Аксиология-құндылықтар туралы ілім

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі

Оңтүстік  Қазақстан Мемлекеттік Фармацевтикалық Академиясы

Қоғамдық  пәндер кафедрасы

 

 

       

 

         Тақырыбы:Аксиология-құндылықтар туралы ілім.

 

 

 

                                                                              Орындаған: _____________

                                                    Тобы: ________________

                                                                Қабылдаған:________________

 

 

Шымкент 2012жыл.

Жоспар

 

Ι. Кіріспе...............................................................................................................3

 

ΙΙ. Негізгі бөлім.

2.1.Аксиология......................................................................................................5

2.2.Натуралистік психологизм өкілдерінің  (А. Мейног, Р.Б. Перри, Дж. Дьюи  және т.б.)................................................................................................8

2.3Құндылықтар концепциясындағы социологизмнің  негізін қалаушы......9  

ΙΙΙ. Қорытынды................................................................................................12

IV.Пайдаланылған әдебиеттер.....................................................................13

V.Пікір................................................................................................................14

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ι. Кіріспе.

Аксиология. Ғылыми-техникалық прогресс және экология 
Аксиология (гр axia - құндылық және logos- ілім) - құндылықты зерттеу ілімі және олардың нақты әлеммен қатынасы. Құндылық  
түсінігі алғашқы рет Канттың философиясында пайда болды. Ол үшін құндылық өзінше болмыс болмайды, құндылықтың  
алғышартты болмыс пен міндеттенуді ажырату болады. ХІХ–ХХ ғасыр философиясындағы ағымдар адамның жоғарғы рухани  
қабілетін ерік деп, құндылық мәселесін әлеуметтен тыс феномен ретінде қарайды. Объективті-идеалистік философия  
ағымдары, неотомизм, интуитивизм құндылықты кеңістік пен уақыттан тыс тұрған о дүниелік нәрсе ретінде түсіндіреді.  
Логикалық позитивизм құндылықты сананың құбылысы, адамның бағалайтын объектіге субъективтік қатынасы деп санайды.  
Құндылықтың натуралистік теориясында адамның табиғи қажеттіліктерінің немесе жалпы табиғат заңдарының көрінісі ретінде  
таниды. 
Құндылықтың маркстік ұғымы басқа философиялық ағымдардан принципті түрде өзгеше. Ғылыми түсіндіруде құндылық мәселесі  
универсалдықтан арылған. Бұл мәселенің астарында ғылыми жолмен шешілетін алуан түрлі философиялық мәселелер жатыр.  
Шындығында табиғаттан тыс немесе таза табиғи қасиет болмайды, құндылық өзінше ерекше әлеуметтік құбылыс. Табиғаттың  
адамнан тыс ешқандай өзіндік құндылығы жоқ, ал бағалау болса қоғамға тән әлеуметтік қатынасты білдіреді. 
Құндылықты жалпыадамзаттық, ұлттық, әлеуметтік таптық, топтық және адамдық деп ажыратуға болады, осыған байланысты  
олардың мән-мазмұны, ауқымы, өзгешелігі әрқилы болып келеді. Оның әр қоғамда, әр халықта әртүрлі болуы заңды. Себебі  
оларға табиғи және әлеуметтік орта, тарихи ерекше даму, көрнекті тұлғалардың өсиеттері, діни көзқарастар, алдына қойған  
мақсаттары т.б. әсер етеді. Құндылық өз тарапынан елдердің білімдерінің деңгейіне, салалық бағытталуына, іздестіру  
тәсілдеріне, басқаларға жеткізу әдістеріне көп әсерін тигізеді. Өмірдегі маңызы үлкен зат пен құбылыс терең зерттеліп, оның  
әр күйі жекеленіп, арнайы атауға (сөз, термин) ие болады. Мысалы, түйе малы көшпелі қазаққа өте құнды болды, сондықтан  
оны 20-30 шақты атаумен нақтылайды, еуропа халықтары оның ұрғашы немесе еркегі екенін де ажырата алмай ересек және  
бала түйе деген атаулармен шектеледі. 
Құндылықтар тарихи дамып, заман талабына сәйкес өзгеріп отырады. Құндылыққа тек материалдық нәрсе емес, рухани  
құбылыстар да жатады: этикалық, эстетикалық принциптер мен нормалар, діни және ғылыми қағидалар т.б. Қазіргі кезде  
барлық адамзат үшін ерекше бір құндылыққа техниканы жатқызу қажеттілігі туды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Негізгі бөлім

2.1.Аксиология

Аксиология (грек, axios — құңды, logos — ілім) — құндылықтардың табиғаты, олардың әлеуметтік шындықта аталған орны және құндылық әлемінің құрылымы туралы философиялық ілім. Аксиологияның негізгі мәселесі — "Игілік деген не?" деген сұрақты алғашқы болып Сократ қойған. Платон философиясыңда құндылықтар жалпы ізгілікпен байланыстырылып, әмбебапты мәнге ие болды. Мәдениеттануда құндылықтар мәселесі ерекше орын алады, өйткені мәдениет адамзат жасаған барлық құндылықтардың жиынтығы деген түсінік кең тараған. Құндылықтардың болмыстық жалпы мәнін ашуға бағытталған Аксиологияның философиялық қырынан, оның мәдениеттанулық өлшемі өзгеше болып келеді. Аксиология әртүрлі өркениеттердің жетістіктерін, мәдени құндылықтардың қалыптасуын, нақтылы даму тектерін және бағдарларын айқындайтын білімдердің нақтылы-тарихи жүйесі ретінде көрініс тапты. Бұл әсіресе тарихи мөдениеттануда анық байқалды. Мәдениет — адамдық қарым-қатынастарды реттеудің маңызды тұлғалық әлеуметтік тетігі, ал құндылық — норма, үлгі, мұраттармен қатар осындай реттеу жүйесінің шешуші элементі екендігі белгілі. Сол себепті Аксиология әлеуметтік-мәдени талдаудың маңызды құралына жатады. Қазіргі мәдениеттануда құндылықтардың тарихтан тыс әмбебапты жүйелерінен бас тартып, тарихи әдістеме арқылы тең құқықты құндылықтар жүйелерінің молдығына негізделген мәдени-тарихи релятивизм мектебі (Дильтей, Шпенглер, Тойнби, Сорокин, т.б.) қалыптасты. Салыстырмалы мәдени зерттеулердің дамуы нәтижесінде кез келген мәдениет құрылымының, басымдылықтарының және мазмұнының салыстырмалылығы туралы идеялар (Боас, Риверс, Бенедикт) өрістеді. Сонымен қоса, Аксиологиялық плюрализм концепцияларының тарауы бұрынғы жалпы құндылықтар ілімінің негіздерін шайқалтып, олардың құрамына нақтылы тарихи-мәдени контекст енгізді. Қалыптар мен құндылықтар әрбір мәдениетке өзіңдік сипатымен айқындалғандықтан, бүкіл адамзатқа бірдей тұжырымдалған мәдениет кодексін ұсыну мүмкін емес. Алайда жалпы қоғамдық ынтымақтастық, үйлесімдік пен келісімді де бекерге шығаруға болмайды, яғни тұлға үшін ортақ мақсаттар да қажет (Клахкон). Аксиологиялық зерттеудің маңызды жақтарына психоанализ (Әсіре-Мен, Құндылық архетиптерін талдау — К.Юнг), құндылықтар сұхбаты (М.Бахтин), т.б. жатады.      

 Бұл мәселені құндылықтар теориясы  немесе аксиология (грек тілінде  ''axia'' – құндылық және ''logos'' – ілім) шешуге ұмтылады. Аксиология – құндылықтардың жаратылысы туралы, оның нақтылықтығы орны мен құндылықтық әлемдегі құрылымы туралы, яғни әлеуметтік және мәдени факторлар мен тұлға құрылымы арасындағы әртүрлі құндылықтардың байланысы туралы ілім. Философиялық білімнің арнайы бөлімі ретінде аксиология XIX ғасырдың екінші жартысында ғана қалыптасты. Құндылықтар проблематикасы ежелгі Шығыс және антикалық философияларда  қарастырылғанымен «аксиология»  терминін тұнғыш рет    Э.  Гартман қолданды. Ойшылдар үнемі  сұлулық, береке, қайырымдылық және  т.б. түсініктердің мәнін ұғынуға  ұмьылды, кейінірек мұның бәрі  «құндылық» ұғымына біріктірілді. Философия тарихында «Игілік деген не?» деген сұрақты алғаш қойғандардың бірі Платон. Ол болмысты «заттар әлеміне» және «идеалар әлеміне» бөле отырып, заттар әлемінде ақиқат, әсемдік, әділеттілік және т.б. жоғары игіліктерге сәйкес келетіндей еш нәрсе жоқ деп есептейді. Және сыртқы әлеснің өткіншілігі мен салыстармалылығын ескере отырып адамдардағы ақиқат, әсемдік т.б. ұғымдарды уақыттан тыс мәңгі идеалар кеңістігіне орналастырды. «Егер кім әсемдікті дұрыс пайымдаса, ол бұл жолдын ақырына жетіп, тосыннан жаратылысы жағынан таңқаларлықтай әсем нәпсені көреді... бұл нәрсе, ең алдымен мәңгі, яғни ол туылуды да, күйреуді де, өсуді де, шөгуді де білмейді, екіншіден ол ешбір жағынан тұрпайы болмайды, қашан да, қай жерде де өзгелермен салыстырғанда әдемі, ал басқа уақытта, басқа жерде өзгелермен салыстырғанды тұрпайы. Әсемдік – бұл бет, қол немесе қандай да бір дене бөлігі түрінде емес, қандай да бір сөз немесе білім түрінде емес өзінен-өзі әрқашан да өзінде түтас бейне ретінде көрінеді: әсемдіктің өзге түрлерінің барлығы оған қатысында туылатын және күйрейтін болса, ал ол артып та, кеміп те кетпейді, ешқандай ықпалды сезінбейді» (Платон. Соч. В 3-х т. М., 1970, 142-бет).     

 Құндылықтар мәселесінің XIX ғасырдың ортасына дейін философиялық  талдаудың дербес объектісіне  айналмаған. Антикалық философияда  ғана емес онан кейіегі ортағасырлар  мен жаңа заман философиясында  да құндылықтық сипаттамалар  нақтылық, болмыстың шынайылығы  ұғымдарына енгізілді. Классикалық  философияда құндылықтар болмыспен  тұтас күйінде қарастырылды және  сондықтан акиология дербес философиялық  пән ретінде бөлініп шыққан  жоқ. Аксиология философиялық  зерттеудің дербес аймағы ретінде  болмыс ұғымы екі элементке  ыдырағанда ғана пайда болды:  нақтылық пен құндылық әр түрлі  талап пен ұмтылыстардың объекті  ретінде қарастырылғанда аксиологияның  басты мақсаты болмыстың жалпы  құрылымындағы құндылықтың мүмкіндігін  және оның нақтылық айғақтарына  деген қатынасын көрсету. Мәдениеттің  маңызды компаненті ретіндегі,  адамның нақтылықты рухани –  практикалық игеруінің негізі  және реттеушісі ретіндегі құндылықтардың  теориялық талдануы философиялық  ой тарихында әр түрлі бағыттармен  сипатталады. Бұл бағыттардың арасында мынадай типтерді атап өтуге болады: натуралистік психологизм, трансцендентализм, мәдени-тарихи релятивизм және социологизм.      

 2.2.Натуралистік психологизм өкілдерінің  (А. Мейног, Р.Б. Перри, Дж. Дьюи  және т.б.)

Натуралистік психологизм өкілдерінің  (А. Мейног, Р.Б. Перри, Дж. Дьюи  және т.б.тұжырымдауынша құндылықтың қайнар көзі индивидтің биопсихологиялық тұрғыдағы қажеттіліктерінде, ал құндылықтардың өздері құндылықтың заттай нақтылыққа орын алмасуын білдіретін қадағаланатын нақтылықтың ерекшелігі ретінде эмпирикалық тұрғыда көріне алады. Аксиологиялық трансцендентализм (жаңа кантшылдар – В. Виндельбаед,     Г. Риккерт) үшін құндылық идеалды болмыс ретінде «таза» нормативті санамен сәйкестендірілетін болмыстың нормасы ретінде қарастырылады. Нормалар мәдениетінің барлық функцияларының (қызметтерінің) жалпы жоспарын құрайды және құндылықтың әрбір жеке іске асуын анықтайды. Сонымен бірге болмыс нормасының тәсілі норма статусын беретін оның субъект үшін маңыздылығы болып табылады. Трансценденталистер құндылықтардың мәнін нормалар қалыптастырудың өте күрделі процесінде жасақталатын өзара қатынастардың өзіндік рухани концентрациясы ретінде қарастырады. Бұл құндылықтарға олар ақиқатты, сұлулықты, қайырымдылық пен әділеттілікті жатқызады. Демек, құндылықтар – бұл қоршаған нақтылықтың көріністері емес, адамзат санасының терең тұңғиықтарында қалыптасатын трансценденталдық нормалардың әртүрлі формалары.     

 Пермоналистік онтологизмнің құндылық  концепциясының негізгі діни  этика принциптері болып табылады. Бұл бағыттың көрнекті өкілі                  М. Шелердің пікірінше құндылықтар  әлемінің өз иерархиясы бар.  Құндылықтардың бұл жүйесінің  ең жоғарғы сатысында Құдай  орналасады. Құдайға деген сүйіспеншілік  – адамзат сезімдерінің ең  жоғарғы формасы. Иерархияның  онан кейінгі баспалдақтарында  «сұлулық» және «таным» орналасады. Мәдени-тарихи релятивизм аксиологиялық  имморализм идеясына, яғни тең  құқықты құндылықтық жүйелердің  көп болуы мүмкін деген идеяға  сүйенеді. Бұл концепцияның ерекшелігі  тек бір «шынайы» құндылық  жүйесімен шектеліп қана қоймай, белгілі мәдени-тарихи кезеңдердегі құндылықтық жүйелер мен құндылықтық бағыттарға басымдылық береді. В. Дильтейдің көптеген ізбасарлары, мысалы                 О. Шпенглер, А. Тойнби, П. Сорокин және т.б. мәдениеттің құндылықтық мәнін түсіндіруде интуитивтік тәсіл қолданады. Мәдени-тарихи релятивизм өзінің пікірлері мен тұжырымдарының әлеуметтік психология мен әлеуметтік философияның тиісуі негізінде жариялайды.      2.3.Құндылықтар концепциясындағы социологизмнің негізін қалаушы         М. Вебер болып табылады. Ол жаңа кантшылдардың норма ретіндегі құндылықтар туралы көзқарасын қабылдап, оны әлеуметтік әрекет пен әлеуметтік білімді түсіндіруге қолданады. Ол құндылықты әлеуметтік субъект үшін маңызды норма, болмыстың тәсілі ретінде қарастырады. Онан ары қарай құрылымдық-функционалдық талдау мектебінде (Т. Парсон және өзгелері) «құндылық» ұғымы әлеуметтік инститтардың қызмет етуі мен әлеуметтік байланыстарды анықтаудың құралы ретінде методологиялық мәнге ие болады.     

 Құндылықтар өмір сүріп қана  қоймайды, сонымен қатар бір-бірімен  салыстырыла отырып өзіндік құндылықтық  қатарды, құндылықтық сатыны құрайды.  Бізге белгілі барлық құндылықтар  адамға бағытталған және шындығында, кез-келген құндылық өзінің нақты  тарихи пайымдалуы мен іске  асуында салыстырмалы. Алайда мұнан  тек нақты тарихи өмір сүретін  адамдар мен әлеуметтік топтардың  қажеттіліктері мен мүдделерін  өтейтін игіліктер ғана құнды  және барлық өзге құндылықтардың  өлшемі болып табылатындай адам алдында категориялық талап ретінде қойылатын құндылықтар-мақсаттар жоқ деген пікір туындамайды.     

 Әдебиеттерде құндылықтардың жіктелуі  әдетте былайша беріледі: витальды (өмір, денсаулық, игілік, экология  және т.б.); әлеуметтік (әлеуметтік  статус, жағдай, байлық, отбасы, тәуелсіздік  және т.б.); діни (құдай, сенім, құрып,  шіркеу және т.б.); моральдық (қайырылымдық, достық, сүйіспеншілік, парыз, адалдық,  әділеттілік және т.б.); эстетикалық  (сұлулық, идеал, үйлесімділік  және т.б.); саяси (заңдылық, мемлекеттілік,  ата заң, азаматтық еркіндіктер  және т.б.). Осылайша құндылықтар  жалпы динамикамен сипатталатын  мәдени реттеушіліктің қозғалмалы  саласын білдіреді.  
 Рух, руханият ұғымдарын нақтылай келе, біз құндылықтар әлеміне келіп тірелеміз. Оны зерттейтін философия саласын аксиология (aksios - құнды, logos - ілім) дейді. Жалпы алғанда, құндылықтар дегенде адам өмірінің бағытын анықтайтын, оған керек, мәнді, оның құрмет тұтатын, керек болса, бас иетіннің бәрін жатқызуға болады. Құндылықтар «лемінің өмір сүруінің терең себептері адамның өзінде, оның саналы пенделігінде, өмірдің мән-мағнасын іздеуінде жатса керек. Өйткені адам - ерікті пенде, ол өз тағдырын өзі күнделікті өмірге келетін мүмкіндіктерді таңдау арқылы жасайды.

Дүниенің екі жағын - материя  мен рухты - бір-бірінен ажыратып, бөлек қарауға болмайды, біз оны  жоғарғы тарауларда көрсетуге тырысқан болатынбыз. Адамның өзі, бір жағынан, дене болса, екінші жағынан, рух емес пе? Дегенмен де құндылықтар әлемін, негізінен, екіге бөлуге болады. Олар материалдық және рухани құндылықтар. Қайсыбір рухани құбылыс өмірге келу үшін заттанса, яғни материалдық қабыққа  ие болса, онда шынайы өмірде материалдық  және рухани құндылықтарды бір-бірінен  қалайша айырып алуға болады? Оларды бөлудің негізінде адамдардың сан-алуан  қажеттіліктері жатса керек. Қажеттілік деп адамның өмір сүруіне, оның жан-жақты  дамуына керектінің бәрін айтуға болады.

Бүгінгі қоғамдағы адамдардың қайсыбірі рухани қажеттіліктерін  оятып, ең жоғарғы сатыға көтерілді  деп айту шындыққа жатпас еді. Өкінішке қарай, материалдық құндылықтарға  құмартқан көпшілік бүгінгі таңда  соның шырмауынан шыға алмай жатыр.

Егер қайсыбір жануардың  қажеттіліктері оның инстинктері арқылы берілсе, адамның қажеттіліктері оның сана-сезімдерінен өтіп, белгілі бір  мүдделерге айналады. Жануарлар бір  нәрсеге мүдделі деп айту ақылға сыймайды, ол - тек адамға ғана тән  нәрсе. Өз мүдделерін іске асыру үшін адам алдына неше түрлі мақсат-мұраттар қояды. Соңғыны іске асыру жолында  адам өз ырқын шыңдап, неше түрлі  қиындықтардан өтуге дайын болуы  керек. Орындалған мақсат-мұрат келесі сатыда жаңа құндылықтарға бағыттайды т.с.с.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

III.Қорытынды.  

 Сөйтіп құндылық - мәдениеттің құрамдас бөлігі болып табылады. Мәдениеттің құрамдас бөлігі болуы себепті құндылық адамдардың өзін ұстауын реттейді, олардың шынайы тәртібін айқындайды. Мәдениет құндылықтары, тиісінше, материалдық және рухани болып бөлінеді. Құндылықтардың мазмұны қоғамның мәдени жетістіктерімен шарттастырылған. Құндылықтар әлемі, сөздің кең мағынасында, мәдениет әлемі деген сөз. Ол адамның рухани қызмет аясы, оның санасының дұрыстығын айғақтаушы, адамның рухани байлығының елшеуіші іспетті. Құндылықтарды мүдделердің қарапайым жалғасы немесе бейнеленуі ретінде қарастыруға болмайды. Олар салыстырмалы өзінділікке ие.  
 Аксиология теориясы туралы айту үшін ол онтологиялық негіздерден өзінің салыстырмалы еншісін алу керек еді. Сондықтан Антика заманында өзіндік құрылымы бар, құндылықтар туралы ілім - аксиология қалыптаса қойған жоқ еді. Бірақ, құндылықтардың абсолютті және салыстырмалы қасиеттері туралы түсініктер ерте заманнан-ақ пікірталастар туғыза бастады. Мәселен, Платон үшін ең жоғарғы құндылықтар абсолютті түрде өмір сүреді, ал софистер болса, өздерінің атақты "Адам барлық нәрсенің өлшемі" деген тезисі арқылы барлық құндылықтардың адамдардың бағалауынан өтетінін білдіріп, олардың салыстырмалы қасиетіне назар аударған.