Қытай мен Жапонияның қазіргі философиялық ойы

ЖОСПАР

КІРІСПЕ.........................................................................................................2

1 Қытай медитациясының құпиялары.........................................................4

2 Дзэн-буддизмнің негіздері. Дайсэцу Тайтаро Судзуки..........................8

2.1 Дзэн деген не?................................................................................8

   2.2 Дзэн-буддизм.................................................................................9

2.3 Дзэн-буддизм – бас тарту деген сөз............................................9

2.4 Дзэндегі адами құндылық..........................................................10

2.5 Мәңгілік тұрғысынан өмір  сүру.................................................11

 3 Қазіргі өркениет және дзэн. Косё Утияма-роси...................................12

3.1 Жұбатушы діндердің  күні өткен – дегенмен де.......................13

3.2 «Мен»-ді өзімде бекіту...............................................................15

ҚОРЫТЫНДЫ.............................................................................................16

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР..............................................................17

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Ғаламның екі жартысын бөліп тұрған өркениет құндылықтары тұтастанып, жаһандануда. Өркениеттер сұхбаты ортақ рухани құндылықтардың бесігі. Тұтастанған жаһандану көшінде әр ұлт пен этностың, әр ел мен жердің, әр халық пен мемлекеттің даралығын, келбетін, ерекшелік сипатын айқындауға ұмтылған саясаттың сахнада өз рөлін ойнауы заңдылық. Алып жаһандасу көшінде ұлттық келбеті мен кемелін сақтауға, әспеттеуге, әйгілеуге, аманат етуге ұмтылған өркениеттер өрісінің жаңа лебі, жаңа екпіні әлеуеттенуде.

Дегенмен сол даму үдресінде тепе-теңдіктен гөрі, не басым, не кем түсіп жатқан бағыттардың алмағайып түсуі заманының шындығына айналуда. Бұл бағыттардың бір сарасы Шығыстың Батысқа, ал келесі сарасы Батыстың Шығысқа иегін бұруы басым келуі куә. Бұл заңды да құбылыс. Бірақ бұл үдеріс біржақты емес. Оның екіжақты да қайтарымы бар және болатын үдеріс. Әрине, шығыстық және батыстық, керісінше батыстық және шығыстық өркениет өзара ықпалдасып, бірін-бірі өркендетуінің өзі осы жаһандық ғаламды ортақтандыра түссе керек. Өйткені бұлай деуімізге, зерттеушілердің пайымдауынша, «Адамзаттың тұрақтылығы екі түрлі бастаулардың – Шығыс пен Батыстың бірін бірі толықтырылуына негізделеді»,-деуі себеп / 1 /.

Батыс пен Шығысты  мәдени екі тұма ретінде қарастыра  отырып, зерттеуші қауым ортақ  бір қағидаға тоқталады / 2 /. Ол Батыс  пен Шығыстың адамзат мәдениетінің екі тармағы, екі өркениеті, екі түрлі өмір сүру ұстанымы екендігі. Шын мәнінде, олар бір-бірінен рухани да, материалдық да құндылықтарымен ерекшеленіп, алшақтағанымен осы екі әлемді тұтас бір өркениет ретінде қарастыруға болады.

Тарихқа үңілсек жаңаға ұмтылған, ескіні қызметі кәдеге жарап болған дүние ретінде қарастырған Батыс өте қарқынды дамыса, ал әлемнің дамуын бақылаушы ретінде қарастырған, табиғат пен бүткіл табиғи әлемді қадірлеген әрі өмірдің даму мәнінен үйлесімділік іздеген Шығыс асыға қоймады.

Сонымен, Батыс пен  Шығыстың мәдени әлемін ерекшелейтін, оларды бір-бірінен ерекшелейтін нендей өзгешеліктер бар. Олардың мәдени, өркениеттік  дамуы, әлеуметтік-экономикалық құрылымы, саяси өмірінің қалыптасуы, рухани жаңғыруы жолындағы басты ерекшеліктер қандай?

Дегенмен қалыптасып қалған қағидатты  Шығыс өркениетінің жаңа келбеті  мүлдем өзгертті деуге болады. Мәселен Күн Шығыс елі – Жапония тұрақты экономикасы мен саяси құрылымен әлемнің ең жетекші елдерінің біріне айналды. Және де ғылым, техника, электроника, тіпті басқа мәдени құндылықтарға негізделмеген өзіндік рухани дамуы ең прогрессивті елдер санатына қосты. Ал аспан асты елі – Қытай бүгінде әлемдік нарықта ең байсалды ұстанымға, орасан әлеуетке ие болып отырғанын ең қуатты держава саналып келген Американың өзі мойынсұнып отыр. Қытай ХХІ ғасырда тек экономикалық дамуымен ғана емес, сондай-ақ саяси дамуымен де ерекшеленуде. Ғасырлар бойғы қатталып, сақталып, бүгінгі ұрпаққа жақсы мен жаманның бастауы іспеттес ин мен яннің мәңгілік философиясынан үйлесімдік іздеген рухани құндылықтардың өркендеуімен ерекшеленуде / 3 /.

Батыс пен Шығыстың арасындағы айырмашылық психологиялық тұрғыдан, екі өркениеттің менталитеті тұрғысынан алғанда байқалатыны рас. Еуропалық пен күншығыстық философиясы түрліше. Бұған олардың табиғат пен қоршаған ортаға деген көзқарасы мен қарым-қатынасы куә. Оған еуропалықтың табиғат «ғибадат тұтушы емес шеберхана» ретінде таныса, ал шығыстық тұлға табиғатты өзімен бірге «тұтас әлем» ретінде қарастырады.

Дегенмен осы екі  өркениет, екі мәдениет арасындағы айырмашылықтар жігі анық бола тұра олардың қайсысы үздік деген сұраққа жауап іздестіру артық болар еді. Өйткені екі өркениет жер шарының екі жартысы сияқты, полярлық әлемнің өзіндей бірін-бірінсіз болуы, өмір сүруі мүмкін емес тұтастық әлемі. Осы күнге дейін айтып келген Батыс пен Шығыс арасындағы қарама-қайшылықтар мен бәсекелестік қазіргі жаһандану әлемінде тұтастанып, үйлесімдік пен бірлікте дамуы белең алуда. Сондықтан бүгінгі адамзатқа ортақ әлемді Батыстың да, Шығыстың да парасатты, дарынды, өнерлі тұлғалары өркениетті дүниеге айналдыруда.

Дзэн буддизм - діни философиялық ілім. Буддизм таралғаннан кейін Жапонияда осы атаумен белгілі.

Қытайда будда дінінің  идеялары б.з.б. I ғасырда тарай бастады. Қытайда буддизм конфуцийлік-даосистік дінмен қатар өмір сүрді. Буддизм мен даосизмнің өзара ұштасуының нәтижесінде дзэн-буддизм ағымы пайда болды. Сыртқы дүниені менсінбеушілік, жеке бастың мәселелеріне баса назар аудару, интуитвизм бұл ағымның басты белгілері болып табылады. Дзэн-буддизм кейіннен Жапонияға да тарай бастады. Жауынгер-самурайлардың ықпалымен бұл ілімде әскери өнерге айрықша мән беріліп, ол адамның жан-жақты жетілуінің тез жүзеге асырылатын төте жолы деп тұжырымдалды. XX ғасырдың ортасына қарай дзэн-буддизм Батыс Еуропа елдеріне де тарап, өзінің өміршеңдігін байқата бастады.

Кез келген нәрсені түсіну үшін мәселенің мәнісіне бару қажет  болады. Осыған байланысты дзэндегі жеке тәжірибе – ең басты нәрсе. Жеке тәжірибесіз ешбір идея түсінікті  болмайды. Бұл айдан анық. Сәбиде ешқандай идея болмайды, өйткені оның ақылы әлемді идеялар арқылы қабылдайтын дәрежеге жетпеген. Сондықтан заттың ең толық әрі айқын түсінігін білу үшін жеке тәжірибе қажет. Тәжірибесіз ешқандай нәрсенің мәні ешқаша дұрыс ұғынылмайды. Барлық ұғымдардың негізіне қарапайым, тікелей тәжірибе алынған. Бұл тәжірибеге дзэн ерекше мән береді, оны негіз санайды.

 

 

 

 

 

 

 

1. ҚЫТАЙ МЕДИТАЦИЯСЫНЫҢ ҚҰПИЯЛАРЫ

 

Планетамыздың мәдениетіне  Жапония тарапынан да біршама  үлес қосылды. Қайта түленген дзэн–буддизмнің  Батыстың көптеген елдеріне таралуының өзі айтуға тұрарлық құбылыс. Ал енді Қытайға келетін болсақ, онда бұл елде философиялық ой екі бағытта өрбіді. Алдымен дәстүрлі сипаттағы рухани көрініс болып табылатын даосизм мен чань–буддизм бағыттары жаңа элементтерді енгізбей–ақ дамитындығын байқатса, жаңаконфуцияшыл идеология Маоның басқару кезеңінде саяси күрестің құралына айналғанын атап өтуге болады.

Қытай мен Жапония  ойшылдарының философиялық туындыларында  теориялық қырлардан гөрі практикалық  қырлар басымырақ екені байқалады. Ондай шығармаларды еңбекке енгізудің өзі қисынға сияды. Шығыс философтарының түсінігінде практика өзіндік сипаттала айшықталады: олар практикалық іс–әрекет деп негізінен психикалық практиканы түсінеді. Адам шынайы даналыққа және кемелденуге йога, психожаттығу және т.б. сол сияқты психосоматикалық практикалармен барынша шынайы ынтамен, ыждағатпен айналысқанда ғана жете алады деп есептелінеді. Міне сондықтан Қытай мен Жапонияда психикалық және психофизикалық мәдениетті дамыту бойынша әр түрлі мектептер күшті дамыған. Атақты жапон ойшылы Дайсэцу Судзукидің дзэн–буддизм бойынша еңбектерінің үзінділері берілген, сонымен қатар кейбір қытай даошыларының шығармаларынан үзінділер келтірілген / 9 /.

Шығыс философиясы –  өзіндік ерекшелігі бар әлем және ол көрініс беру формасы мен тәсілі бойынша айрықша сипатқа ие болады. Мәселен, ол адамның практикалық өмірімен тікелей байланысты, ол кейбір ойшылдың мәтінін тек баспен, ақылмен ғана қабылдауды талап етіп қоймайды, сонымен қатар өз психикаңды, өз ағзаңның мүмкіндіктерін басқару бойынша қадамдар жасауды, басқа адамдармен келісімде өмір сүрудің нақты қабілеттерін дамытуды талап етеді. Міне, сондықтан Шығыс философиясында, соның ішінде қазіргі заман философиясында психотехникалық сауықтыру практикасын, медиативті жаттығуларды және т.б. баяндау үлкен орын алады.

Дайсэцу Тайтаро  Судзуки (1870-1966) Киотодағы Отани университетінің буддалық философияның профессоры. Ол қазіргі кезеңдегі дзэн–буддизмдегі ұлы тұлғалардың бірі болып табылады. Оның дзэн–буддизм туралы 25 еңбегі ағылшын тіліне аударылып, әлемге тарап кеткен, сонымен қатар Батысқа әзірге белгілі емес 18 еңбегі жапон тілінде бар екендігі белгілі.

Доктор Судзуки өзінің еңбектерін шынайы ізденістер арқылы жазғанын танытады. Ол буддалық төлтумалық еңбектерді санскритте, пали, қытай және жапон тілдерінде зерттеп қана қоймай, сонымен қатар неміс, француз және ағылшын тілдеріндегі қазіргі философиялық әдебиеттерге тамаша талдау жасай алатындығын танытты. Ол, тіптен, ағылшын тілінде ойларын жазады. Сөйлей де алатын. Ол ешқандай буддалық секталардың ешқайсысында діни қайраткер болмаса да оны әрбір жапонның храмында сыйлайтын. Өйткені оның еңбектерінде рухани құндылықтарды жақсы білетіні айқын байқалып тұратын. Яғни ол өзі рухани қарым–қатынас жасаған адамдарға парасаттылықтың оөық үлгілері туралы рәміздерді жеткізуге тырысты және сондай әсерлер қалдыра алды. 50 жыл бойы жазылған үш томдық «Дзэн–буддизм туралы эсселердің» және кейбір мақалалардың мазмұны әлемге әйгілі болды.

Дзэнге деген қызығушылық  қазіргі кезеңнің өзінде батыста өсе түсуде. Батыс жазушылары кейбір шығармаларында осы ілімнің элементтерін қолдануға талпынуда. Бірақ дзэннің табиғаты мен оның жолын түсінуде жаңылысуға ұшырау оңай екенін де ескертеді. Ол өз кезегінде талай пенделердің ақылы мен жүрегін тазартуға, рухын жетілдіруге көмектесетін болса, онда оның тәжірибесін зерттеп, үйренудің де мағынасы мүмкін әрі қарай тереңдей түсері анық. Судзукидің дзэн–буддизм туралы жұмыстары соңғы ондаған жылдар бойы әлемде буддизмді зерттеудегі ең таңдаулы үлес болып табылады. Будданың дзэн ақылы ішкі таза және қасиетті даналығымызды ашуымыз керек. Бұл – қасиетті жарық, ішкі жұмақ, барлық моральдік қазыналарға кілт, барлық әсерлер мен биліктердің бастауы, ізгіліктің, әділділіктің, жақсы көрудің, шынайы махаббаттың, адамилықтың және қайырымдылықтың мекені, барлық нәрселердің өлшемі. Бұл ішкі даналық бойымызда ашылған кезде біз әр қайсымыз әмбебап өмірмен немесе Буддамен рухымызда, мән бойынша, табиғатымыз бойынша сәйкес келетінімізді пайымдауға қабілеттіміз және барлық адамдардың Буддамен жүздесіп тұратындығын, әр адам Қасиетті дүниенің қайырымдылығын сезінетіндігін, Ол оның моральды табиғатын оянтатындығын, Ол оның рухани көздерін ашатындығын, Ол оған жаңа қабілеттерді сыйлайтындығын, Ол оның жаңа миссиясын анықтайтындығын және өмір деген қиналыстар, дүниеге келу, өлім, немесе көз жасы мұхиты емес, ол бірақ Будданың қасиетті храмы, әрбір жан Нирвананың рақатына бөленетін Таза Жер екендігін зерделейміз. Міне сонда біздің санамыз толық төңкеріске ұшырайды. Одан кейін бізді ашу-ыза мен жек көру қинамайды, кектенбейміз, реніштер мен өкпелеулер шақпайды, меланхолия мен назданулар толып кетпейді».

Нұрланудың мәнін дзэннің  жолындағы шығыс адамы осылай сипаттайды. Нұрлану (сатори) – дзэннің жаны және онсыз дзэн жоқ дейді. Дзэндік әңгімелердің ерекше қасиеті бар: оларда аз нәрсе айтылса да адамдарға көп нәрсені жеткізе алатындай қабілетке ие болады. Сатори бір күтпеген жерден келетін құбылыс сияқты, оны жоспарлап күту мүмкін емес. Көптеген саториалдық тәжірибелер мағынасыз істердің жиынтығы сияқты көрініс береді. Ал, енді солардың барлығын сүйіспеншілікпен сезінуге, пайымдауға, түсінуге ұмтылғаншығыстық рухтың терең иірімдерін батыстық менталитет игере алмай қалуы да ғажап емес. Өйткені оның тұңғиығына бойлау үшін бір сәттік кездесу ешнәрсені сездіре алмайды. Оны түсіну үшін жаныңмен, діліңмен сол ғаламның ортасына түсуің қажет. Дзэнді зерттеп білгенше таулар таулар болып, су-су күйінде қалуы мүмкін. Ал дзэннің ақиқаты жарқ еткеннен кейін тау ол үшін тау емес, су болса су емес. Содан соң сатори деңгейіне жеткеннен кейін таулар қайтадан тауға айналады, ал су болса су қалпына түседі.

Косё Утияма-роси батыстық философияға маманданған болатын. Рухани саладағы алған білімі Батыстың тілдеріне тереңдеп енуіне мүмкіндік береді. Соның арқасында дзэнді таратушылардың алдаңғы қатарында болады. Ол Жапонияда үлкен беделге ие болған кішкене ғана монастырлық қауымдастықты басқарады. Оның ілімі бойынша екі бағыт бойынша алға жылжуға тырысады: бұл барынша қарапайымдылық және терең пайымдау. Барлық әлемге, барлық адамзатқа, Шығысқа да, Батысқа да ашық оның назары осыларға бағытталған.

Ол христиандық негізде  тәрбиеленген Батыс адамының жан  дүниесіне бойлай отырып қазіргі  Жапонияның бай және кемелденген  тәжірибесіне ие дзэннің шеберіне айналады. Өзінің дзэнге жету жолын бізге барынша ашықтықпен жеткізеді. ТМД елдерінде көп болмағанмен Еуропа мен Америка сияқты көптеген жерлерде дзэн практикасына қатысып жүрген пенделер көптеп саналады. Бұл батыста дзэннің әжептәуір маңызға ие болғанын білдіреді. Бірақ дзэнді түсіндіріп беру мүмкін емес: тек ежелгі принципте көрсетілгендей оны « менің жүрегімнен сенің жүрегіңе беруге» ғана болады.

Косё Утияма бізге  дзэннің шындығын ұсынады. Ол ұқыпты, назар аударғыш оқырманның тікелей  «жүрегіне» ынтаны бағыштай отырып бізді сол әлемге жетелейді. Сөйтіп біз төмендегідей сұрақтарға жауаптар аламыз: дзэн жолындағы жанның «ішкі дүниесінде» не болып жатады? Менің «ет пен сүйегіммен» дзэнге енуімнің жолы қандай? Менің «ішкі дүниемде» ол нені туындатады? «шынайы Менге» қалай жетуге болады?. Бірақ бұлардың бәрі дзэннің алға қойған мақсаттары емес, өйткені дзэн өз алдына мақсат қоймайды. Бірақ ол практиканың ең соңғы нәтижесі ретінде түсініледі.