>деген тұжырымдамасына  қосылуға болады.    

 

 

                                                Қорытынды

Тарихқа материалистік көзқарастың  қалыптасуы адамның қоғамдық өмірдегі алатын орнын түсінуді шын мәніндегі  ғылыми деңгейге көтереді. Адам бұрынғыша  рухани, денелік, әлеуметтік, табиғи болып  бөлшектеніп, біржақты немесе таза абстрактілі түрде қаралмай, тұтас тұлға ретінде, нақтылы — тарихи мақсаттарға бағындырыла қаралатын болды. Адамның табиғи-әлеуметтік мәні, қоғамдағы рөлі мен орны жөніндегі мәселе оның ондаған мын жылдар ішіндегі тарихи алға басу, яғни еркіндікке ұмтылу күресі сатыларының сипаттарымен тығыз байланысты.

   Философиялықантропологияның материялистік концепциясын ұсынған Фейербахтың айтуынша, жеке – дара , жалғыз өзі өмір сүре алатын адамның болуы мүмкін емес. «Менің» болуының міндетті шарты – «сенің» болуың, басқалардың болуы. Басқаша айытқанда,адамды жан-жануарлардан әлдеқайда жоғары қоятын қасиеттері оның тек қоғам ішінде өмір сүруінің нәтижесі.

Сонымен, ғылыми философияның түсінуінде дүниедегі ең бағалы, асыл байлық - адам. Ол барлық әлеуметтік қозғалыстар мен  қимыл-әрекеттердің негізі, олшемі және мақсаты. Жер шарындағы небір  ғаламат табыстардың қайнар көзі, ақыл-ой туындыларының қүдіретті  иесі.