Философия тақырыбындағы адам және табиғат проблемалары.

   Географиялық  ортаның қоғам дамуындағы рөлін  асыра бағалауға болмайды. Жоғарыда  айтылғандай, ол өндіріс арқылы  даму қарқынына ғана әсер етеді.  Бұл ретте соцеологияда бағыт (географиялық детерминизм) деп аталатын ағымның кең таралғанын айта кеткен жөн.

     Бұл  жерде мынандай бір заңды сұрақ  тууы мүмкін. Табиғатқа, оның өзгеруіне  адам ғана емес, жануарлар да  ықпал етеді. Ендеше, бұл ретте  адам әрекетінің сапалық өзгешелігі неде? Біріншіден, жануарлар да ықпал етеді. Ендеше, бұл ретте адамболса табиғатты нысаналы түрде өзгертеді, оны қоғам игілігіне қызмет істеуге бағындырады. Екіншіден, жануарлар табиғатпен қарым – қатынас барысында өздерінің дене мүшелерін, яғни тісін, мүйізін, тұяғын, т.б. пайдаланады. Ал адам еңбек құралын қолданады. Ең бастысы – ол оны өзі жасайды. Үшіншіден, жануарлардың әрекені таза биологиялық  қажеттерден туындайды, хайуандық сипат алады, ал адам еңбегі әуел бастан – ақ қоғамдық, ұжымдық сипатқа ие, мақсатқа сай жүзеге асырылады.

   Адамның  ақыл – есі, ой – санасы, өзін өзге дүниеден бөліп қарай  алатын, өзінің ішкі дүниесін  танып білуге қабілетті, қоғамнан, ұжымнан жарық өмір сүре алмайтын  әлеуметтік құбылыс екенін айырамыз. Алдыңғы ұрпақтан қалған мәдени мұраға ие болып, оларды жетілдіріп отыратын қасиеттек адамға ғана тән. Башқаша айтқанда, табиғат барлық уақытта да адамзаттың өмір сүретін ортасы, тіршіліктің қайнар көзі  болған және солай болып қала бермек.

   Табиғат  пен қоғам арасындағы қарым – қатынасты нақты әрі терең түсіну үшін географиялық орта деп аталатын түсінік қолданылады. Бұл ұғымды XIX ғасырдың ортасында француз географы әрі социологы, Париж Коммунасына қатысушы Элизе Реклю кіргізген болатын, одан әрі бұл ұғым Г. В. Плеханов еңбектері арқылы ғылыми әдебиеттен орын тепті.

   Географиялық  орта өндіріс арқылы халықтардың  тарихи дамуының қарқынына әсер  етеді. Қолайлы географиялық ортада  өндірістің дамына жақсы жағдай  болады да, қолайсыз ортада даму  процесі көптеген қиыншылдықтар арқылы өтеді.

   Алайда  географиялық орта өндірістің, жалпы  шаруалықтың дамуына қажетті  кейбір мүмкіндіктерді ғана дайындайды, ал ол мүмкіндіктерді пайдалану  қоғамның өзіне байланысты, оның  сүранымдарына, өндіріс құрал  – жабдықтарының деңгейіне тәуелді.

  Бұл айтылғандардың  туындайтын тағы бір маңызды  мәселе – географиялық отраны  ұқыпты да мақсатқа сай пайдалануда  қоғамдық құрылыс сипатты рөл  атқарады. Мысалы, антагонистік қайшылығы  бар таптық қоғамда географиялық  ортаның байлығы қалай болса  солай, стихиялы түрде пайданылады дедік.  Табиғат қорғау ғаламдық мәселеге айналған соңғы кезде ғана “жау кеткен соң‚ қылышынды тасқа шап” деп, сан соғып, өкініп жатқан жай барлық елдерге де төн болып отыр.

Географиялық  ортаның қоғам дамуындағы рөлін  асыра бағалауға болмайды. Жоғарыда айтылғандай, ол өндіріс арқылы даму қарқынына ғана әсер етеді. Бұл ретте соцеологияда бағыт (географиялық детерминизм) деп аталатын ағымның кең таралғанын айта кеткен жөн.

   Бір сөзбен  айтқанда, географиялық детерминизм  қоғамдық дамудағы, әр халықтың тарихындағы өзгешеліктерді географиялық ортаның әсерімен түсіндіруге тырысады, яғни бұл ағым қоғам дамуының басты себебін қоғамның өз ішінен емес, сыртынан іздейді.

   Империализм  дәуірінде географиялық детерминизмнің  жалғасы сияқты кертартпа ағым – “геосаясат” пайда болды. Геосаясат империалистік мемлекеттердің агрессиялық саясатын ақтауға тырысты. Бұл ағымды ұсынған  неміс географы Ф. Ратцельдің ойы бойынша, тарихтың қозғаушы күш – “өмірге қажет кеңістік үшін күрес”. Оның пікірінше, тарих

дегеніміздің  өзі халықтардың “өмірлік кеңістік үшін” бір – бірімен күресі. Мәселе, “геосаясат” деген сөзде  емес. Оны не үшін қолдануда. Өз жерін  басқадан қорғау да – геосаясат.

   Табиғат  пен қоғамның өзара тұтастығы,  өзара қарым – қатынасы туралы  айтқанда, тек географиялық орта туралы түсінікпен ғана шектелу қате болар еді. Адамның, бүкіл қоғамның өмір сүретін табиғи ортасы, әрине, көп. Ол биосфера деп аталады. Биосфера жер шарының тіршілік тараған аймағы. Оған тірі организмдер мекендейтін, жер қыртысының жоғарғы қабаты, өзендер мен көлдер, теңіздер мен мұхиттар, сондай – ақ атмосфераның төменгі қабаты жатады. Басқаша айтқанда, биосфера –  адамдардың тыныс – тіршілігін, өмір сүруін қамтамасыз ететін орта.

  Биосфераның  құрамына өмімдіктерден, тірі  организмдер мен жануарлардан басқа адамның өзі де кіреді, яғни адамзат – биосфераның бір бөлігі. Адамның іс - әрекеті, ғылым мен техника дамыған сайын биосфераның өзгеруі жылдамдай түседі. Ноосфера туралы ілімнің негізін қалаушы орыс ғылымы В. И. Вернадскийдің (1863 – 1945) пікірінше, ноосфера – адамның ақыл – ой өрісі, ойланып істеген әрі дәйекі басқарып отыратын әрекетінің көрінісі, табиғатты жоспарлы, жүйелі әрі саналы түрде пайдалануының, өзгертіп, түрлендіруінің жемісі.

  Бұл айтылған  мәселелер бүгінде экологиялық проблемалар деп аталып әлемдік сипатқа ие болып отыр. “Экология” деген ұғым гректің “okos – үй, мекен” және logos – ғылым деген сөздерінен құралған. Басқаша айтқанда, экология – табиғат мен қоғам байланысы туралы ғылым. Қысқасы, бүгінгі таңда табиғат қорғау мәселесі, қоршаған ортаның тазалығы үшін күрес дүние жүзі елдерін, халықтарын қамтып отырған “бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығаруды” талап ететін ғаламдық мәселеге айналады. Сондықтан елімізде табиғат қорғау, оның байлығын ұқыпты пайдалану мәселесі мемлекеттік саясат деңгейінде қаралып отырғаны да әбден заңды.

   Экологиялық  тәрбиені жүйелі негізге қою  да – уақыт талабы, экологиялық  мәдениетке ие болып, табиғатқа  туған анасындай аяулы сезіммен  қарау – бүгінгі танда әрбір  азаматтың абыройлы борышы.

Қолданылған әдебиеттер тізімі;

1.   Кішібеков  С., Сыздықов Ұ. Философия. Оқулық. Алматы. 2000.

2.   Тұрғанбаев  Т. Философия. А, 2002.

3.   Ғабитов  Т.Х., Құлсариева А.Т. Философия  және мәдениеттану. А, 2002.

4.   Нысанбаев  Ә., Әбжанов Т. Ойлау тарихының белестері. – Алматы, 1994.

5.   Алтай  Ж., Қасабек А. Философия тарихы. Алматы, 1999.

6.   Ақназаров  Х.З. Фиолософия тарихынан дәріскер  курсы. – Алматы, 1992.

7.   Бейсенов  Қ. Философия тарихы. – Алматы, 1992.

8.   Философиялық  сөздік. – Алматы, 1996.

9.   Чанышев А.Н. Курс лекций по древней философии. М., 1993.

10.  Асмус В.Ф.  Античная философия. – М., 1976.

11.  Антология  мировой философии. Т 1., Т 2. М. 1969.

12.  Орынбеков  М.С. Ежелгі қазақтың дүниетанымы.  А., 1996.

13.  Аль-Фараби. Философские трактаты .А.,1970