Ежелгі Үнді философиясы

Жаинизм пікірінше, әлем бірінің үстіне бірі орналасқан көп қабаттан тұрады. Төменгі екі қабатыңда — әзәзіл (перілер), ортаншы қабатта жер, келесі кабатта — құдайлар, ал ең жоғарғы  қабатта — құдайларға ұқсас жындар орналасқан. Шындап кел-генде, жаинизм  пікірінше, құдайжоқ, оның бар екендігі туралы келтіріліп жүрген дәлелдердің  бәрі негізсіз қате, сондықтан да құдайға  емес, 24 тиртханкарға (әулиелер) және жындарға сену керек.

Жаинизм кейінірек келе дигамбар және шветамбар деген екі сектаға  бөлініп кетті. Жаинизмге Үндістанда қазірдің өзінде де көптеген адамдар  сенеді. Буддизм. Бүл философиялык ағымның  шығу тарихы принц Сиддхарта Гаутаманың (б.д.д. 563-483 жж.) есімімен тығыз бай-ланысты. Будцизм ілімі бойынша, өмір —  қасірет. Адам қандай әлеуметтік сатыда тұрса да аурудан, кәріліктен, өлімнен  кұтыла алмайды. Оған кұдайға шалған құрбандық та көмектесе алмайды. Қасіреттен кұтылудың бірден-бір  жолы — сансардан толық азат болу. Ол үшін адам төрт түрлі ақиқатты білуі  қажет:

1. Өмір — қасірет. Өмірге келу, кәрілік, ауру, өлім, жақсы көрген  нәрсеңнен айырылу, кажетіңе жете  алмау, т.б. осылар-дың бәрі  — қасірет.

2. Касіреттің пайда болу себептері  туралы ақиқатты білу Ол—өмірге,  ләззатқа деген құштарлық.

3. Құштарлықтан құтылу арқылы  оны жеңу.

4. Құштарлықтан құтылу жолдарын  білу.

Құштарлықтан құтылу оңай емес. ол үшін сегіз қағиданы бұлжытпай орындау  керек, Олар:

1. Дұрыс жол — төрт ақиқатты  дүрыс түсіну.

2.Дұрыс шешім—төрт ақиқатқа  сәйкес өз өмірін өзгертуге  бағытталған ерік-жігер.

3. Дұрыс сөз — өтірік айтпау, біреуді босқа жамандамау, балағат  сөз айтпау,

4. Дұрыс іс-әрекет— ешқаңдай  тіршілік иесіне жамандық жасамау,  ұрлық-қарлықтан қашық болу.

5. Дұрыс тұрмыс қалпы — адал  еңбек етуді әдетке айналдыру.

6. Дұрыс күш жұмсау — қүмарлықпен,  жаман оймен күресу

7. Дұрыс ой бағыты— дүниенің  жалған, уақытша екенін түсіну.

8.Дұрыс жинақтала білу — өз  денеңді сезінуден, ойлаудан, түйсінуден  арылу.

Дұрыс жинақтала білудің өзі  төрт сатыдан тұрады.

1.Ойды төрт акиқатты түсініп,  пайымдауға бағыштау.

2.Осы төрт ақиқатка сену. Ол  біздің жанымыздың тыныштықта  және куаныш та болуына мүмкіндік  береді.

3. Куаныш — қайғыдан, өзденеңді  сезінуден арылу.

4. Толық сабырлылық және талғаусыздык  жағдайға жету.

Соңғы сатыны Будда "нирвана" деп  атайды (адамның тірі кезінде жанды  сансардан толығымен азат етуі). Нирвананың мокшадан айырмашылығы, мокша  жанды қасіреттен о дүниеде азат етсе, нирвана — бұл дүниеде  азат етеді. Нирвана жағдайына жеткен адам архат (қадірлі, құрметті, сыйлы  адам) деп аталады. Нирвана — ең жоғарғы ләззат. Кейін келе, нирвана  ұғымы адамның бойынан бүкіл  әлемдік көрініске ауысады. Әлемдегі нирвана мәңгі, оны ешкім дүниеге  әкелмейді және пайда болуының себебі жоқ. Әлемдік нирвананы сезім  мүшелері арқылы қабылдау мүмкін емес, оны тек қана дұрыс жолмен жүрген,ақыл-ойы  күнделікті қызықтан алшақ адам танып - біле алады. Б.д.д. III ғасырда буддизм  Иңдияның ресми идеологиясы болды. Кейінірек келе, ол дінге айналып, екі ағымға бөлініп кетті. Хинаяна  — "кіші шеңбер" деп аталатын ағым бастапқы буддизмге жақынырақ болса, макаяна—"үлкен шеңбер" деп  аталатын ағым "бодхисаттваны" пір  тұтып, одан алшақтап кетті. "Бодхисатхва  толық білімге жетуге талпыньп жүрген адам.. Ол алғашқы буддизмдегі білгір адамнан гөрі, дін уағыздаушы адамға көбірек ұқсайды. Өзінің ерлігімен, батырлығымен ол тек өзін ғана құтқармайды, өз күшімен нирванаға жете алмайтындардың бәрін құтқаруға көмектеседі. Сөйтіп, нирвана өзінің бұрынғы мағынасынан  айырылып, "жұмақ" деген ұғымға пара-пар болып шыға келеді. Буддизмге  сүйенушілер Үндістанның өзінен гөрі одан тыс мемлекеттерде көп  кездеседі (Қытай,Жапония, Бирма, Цейлон, т.б.). Ал Үндістанның өзінде буддизмнің орнын брахманизм басып, буддизмдегі  Будда Вишну құдайдың бір көрінісі болып қалады. Локаята (Чарвака). (Лока — "аймақ, ел, кеңістік, әлем, жер, өмір", Ал көптік түрде — "адамдар", "халық, адамзат" деген мағыналар берген). Локаяттар веда ілімдерін жокқа  шығарады. Осы тұрғыдан веда дінін, оның беделді ғұламаларын, ілімдерін  сынға алады. (Мысалы, веда дінбасыларын халыкты алдап, соның арка-сында  байып жүр, дене өлгеннен кейін жан  да өмір сүрмейді). Олардың пікірінше, әлемдегі барлық денелер, заттар махабхут деп аталатын 4 түпнегізден тұрады. Олар: ауа (ваю), от (агаи), су (ап) және жер (кшита). Махабхуттар белсенді және әрекетшіл келеді. Олар өздеріне тән  күштің, белсенділіктің аркасында өзара  байланысқа түсіп, бірігіп, ыңғайы келгенде, бұрын жеке алғанда өздерінде  жоқ касиет-сананы дүниеге әкеледі. Ал жанды дене-лер өлгенде, олар қайтадан өздерін өмірге әкелген махабхуттарға  бөлшектенеді, ал бөлшектенген махабхуттармен бірге сана да жойылады. Локаяттар  өмірдің мәні бақытта, ал бақыттың өзі  — ләззат деп түсінген. Ләззат пен  қасірет байланысты, бірақ' қасірет  буддизмдегі сияқты өмірдің мәні емес,сондықтан оны азайтуға, жеңіддетуге  болады, ол өз қолымызда. Кейінірек  келе, локаяттар сушикшит (нәзік) және дхурта (тұрпайы, дөрекі) деп аталатын екі салаға бөлінеді.

Үнді пәлсапасы

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан  алынған мәлімет

Үнді пәлсапасы б.з.д. II және I мыңжылдықтың бас кезінде, арийлердің (малшы тайпалардың) солтүстік-батыстан енуі, олардың елді басып алуы, алғашқы қауымдық құрылыстың құлдырауы ежелгі Үндістанда таптық қоғам мен мемлекеттің пайда болуымен дүниеге келді. Мемлекеттік биліктің басында раджа тұрды, оның билігі егін шаруашылығымен айналысушы ақсүйектердің билігіне және рулық абыздық билікке тірелді. Ежелгі Үндістан қоғамының әлеуметтік стратификациялануын төмендегідей сипаттауға болады:

1. Варналар - топтар Варналардың өкілдері
2. Брахмандар Абыздық варна
3. Кшатрийлер Әскери ақсүйектер тобының варналары
4. Вайшьялар Егінші-варналар
5. Шудралар Төменгі варна

Варналарға бөліну дінмен ерекше қасиетті сипатқа келтірілді. Текті абыздық жанұялар қоғамға  айтарлықтай ықпал етті және білімділік пен арнайы білімдерді иеленушілер  болды, діни идеологияның дамуына ықпал  етті. Варналардың тіршілік етуі (варналарға бөліну) құрбандық шалу формулаларымен, атаулармен, дұғалармен сакрализацияланған еді. Ежелгі үнділіктер ой-толғамдарының  алғашқы ескерткіші Ведалар болды. Б.з.д. II және I мыңжылдықтар аралығында пайда болған, және адамзаттың әдеби ескерткіштерінің ең ежелгілерінің бірі болып табылатын ведалар ежелгі үнді қоғамының рухани мәдениетінің дамуына, оның ішінде философиялық ойдың дамуында үлкен анықтаушы рөлге ие болды. «Веда» сөзі санскриттен аударғанда «білім» деген мағынаны береді. Бірақ бұл жай білім емес, ерекше білім. Ведалар әнұрандардан, дұғалардан, дуалардан, құрбандық шалу формулаларынан тұрады. Ведалардың образдық көркем тілімен аса ежелгі діни дүниетаным, адамның өмірі және адамгершілік туралы алғашқы философиялық түсінігі берілген. Ведалар құрамына мына бөлімдер кірді:

• Ригведа - Діни әнұрандар жинағы. (Б.з.д. 1,5 мың жыл шамасында). Көптеген құдайларға арналған құрбандық әндері, дуалар мен дұғалар. Ригведада Ежелгі Үндістан ойшылдары болмыстың алғашқы бастамасы туралы, әлемнің пайда болуы туралы, оны басқаратын заңдылықтар мен әлеуметтік айырмашылықтардың себептері туралы ой толғай бастайды.
• Брахмандар - Жол-жора мәтіндер жинағы. Оларға буддизмнің пайда болуына дейін үстем болған брахманизм діні негізделді.
• Араньяктар - Орман тақуаларының кітаптары.
• Упанишадтар Б.з.д. I мыңжылдық шамасында пайда болды. Мағынасы - «жанында отыру», яғни өсиет-нақыл тыңдап, ұстаздың аяғының қасында отыру мағынасында; немесе «құпия тылсым білім». Бұл мәтіндерде ең бірінші себептілік мәселесі, болмыстың бастауы мәселесі басым келеді, оның көмегімен барлық табиғат құбылыстарының және адамның пайда болуы түсіндіріледі. Упанишадтарда басты орынға болмыстың ең басты себебі мен алғашқы негізі ретінде рухани бастау - брахман немесе атманды алатын ілімдер ие болады. Упанишадтар мәтіндерінің көпшілігінде брахман және атман рухани абсолют, табиғат пен адамның денесіз ең бастапқы себебі ретінде түсіндіріледі. Упанишадтардағы таным теориясының басты мәселесі білімді екі түрге: жоғарғысына және төменгісіне бөлу. Төменгі білім - эмпирикалық шындық туралы білім. Жоғарғысы - рухани абсолют туралы білім, оған тек мистикалық интуиция, йогтык тәжірибенің көмегімен ғана қол жеткізуге болады. Нақ осы білім әлемге билік ету мүмкіндігін береді.

Упанишадтар негізінде Үндістанда пайда болған барлық немесе барлық дерлік бұдан кейін пайда болған философиялық ағымдар үшін негіз  болып табылады, өйткені онда ұзақ уақыт бойына Үндістанның философиялық ойын «қоректендірген» идеялар қойылып, өңделді. Ежелгі үнді философиялық мектептерін  екі бағытқа бөліп қарастырамыз:

Астика  – Ортодоксалды (Веданы мойындайтын) философиялық мектептер

Вайшешика

Вайшешика – атомистикалық  ілімге негізделген мектеп. Мектептің  атауы «вишеша» - «ерекшелік» деген  мағынаны білдіреді. Вайшешик мектебі  б. з.д.VI-Vғ.ғ. п.б. Вайшешик философиясы  бүкіл дүниенің пайда болуы мен  ыдырауын атом ілімі арқылы түсіндіруге  көңіл бөледі. Атомның төрт түрлері  – жердің, ауаның оттың және судың  атомдар байланысы дүниенің тұтастығын құрайды. Осындай тұжырымы үшін вайшешиктерді  атомистер деп атайды. Вайшешиктер  күрделі объектілердің пайда  болуы мен жойылу тәртібін, олардың  мәңгі еместігін түсіндіруге  көңіл бөледі. Атомдардың байланысын сезінуге болмайды, логикалық тоқтаммен  ғана түсіндіруге лайықты. Дүние  – физикалық денелер мен тірі заттар қарым-қатынасының жүйесі. Дүниедегі  тәртіпті мораль, адамгершілік тәртібі  дерлік. Өйткені өмір мен әрбір  индивидтің тағдыры кеңістік пен  уақыттың физикалық заңдарына ғана тәуелді емес, олар карманың жалпылама  моральдық заңына да бағынышты.

Ньяя

Ньяя - гносеологиялық мектеп. Ол б.з.д. III ғ. пайда болған. Ньяя философиясының негізі Готаманың (немесе Гаутаманың) «Ньяя- сутр» шығармасында қаланған. Ньяя философиясын көбінесе ойлану туралы және сыни талдау туралы ілім деп жатады. Осындай ұйғарымға жетелеген  себеп те бар. Готама дұрыс танымның жағдайына және шындықты танудың  тәсілдеріне айрықша мән берген. Ньяя философиясы логикалық проблемалармен көп шұғылданған. Десекте, ньяя философиясының басты, түп мақсаты - бұл мәселе ғана емес, адам өмірін мәңгі азап-қайғыдан құтқару жолы. Осы тұрғыдан алғанда  ньяя философиясының-шындықты тануға, логикасының – дұрыс танымның тәсілімен жағдайларын анықтауға  тигізер ықпалы мол.

Йога

Йога – адам психологиясы, түрлену дөңгеленген азат болу ілімі. Йога б.з.д. II ғ. пайда болған. «Йога» сөзі «шоғырлану» деген мағына береді, оның негізін қалаушы болып кемеңгер Патанджали есептелінеді. Йога жүйесі ведалық дәстүрді іс жүзіне асыруға, күнделікті тіршілікте үйретуге ерекше мән берді. Йога жүйесі рухты дене арқылы, дененің сыртқы қызметін барлық шектеулерден босатпақ, тіпті босататын  теориялық нұсқауымен және практикалық  негізімен тартымды. Йога жүйесіндегі  басты мәселе - жаттығу тәсілдері  мен практикасы арқылы жеке адамды өзін-өзі ұстауға, өзінің сезімі мен  мінез-құлқын бақылауға, жан дүниесін баулуға үйрету. Йоганың мақсаты – тән мен жанның үйлесіміне жету. Денені шынықтыру арқылы жан саулығы мен сергектігін жетілдіру.

Миманса

Миманса – таным мәселесімен  айналысты. Ол б.з.д. III ғ. пайда болды. Мимансаның негізі Джайминидің «Сутрасында» қаланған. «Миманса» сөзі «кейбір  проблеманы ойлану және сыни талдау арқылы шешу» деген мағынаны білдіреді. Мимансаның пәні - карма немесе рәсім-салт мәселелері. Мимансаның бастапқы мақсаты - ведалық салт-рәсімді сақтау және қорғау. Сонымен қатар, Миманса философиясында таным теориясы, метафизика, этика  теолоиямен қатар қарастырылады.

Санкхья

Санкхья – қос реализмді, пуруша мен пракританы қабылдаған философиялық жүйе. Оның негізін қалаған Капила. Санкхья терминінің мағынасы туралы көп болжамдар таралған. Санкхья  дегеніміз - сан, танымның объектілерін санау арқылы тану.

Веданта

Веданта философиялық толғаныс пен талдауға толы бағдар. Веданта  идеясы мынандай қағидаға сүйенеді: тұтас  және елестеулі дүниенің, күллі нәрсенің түп негізі – Абсолютті шындық, Брахман. Ол — бөлінбес тұтас біреу. Әр адамның рухани «Мені», оның Атманы осы түп негізбен бара-бар.

Настика - Ортодоксалды емес (Веданы мойындамайтын) философиялық мектептер

Буддизм – Үндістанда б.з.д. VII – Vғ.ғ. шамасында пайда болған. Буддизмнің негізін қалаған Сидхарта Гаутама. «Будда» термині «жарқырау», «сергу» деген мағынаны білдіреді. Буддизм ілімінде төрт түрлі ақиқат ілім негізделген.

1. Азаптану.
2. Азаптанудың себебі.
3. Азаптанудан босану.
4. Азаптанудан босануға апаратын жол.

Будда кейіннен нағыз шындыққа жетудің және нирванаға жақындаудың  сегіз сатылы жолын атап өтеді:

1. Шынайы сенім. Дүние қайғы-қасіретке толы, оны тоқтату үшін ой мен бойдағы құмарлықты басу керек деген Будда сөзіне сену;
2. Тура, әділ ұмтылу. Өз құмарлығың мен қызбалықты шектейтін қасқа жолды біржолта айқындау;
3. Шыншыл сөз. Айтпақ сөзіңді мұқият қадағала, ол зұлымдыққа итермейтін, қайта дұрыс, рақымды болсын;
4. Дұрыс істер.Теріс ниетті, қас қимыл-әрекеттен сақтану, игі іске икемді болу;
5. Дұрыс өмір. Тіріге зиян келтірмейтін, құрметтеуге тұрарлық өмір сүру;
6. Дұрыс ой. Ойыңның бағытын саралай отырып, одан, күдікті, күмәнді нәрсені қудалап, жағымдыны жалғастыру;
7. Ақ ниеттер. Зұлымдықты ойыңа алма;
8. Тура, дұрыс пайымдау. Ойыңды үнемі және төзімділікпен жаттықтыру, шындыққа жетпек талпынысты өзіңе шоғырландыру, оның тереңдету қабілетін шыңдау.

Жайнизм

Жайнизм –б.д.д.. V ғ. діни ағым ретінде қалыптасады. Негізін қалаушы  – Махавира. Жайнизм мына идеяларға  сүйенді: Адамның жаны, рухы оның тәнінен, дене терісінен нәзік, биік, құдіретті. Оның басты мақсаты – қасірет  деп түсінген, өмірден азат болу. Жанның бұрынғы өмірде жасаған келеңсіз қылықтарының теріс салдарын осы  өмірде жеңуге болады.