Антика философиясының дәуірі

 

Антика дәуірінің  философиясы

 

Антикалық философия алғашқы  қауымдық құрылыстың орнына құл иеленушілік  құрылыс келген дәуірде өмірге келді.

 

Ертедегі Грецияның алғашқы  философтары стихиялы материалистік  бағытты ұстануымен ерекшеленеді. Олар      бүкіл дүниені тұтастай алып қарап, әлемнің, дүниенің түп негізін, алғашқы  бастамасын табуға тырысты. Антикалық  философтарды «физиктер» деп атаған. Себебі, олар философиялық ойларын  табиғат құбылыстарымен байланыстыра  отырып тұжырымдаған. Мұндай философиялық пікірді философияда «натурфилософия» деп атайды.

 

Дүние  қалай пайда  болды, қалай жаратылды, ең бірінші  не  пайда болды деген сұраққа  ерте грек ойшылдары жауап бере отырып, өз пікірлерін алға тартты.

 

Ертегрек (антикалық) философиясы  өзінің даму тарихында үш кезеңнен өтті:

 

1. Сократқа дейінгі кезеңдік  философия (б.д.д. 7-6 ғ.ғ.). Бұл кезеңде  натурфилософиялық көзқарас басым  болды. Милет, Элей, Пифагоршылдар,  Софистер мектебінің  қалыптасуымен  қатар атомдық көзқарастың негізі  қаланады.

 

2. Классикалық кезең (б.д.д. 4ғ.). Платон мен Аристотель философиялық  еңбектерімен ерекшеленеді.

 

3. Римдік-эллиндік кезең  (б.д.д 3ғ. соңы мен б.д. 3ғ.  басы). Стоиктер, скептиктер және  эпикуршілдік мектептер басымдылық  танытқан кезең.

 

Милет мектебі-грециядағы ең көне материалистік философиялық мектеп. Милет  қаласы сауданың, теңізде  жүзудің, мәдениеттің ірі орталығы болды, ал бұл жағдайлар Фалес, Анаксимандр  және Анаксимен секілді көрнекті милеттіктердің ой-өрісі мен ғылыми ынта-талабының жан-жақты өрістеуіне жағдай жасады. олар математика, география, астраномия салаларында ғылыми жаңалықтар ашты.

 

Фалес (б.д.д. 624-547ж.ж.) – Милет  қаласынан шыққан грек философы және саяси қайраткері. Аңыз бойынша ерте грек жеріндегі жеті данышпанның  бірі. Мысыр және Вавилонда математика және астрономия ғылымдарымен танысады. Б.д.д. 585-584 ж.ж. күннің тұтылуын алдын - ала  дәл болжаған деген мәлімет  бар. Сондай-ақ пирамиданың көлеңкесінің ұзындығы бойынша пирамиданың биіктігін  анықтайды.

 

Фалес бір жылды 365 күнге, 365 күнді 12 айға бөліп, күнтізбенің (календарь) жасаудың алғашқы бастамасын көрсетуші  ретінде және стихиялы-материалистік  Милет мектебінің негізін қалаушы  ретінде танымал.

 

Ол заттардың алуандылығынан  бірегей бастапқы негіз іздеп, оны  материалды, нақты зат деп есептеді. Дүниенің, барлық нәрсенің түп негізі, алғашқы бастамысы – су деген  пікірді ұстанады. Өйткені бәрі судан  пайда болады, бәрі қайтадан суға айналады дейді.

 

Анаксимандр (шамамен б.д.д. 610-546 ж.ж.) – ежелгі гректің материалист  – философы, стихиялы диалектик, Фалестің бас шәкірті. Грециядағы «Табиғат туралы»  атты тұңғыш ғылыми шығарманың  авторы, бірақ бұл шығарма бізге жеткен жоқ. Анаксимандр дүниенің негізі, бастамасы ретінде – «архе» («негіз») ұғымын енгізді, дүниенің негізі -  апейрон (шексіз нәрсе) деп есептеген. Апейронның ыстық пен суықтың қарама-қарсылығы туады; олардың күресі космосты дүниеге әкеледі; ыстық-от ретінде көрініс тапса, суық аспан мен жерге айналады. Анаксимандр материаның сақталу және айналу заңын тұңғыш рет тұжырымдады. Анаксимандрдың космологиялық теориясы бойынша жазық цилиндр формасындағы Жер Ғаламның ортансында тұр. Жер төңірегінде аспанның үш сақинасы: күн, ай және аспан денелері – жұлдыздар айналып жүреді. Тарихта тұңғыш рет эволюция идеясын  ұсынды: адам – балықтан пайда болған.

 

Анаксимен (шамамен б.д.д 588-525 ж.ж.) – ежелгі грек материалист  – философы, стихиялы- диалектик, Анаксимандрдың шәкірті.Оның ілімінше, барлық нәрсенің бастамасы  материадан – ауадан пайда болған, қайтадан ауаға айналады. Ауа шексіз, мәңгі, қозғалыстағы зат. Қоюланғаннан кейін – бұлтқа, суға, жер  мен тастарға, сейіліп –  отқа айналады. Мұнда санның сапаға ауысу идеясы көрініс тапқан. Ауа  бәрін қамтиды: ол  әрі жан, әрі  ғаламның сансыз заттардың өмір сүретін  ортасы. Анаксимен жұлдыздар –  от, бірақ оның жылуын сезінбейміз, өйткені олар өте қашықта орналасқан, күн қатты жанып тұрған алып аспан  денесі деп үйретті.

 

Материализм мен диалектика идеаларын әрі қарай дамытқан Гераклит (шамамен б.д.д 544-483 ж.ж.)- ежелгі грек философ-материалисі, диалектик. Кіші Азиядағы Эфесте туған. Гераклиттің  бізге тек үзінділері ғана жеткен «Табиғат туралы»  шығармасы сол  заманның өзінде  атақты еңбектердің  бірі  болған. Гераклиттің пайымдауынша дүниенің негізі -  от, ол әрдайым  өзгеруде әрі қозғалыста. Барлық әлем, жекелеген заттар, тіпті адам жаны да оттан жаралған. «Космос баршаға  ортақ, оны ешқандай Құдайда, адамда, жасамаған, ол қашаннан болған, қазірде  бар, бұдан былайда мәңгі жанып  тұратын от, тұтанып және өлеусіреп  сөніп бара жатқан оттың өлшемі»  Зат атаулының бәрі қажеттілікке орай оттан пайда болады, оны Гераклит «логос» деп атайды. Әлемдік процесс  ұдайы қайталанып отырады; «ұлы маусым»  біткен соң заттардың бәрі қайтадан отқа айналады. Табиғат тіршілігі-толассыз қозғалыс процесі, барлық нәрселер, олардың  қасиет-күйлері өздерінің қарама-қарсы  жағына ойысады: суық-ыстыққа, ыстық-суыққа айналады. Бәрі өзгере отырып жаңарады. Соған орай Гераклиттің атақты тұжырымдамасы  қалыптасады: «Бір өзенге екі қайтара  түсе алмайсың».  Гераклит дүниені  танып-білуге болатындығына кәміл  сенеді, сондықтан адам баласының  ақыл-ой қабілетіне бөгет жоқ деп  есептеді. Сонымен бірге ол ақиқатты танудың, оған жетудің қиындығын  түсініп, табиғат жасырынуды ұнатады  деде. данышпан болу үшін көзі ашық, көкірегі ояу болу-жеткіліксіз. табиғаттың сырын  ұғу үшін адамның  ұлы қасиеті  болып табылатын ерекше  ойлау  қабілеті болуы керек.

 

Пифагоршылдар-б.д.д. 6-ғасырдың 2-жартысында  пайда болған философиялық ағым. негізін қалаған көне грек философы, математик және астраном. Пифагордың философиялық теориясы біртұтас жүйе болып қалыптасты. Пифагоршылдар  бастапқы негізді санмен таңбалап, осы бағытта жұмыс жасайды. Сан-негіз; сан-заттар үшін материя; сан-үйлесімді  тіркестерге тән ерекшеліктермен  қатынастардың көрінісін, арақатынасын зерттей отырып, кез-келген процестердің бастауында теориялық жағынан санмен өрнектелетін жекелеген пропорция, заңдылық бар деген қорытынды  жасайды. Бірліктен ондыққа дейінгі  сандық қатарды Пифагор дүниенің сандық алуакн түрлілігінің түп негізі деп  санаған.

 

Сандардың қасиеттерін зеттей отырып, Пифагоршылдар жұп және  тақ сандарды ашуымен бірге, тік  бұрышты және үшбұрышты сандарды сипаттады. Ойдың қалану геометриясы-нүктеге, сызыққа, жазықтыққа, көлемге негізделген. Демек, Пифагоршылдар жүйесіндегі  сандар болмыстың жалпылама негізіне байланыстырылған кеңістіктің таңбалануы. Соған орай «бәрі-сан» деген тұжырым қалыптасты. Олардың музыкалық интервал туралы ілімінде акустика мен аспан механикасының математикалық негіздері баяндалған. Пифагоршылдар философия мен ғылымның әрмен қарай дамуына  орасан зор әсер етті.

 

Элей мектебі-б.д.д. 6-5 ғ.ғ. Элей қаласында (оңтүстік Италия) пайда  болған философиялық мектеп. Басты  өкілдеріКсенофан, Парменид, Зенон, Мелисс. Элей мектебінің негізгі мәселесі-болмыс болды.

 

Ксенофан (б.д.д. 6-5 ғ.ғ.)-Элей мектебінің негізін салушы. бүкіл  мифологияны алғаш сынаушылардың  бірі: «адамдар Құдайды тек өздеріне ұқсатып жасайды, егер жануарлар  Құдайға сенетін болса, оларда Құдайды  өздеріне, яғни жануарға ұқсатып елестетер  еді»,- дейді. Дүние жер мен судан  пайда болды деген көзқарасты ұстанады. болмыс-барлық жерде бірдей, өзіне  тең, біртекті, өзгеріссіз деп  санады.

 

Парменид - «болмыс» ұғымын алғаш рет философияға енг3зген6 ежелг3 грек философы, Элей мектебінің өкілі. Парменид  дүниені қозғалмайтын, тұтас, толтырылған шар түрінде  елестетті. Екі бастаманы көрсетеді-от, жарық және қараңғылық. Сезімнің көрсетуіне сенбеу, пайымдық білімді жоғары бағалау  Парменид іліміндегі рационализмнің басым  екендіген аңғартады. «Болмыс-бар  нәрсе, олай болса ол туралы ойлауға, оймен бейнелеуге, зерттеуге, сипаттауға болады»,-дейді.

 

Зенон (б.д.д. 490-430 ж.ж.)-Элей мектебінің өкілі. философияға тұңғыш рет диалог формасының қолданылуын енгізді. Ол қозғалыстың диалектикалық табиғаты туралы мәселелерді теріс формада  қолданды. Зенон үшін болмсыста  қайшылық жоқ, сондықтан қайшылықты болмыс-жалған (елес) болмыс. «Ахилл және тасбақа»,  «Жебе» т.б. апорияларымен  белгілі. Апория (гр. aporia-шарасыздық)-ежелгі грек философиясында шешілуі қиын мәселені білдіретін ұғым. Апория заттың өзінде немесе ол туралы ұғымдағы қарама-қайшылықтың  негізінде пайда болады. Зенонның қозғалыстың мүмкін еместігі туралы пайымдауларын апория деп атайды. Зенон апорияларының мәні мынадай: белгілі қашықтықтан өту үшін оның жартысын жүріп өту керек; жартысын жүріп өту үшін осы жартының жартысын жүріп өту керек, сөйтіп осылай кете береді. Бұдан шығатын қорытынды: қозғалыстың басталуы мүмкін емес.

 

Демокрит (б.д.д. 460-370 ж.ж.)-ежелгі грек материалист-философы, Левкипптің шәкірті, гректердің тұңғыш энциклопедист  ойшылы. Демокрит-атомдық көзқарастың  негізін салушылардың бірі. Ол дүниенің бастамасы ретінде екі негізді-атом мен бос кеңістікті алға қояды.

 

Атомдар бос кеңістікте бір  жерден екінші жерге ауысып, үздіксіз қозғалып отырады. Осы қозғалыс процесінде олар бір-бірімен қосылып, тұтас  материяны құрайды: отты, суды, жерді  тудырады. Атомдар-болмыс, ал бос кеңістік-болмыс емес.

 

Демокрит танымның  материалистік  теориясын дамыта келіп, адамның  санасы-обьективті түрде атомдардың сезім мүшелеріне жасайтын әсерінің нәтижесі деп есептеді. Дүниені танып-білудің  екі түрін көрсетеді:

 

1.     Сезім арқылы  танып-білу,

 

2.     Ақылмен танып-білу.

 

 

 

Демокрит біздің сезім  мүшелеріміз-көру, есту, иіс сезу, дәм  білу, тән сезімдеріміз-заттар мен  қозғалыстардың бәрін бірдей қабылдай алмайды, дүниеде шексіз ұсақ нәрселер бар, адам оларды ақыл-ойы арқылы ғана тани алады.

 

Демокриттің атомдық теориясы көптеген ғасырлар бойы ғылымға жол  көрсеткен ілім болды. Оның материялық атомдардың обьективті өмір сүретіндігі  туралы жалпы философиялық көзқарасы  ғылым мен филосогфияның тарихында  орасан зор маңызға ие. Демокриттің  көзқарастарын Эпикур мен Лукреций Кар әрі қарай датытты.

 

Софистер (гр. sophists-өнерпаз, дана)-«даналықтың,» «шешендіктің»  кәсіби ұстаздары ретінде саналған ежелгі грек философтарын осылай атаған. Олардың халықты риторикаға, философияға  үйретудегі атқарған еңбектері зор. Діннен бас тарту, табиғат құбылыстарын ұтымды түсіндіру, этикалық және әлеуметтік релятивизм-олардың ортақ көзқарасы  болып табылады. Софистер екі топқа  бөлінді: «Аға софистер»-табиғатты  материалистік тұрғыда түсіндірді. Бұл топтың өкілдері-Протагор, Гиппий, Продик, Антифондар-алғашқы ағартушылар.  Екінші тобы- «Кіші софистер» (ақсүйектер тобы)-Гипподам, Критий-философиялық идеализмге ден қойғандар. Софистер дау–дау  кезіндегі кейіпке байланысты пайда  болған «Софистика» деген әдісті қолданды. Софистика – дауласу  немесе дәлелдеу кезінде қисынсыз пікірлерді, софизмдерді, яғни сырттай ғана дұрыс  болып көрінетін айлаларды саналы түрде қолдану. Сондықтанда Аристотель оларды «жалған даналық» ұстаздары  деп атады.

 

Антикалық философияның екінші-классикалық  кезеңі-ерте грек философиясының кемелденген, гүлденген кезі болды. Себебі, Платон мен  Аристотель өздеріне дейінгі  философияны біртұтас ғылымға айналдырып, жүйелендіре түсті.

 

Сократ (шамамен б.д.д. 469-339 ж.ж.) – ежелгі грек философы, оның ілімі  материалистік натурализмнен идеализмге ауысу кезеңін бейнелейді. Афиныда  ғұмыр кешіп. одан Платон, Евклид, Антисфен, Аристипп секілді ұлы адамдар  дәріс алады. Сократ ілімін тек Платон мен Аристотельдің айтуы бойынша  ғана білеміз. сократ әлем құрылымдарын, заттардың физикалық табиғатын  танып білу мүмкін емес, біз өзімізді ғана танып білуіміз мүмкін дейді. Танымның мұндай түсінігін Сократ «Өзіңді  танып – біл» формуласы түрінде  өрнектеді. Білімнің ең жоғары міндеті  теорияда емес, тәжірибеде, яғни өмір сүре білетіндігінде. Сократ этикалық ұғымдарды (айбындылық, әділеттілік) анықтаумен жалпыландырудың үлгісін жасады. Ұғымды анықтаудан бұрын әңгімеге жол  берілуі керек, соның барысында  бірнеше сұрақтардың көмегімен  әңгімелеушінің сөздеріндегі қайшылықтар  анықталмақ. Бұл орайда Сократ майевтика (сөйлесу өнері) әдісін ұсынады. Сократтың  этикасы рационалды: жаңсақ әрекеттер  білместіктен жасалады, ешкімде өз еркімен зұлым болмайды.

 

Адам өзіне үңілген  сайын, өзінің білімсіздігін аңғармақ. Сократқа жүгінсек «Менің білетінім  ештеңе білмейтіндігім» қағидасының  мәні ашыла түспек.

 

Платон (б.д.д. 428/427 – 348/347 )- ежелгі грек философы, Сократтың шәкірті, объективті идеализмнің негізін қалаушы, 30-дан  астам философиялық диалогтар ретінде  жазылған еңбектердің авторы. («Парменид», «Теэтет», «Мемлекет», т.б.) Дүниеге  идеалистік көзқарасты қорғаған Платон сол заманның материалистік ілімдеріне қарсы белсенді күресті.

 

Платон объективті идеализмнің  жүйесін жасады. Сезім арқылы қабылданатын «заттар дүниесіне» «идеялар дүниесін»  қарама-қарсы қойды. Идеялар объективті түрде табиғат пен қоғамға  тәуелсіз өмір сүреді. Нақтылы «заттар  дүниесін» Платон көлеңкелер дүниесі  деп атады, өйткені заттар дегеніміз идеялардың көшірмелері, көлеңкелері ғана деді. Идеялар дегеніміз заттардың мәңгілік бейнелері, оларды ойша «сезілетін заттар» ғана көреді.

 

Адамның жаны, рухы тәнге  тәуелсіз о дүниеге идеяларда  өмір сүреді. Ол материялық емес, мәңгілік нәрсе. Адам бойына уақытша ғана қонақтап, кейін тәннен ажырап, өзінің мәңгілік әлеміне қайта оралады. Платон философиясында «идеялар дүниесі»– «Эйдос» деп  аталады.

 

 Сезімдік дүние «идеялар»  мен «материяның» туындысы, арасында, екеуінің ортасын,да тұрады. «Идеялар»  мәңгілік, аспаннан да биік, олар  туылмайды, пайда болмайды, өлмейді,  салыстырмалы емес, кеңістік пен  уақытқа тәуелді емес. Платон  ілімі философияның кейінгі уақытта  өркендеп, дамуына көрнекті роль  атқарды.

 

Аристотель (б.д.д. 384-322 ж.ж.) –  ежелгі грек философы, логика және басқада  көптеген ілімдердің негізін қалаған  энциклопедист-ғалым. Әлем бойынша  бірінші ұстаз атағына ие.  Фракңиядағы Стагирда туған, Афиныдағы  Платон мектебінде тәрбиеленді. Платонның  денесіз форма жөніндегі («идеялар дүниесі» пікірін) теориясын сынаса да «идеялизм мен материализм» арасында екі ұдай күйге түсіп платондық  идеяны толықтай жоққа шығара алған  жоқ. Аристотельдің айтуы бойынша  рух тәннен бөлінбейді, тән өлгенде  жанда жоғалады. 335 ж. Афиныда өз мектебін (Ликей деп аталды) ашты. Аристотель философияны үш салада бөліп қарастырды:  1) Теориялық бөлімі – болмыстың  кезеңдері, себептері мен түп  негізі турасындағы ілім; 2) Практикалық  бөлім – адамдардың іс-әрекеті  жөнінде ; 3) Поэтикалық бөлім –(творчество) шығармашылық жөнінде. Ал ғылымның зерттейтін объектісі – адамның ақыл-ой өресі  жететін дүние.

 

Аристотель табиғатты  «материяның» «формаға», «форманың» «материяға»  біртіндеп ауысуы түрінде қарастырды. Алайда материядағы қозғалыс бастамасының баяулығын байқап, түбінде қозғалыстың  түп төркіні мен мақсатқа келіп  тірелетін форманың белсенділігіне баса назар аударды. Қозғалыс атаулының  түп төркіні – «өзі қозғалмайтын, қозғалтуға түрткі болатын» - Құдай  деген тұжырым жасады.