Джон Локк

       Джон  Локк 1632 жылы революциялық төңкеріске  қатысқан адвокаттың жанұясында  дүниеге келді. Ескі Вестминистрлік  мектепте орта схоластикалық  білім алғанынан кейін, ол Оксфорд  университетіндеоқуға түседі, онда  ол белгілі Декарт, Бекон, Ньютон  сияқты ғалымдардың еңбектерімен  танысады, жаратылыстану ғылымдарымен  қызығады, медицинамен айналысады. 1667 жылы Локк либералдық саяси  қайраткер лорд Шефтсбернмен  танысады, үй дәрігері және оның  немересінің тәрбиешісі болып  орналасады. Шефтсберн буржуазия  жағында корольге қарсы күресті.  Шефтсбернді және онымен бірге  Локкты қуғындайды, олар амалсыздан  Голландияға эмиграцияға кетуге  мәжбүр болады.  

       Джон  Локк Оксфорд университетінің  түлегі, осы университетте грек тілі мен рито-рикадан сабақ берген. Адам ауруларын тереңірек зерттеу мақсатымен медицинамен, кейінірек саясатпен айналысты, үкіметтің басқарушы қыз-меттеріндеде болды, эмиграциядада өмір сүрді.  1688 жылы Англияда мемлекеттік төңкеріс болды. Локк Англияға қайта оралады, буржуазиялық қоғамда құрметті орынға орналасады. 1704 жылы қайтыс болады.

    Локк эмпиризмді – білім тәжірибеден ғана туындайды деген көзқарасты ұстанды. Оның білім концепциясы сенсуализмге негізделген, ақыл-ойда әуелі сезімде болған нәрседен басқа ештеңе болуы мүмкін емес деп тұжырымдайды. Локктың пікірінше, адамгершіліктік ұғымдар да адамға туа біткен қасиеттер емес, оны Локк моральдық түсініктердің әр халықта әр түрлі, тіпті бір халықтың өзінде тарихи дамудың әр түрлі кезеңдерінде моральдық ережелердің бір-біріне ұқсамайтындығы арқылы жақсы дәлел-дейді, яғни моральдық априори болуы мүмкін емес. Локк құдай идеясының әуелден қалыптасқан идея екендігін де жоққа шығарады, бірақ оны тәжірибе арқылы танып-білуге, мойындауға болады деп пайымдайды.

    Джон Локк философиясына ең қатты әсер еткен Декард болған. Декардпен тек бір келіспейтіні: адам санасында туа біткенде идеялар мен елестетулердің болмайтындығы, оны өмір әр түрлі жазулармен толтырады, өмірлік тәжірибе арқылы жетілетінін санаған.

       Адам  жаны, Локктың ойынша, дүниеге келгенде  таза қағаз, оны өмір әр түрлі  жазулармен толтырады, осы өмірлік  тәжірибені Локк сыртқы тәжірибе  деп атайды (адамнан тыс заттар  мен жағдайлардың әсері). Сыртқы  тәжірибе идеяларын біз көз,  есту, сезіну және тағы басқа  сезім органдары арқылы, ал ішкі  тәжірибе идеяларын қуаныш, қайғы,  мақтан, тағы басқа психикалық  жадайларымыз арқылы аламыз. 
  Локк сыртқы, практикалық тәжірибенің рөлін жоғары бағалайды, практика ғана ақылымызды да, денемізді де жетілдіреді, тәрбиелеудің табыстылығы ішкі және сыртқы тәжірибенің үйлесімділігін көрсетеді дейді. Локктың бұл ойлары оның қоғамдық-саяси көзқарастарынан да жақсы байқалады.

    Осыдан – адам дамытуда тәрбиенің ролін жоғары бағалады. Адамдар тәрбиеге қарай ғана мейрімді не жауыз, пайдалы не пайдасыз болып қалыптасады деген. Локк бойынша тәрбиенің мақсаты - іскери, адал адамды, өз мүддесіне жетуде табандылық көрсете алатын, бірақ басқалармен де есептесетін нағыз «джентльменді» тәрбиелеу.

       Локк  әдістемелік мәселелерді жасап,  оқуды іш пыстыратын міндетке  айналдырмауға шақырған, балалар  кызығушылығын және логикалық  ойлауын қолпаштауға шақырған. Локк  ойлары ХҮІІІ-ХІХ ғғ. педагогика  дамуына зор ықпал ететі. 

    Оның ойынша, мемлекеттің функциясы ең қажетті нәрселермен шектелуі тиіс, келісімнің негізінде пайда болған мемлекет табиғи құқықты қатаң сақтауы керек. Локк үкімет билігін бөлуді ұсынды: жоғарғы билік тәуелсіз, бірақ бір-бірімен байланысты үш институттан тұрады, заң билігі – парламентте, атқарушы билік – сот пен армия, федеративтік – корөл мен министрліктерде. Конституциялық монархияның бұл концепциясы буржуазия мен дворяңдар арасында компромисс орнатуға ықпал етті, сондықтан Локкты Англияда либерализмді орнатушылардың бірі десе болады.

       Өзінің еңбектерінде Локк корольдік өкіметтің ауысуын және Англиядағы жаңа мемлекеттік құрылысты негіздеуге ұмтылды. Ол мемлекеттің пайда болуының келісім теориясы және "табиғи құқық” теориясын жақтады, адамдар алғашында табиғи жағдайда өмір сүрді және ерікті және тең болғандығын дәлелдеді.

       Локктың  таным теориясы негізінен үш  қағидадан тұрады:

       1. адамда  «туа біткен идеялардың» болуы  мүмкін емес, себебі идеялардың  өзі тәжірибе арқылы пайда  болады;

       2. адамның  дүниеге келгенкездегі ақыл-ойы  ештеңе жазылмаған таза тақта  немесе «ақ қағаз» сияқты, ол  тек тәжірибе арқылы мазмұнға  толады.

       3. ақыл-ойда  тек сезімдік түйсіктер арқылы  қабылданған мәліметтерден басқа  ештеңе жоқ, себебі дүниеге  шығатын терезе – түйсік.

       Психиканың  қалай қалыптасқанын түсіндіру  мақсатында Локк идеялардың екі  түрін қарастырады. Олар: бірінші  сапалы идеялар және екінші  сапалы идеялар. Бірінші сапалы  идеяларға дененің түр, сан,  орын, қозғалыс, тыныштық, т.б. сол  сияқты қасиеттері жатады, біз  оларды шындығында қандай болса,  тура сол күйінде қабылдаймыз.  Ал екінші сапалы идеяларға  денелердің иіс, бояу, дәм т.б.  сол сияқты қасиеттері жатады, оларды біз субъективтік тұрғыдан  қабылдаймыз. 

        Осы  екі сапалы идеялардың түйсіктерге  әсер етуі арқасында біздің  санамызда екі түрлі ұғымдар  мен пайымдаулар қалыптасады.  Біріншісі - күрделі пайымдаулар  ұғымдар. Олар тек тәжірибе  арқылы қалыптасады да, ой белсенділігін  талап етеді. Осы негізде ғылымдар  дамиды. Ал екіншісі - сыртқы денелердің  түйсіктерге әсер етуінен, не  болмаса рефлексия арқылы пайда  болған қарапайым ұғымдар, пайымдаулар.

       Локктың  философиясы дуалисттік сипатта.  Бір жағынан, ол елестетулер  біз санамызға түйсіктер, сезім  органдары арқылы келетіндігін  дәлелдеді. Сонымен, ол бұл  жерде материалистік сенсуализм  көзқарасында болды. Бірақ, екінші  жағынан, сыртқы тәжірибеден басқа,  ақылдың еке қызметі болып  табылатын ішкі тәжірибе өмір  сүреді деген көзқарасты білдіреді.  Бұл идеялизмнің элементі болып  табылады.

       Локктың этикасы туа біткен моралдық идеяларды жоққа шығаруға негізделген. Бірақ Локк бәрін жаратқан құдайдың барын жоққа шығармады, сондықтан да баланың жан дүниесінде ол туралы түсінікті өте ерте қалыптастыру керек деді.

       Джон Локк католиктер мен атеисттерді жақтамады. Оның пікірінше, қоғамға діни шыдамдылық қажет, бірақ атеизмге жол жоқ, себебі дінсіз қоғам болар емес.