Кәсіпкерліктің жалпы мәні

Мазмұны                                                           

Кіріспе . . . . . . .. . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   3 

I Кәсіпкерліктің  жалпы мәні                                                            

  1.1.Кәсіпкерлікті  ұйымдастырудың жалпы формалары  . . . . . . . . . 5

  1.2. Кәсіпкерліктің  түрлері мен формалары . . . . . . . . . . . . . . . . . .   8

  1.3. Факторлары  мен модельдері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  12 

II Қазақстан  экономикадағы кәсіпкерлік

  2.1. Қазақстандағы  кәіпкерліктің пайда болуы және дамуы . . . . . 15

  2.2. Қазақстандағы  кәсіпкерліктің өзекті мәселелері . . . . . . . . . . 18  

III Қазақстандағы  кәсіпкерлікті жетілдіру жолдары . . . . . . . . . . . . .  22  

Қорытынды  .  . . . . . . . . . .  . . . . . . . .. . . . . . . .. . . . . .  .. . . .. . . . . .     27

Пайдаланған әдебиеттер тізімі  . . . . . .  . .  . . . . . . .. . .. . . . ... . . . .    29

Қосымшалар 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Кіріспе 

   Нарықтық  қатынастардың құрылымында да, мемлекет  тарапынан оларды реттеу  механизмінде  де кәсіпкерлік зор рөл атқарады. Кәсіпкерлік - нарықтық қатынастардың құрамды бөлігі және мемлекеттік саясатты жүзеге асырудынң құралы. Бұл орайда қаржының әлеуметтік-экономикалық мәнін түсіне білудің, оның іс - әрекет етуінің ерекшеліктерін терең ұғынудың, Қазақстан экономикасын ойдағыдай дамыту мақсатымен қаржы ресурстарын неғұрлым толық және ұтымды пайдаланудын әдістері мен амалдарын көре білудің маңызы зор.

     Елімізде  өтіп жатқан нарықтық қатынастар тек экономиканы дамыту үшін ғана емес, бүкіл қоғамдық өмір үшін де орасан зор маңызы бар екен дегін республикакамыздың тәуелсіздігінің 10 жыл ішінде атқарылған жұмыстар көз жеткізе дәлелдейді. Реформа қалыптасқан экономикалық қатынастарға елеулі өзгерістер енгізді және  жыл сайын келгенде әрбір еңбекшінің мүддесін қамтыды. Сондықтан бұған дейін ынта-ықыластың уақыт өткен сайын әлсіремейтіндігінің, қайта арта түсетіндігін өмір көрсетіп отыр.

     Қай уақытта болмасын адамзат баласы қаржыны зерделеу кезінде немесе қаржыны  тегейлі түсіну мен меңгеру үшін негізгі әдісі – материалистік диалектикалық-тарихи әдісі қолданылады, ол нақты тарихи жағдайларды ескере отырып, қаржы қатынастары мен құбылыстарын олардың дамуы мен өзара байланыстығы негізінде зерттеуді болжайды.

  Кәсіпкер-бұл нарық экономикасының белсеңді субъекті. Оның жаңа тауарлар жасау және пайда табу мақсатымен өндіріс ресурстары мен факторларының жаңа комбинациясын жасауға қажетті барлық мүмкіндігі болады. Кәсіпкер болжамсыз жағдайда тәуекелдікпен іс-әрекет жасайтын және өз еркімен қабылданған шешімдерге жауап беретін адам.

Қазақстан Республикасы 1991 жылы тәуелсіздік алғаннан кейін кәсіпкерлік белсенділікті  қолдауға байланысты бірқатар заңдар қабылданды. Қазақстанда кәсіпкерліктің дамуына «Қазақстанда кәсіпкерліктің дамуы мен шаруашылық қызметтің еркіндігі туралы» (1991), «Жеке кәсіпкерлікті қолдау және қорғау туралы» (1992)заңы сияқты заңдар түрткі болды.1994 жылдың басында-ақ жеке кәсіпорындар саны 15,7 мыңды құрады және жалпы жұмыспен қамтылды. Кәсіпкерлік негізгі үш саласының ішінен бірінші орынға өндіріс те емес, тұтынушылар мен тауар өндірушілер арасындағы делдалдық та емес, сауда шықты. Қазіргі жағдайдағы Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі бірлесе отырып, жеке кәспкерлерді қосқанда шағын кәспікерлік кәсіпорындарына мемлекеттік банктер мен екінші деңгейделі банктерде мемлекеттің қатысуымен ақысыз шоттардың ашылуын қамтамасыз ететін сәйкес шешімдер мен шаралар қабылдауды көздеп отыр.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                               I Кәсіпкерліктің жалпы мәні

1.1. Кәсіпкерлікті ұйымдастыру  жалпы формалары 

  Кәсіпкерлік  әр түрлі формада болады.Олар  топтастыру негізінде екі белгі  жатыр меншік формасы және  фирма көлемі.

Меншік  формасына байланысты кәсіпкерлік  мемлекеттік және жеке болып бөлінеді. Бұл екі сектордың ұлттық экономикадағы үлес салмағы тұрақсыз ұлттандыру кезінде мемлекеттік кәсіпкерлік шекаралары кеңейеді, ал жекешелендіру оларды тарылтады.

  Мемлекеттік кәсіпкерлік әдетте тұрақты және капитал сыйымдылығы жоғары,- себебі, үкіметтң қаржылық және ұйымдастырушылық жағынан қамқорлығында. Сонда да, жеке сектор мемлекеттік қарағанда бірқатар артықшылықтарға ие:

- түсімділігі  жоғары қызмет сфераның таңдауға еркін.

- бизнес  көлемі шектелмеген.

- қатаң  бағамен шектелмейді..

Кәсіпкерлікте үш түрді бөліп алады:

• жеке тұлғалар,
• серіктестік,
• корпорация (акционерлік қоғам).

  Жеке кәсіпкерлік деп бір адам ғана айналысатын бизнесті айтады. Оның жауапкершлігі шектелмеген және оның капиталы көп емес – жеке кәсіпкерліктің кемшіліктері осында.

Оның артықшылықтары: әр меншік иесі өзпайдасына өзі ие, кез келген өзгерісті өзі жасай  алады. Олтек табыс салығын төлейді  және корпорация үшін бекітіледі салықтан босатылған.

Бұл үсақ дүкендерге, қызмет көрсету саласындағы кәсіпорындарға, фирмаларға, сондай –ақ юристердің, дәрігерлердің т.б. кәсіби қызметіне тән бизнестің кең тараған формасы.

  Серіктестік деп екі немесе одан да адам бірлесіп айналысатын бизнесті атайды. Серіктістіктің артықшылығы сол, оны ұйымдастыру және қосымша қаражат пен жаңа ойлар тарту жеңл. Кемшіліктері қатарына капиталдың жаңа салалымдарын төмен ететін, дамып келе жатқан істе қаржы ресурстарының тапшылығын, фирма қызметін, мақсаттарын оның  қатысушыларының бірдей түсінбеуін, әрқайсысының фирма табысында немесе зиянындағы үлесін анықтау күрделілігін кіргізуге болады. Серіктестік формасында делдалдық кеңселер, аудиторлық кеңселер мен фирмаларды, кықзмет сфераларын т.б. кіргізуге болады.

  Корпорация деп бірге кәсіпкерлік қызмет істеу бірлескен тұлғалар жиынтығы аталады. Корпорация меншігіне құқық акциялар бойынша бөліктерге бөлінген, сондықтан корпорация иелері акция ұстаушылар, ал корпорация акционерлік қоғам деп аталады. Корпорация табысынан корпорацияға салынатын салық ұсталады. Ксәпікерліктің акцмонерлік формасы Қазақстанда жиі кездеседі.

Корпорация  артықшылықтарына мыналар жатады:

• акциялар және облигациялар сату арқасында ақша капиталын тартуда шектелмейтін мүмкіндіктер;
• басқару функцияларын орындау үшін кәсіби мамандарды тарту;
• корпорация қызмет етуінің тұрақтылығы, өйткені акционерлерінің біреуінің қоғамнан шығып кетуі фирманың жабылуына ықпал етпейді.

Бизнесті  корпоративті формада ұйымдастырудың кемшіліктеріне төмендегілер жатады:

• корпорация табысының акция ұстаушыларға дивиденд түрінде төленетін бөлігіне екі жақты салық салу: бірінше рет корпорация пайдасының бір бөлігі ретінде, ал екінші рет акция иесінің жеке табысының бөлігі ретінде. Кіші корпорациялардың иелері үшін екі жақты салық салудың ауыртпалығы елеулі. Сондықтан АҚШ-та бұндай фирмаларға корпорациялары статусын алуға рұқсыт тетеді. Бұндай жағдайда корпорация табысы олрадың иелерінің табысы болып саналады және тек табыс салығы алынады;
• Экономикалық теріс пайдаланушылыққа қолайлы мүмкіндіктер. Ешқандай нақты құны жоқ акцияларды шығару және сату мүмкіндіктері;
• Меншік және бақылау функцияларының бөлінуі. Акциялары көптеген иелер арасында орналастырылған корпорацияларда бақылау функциясы меншік функциясынан ажырайды. Акция иелері көп дивиденд алуға ұмтылады, ал менеджерлер ақшалай айналымға жіберу мақсатында дивидендтерді азайтуға тырысады.

  Корпорацияның  ьасқа да кемшіліктері бар,  бірақ олардың орнын артықшылықтары  толтырады. 

  Кәспікерлік  көлеміне қарай: кіші, орташа және  ірі бизнеске бөлінеді.

Қазіргі батыс  экономикасында кіші бизнес шаруашылықтың  ірі секторын құрайды. Бұнда жұмыспен қамтылғандардың жартысынан көбі жұмыс  табады. Кіші бизнестің әдеттегі формалары  франчайзинг және венчурлық кәсіпкерлік  жүйелері болды.

  Франчайзинг – ірі фирманың фабрикалық маркасын пайдалануға құқ алу үшін және белгілі бір сферада, белгілі бір территорияда өз қызметін жасау үшін келісім шарт жасайтын ұсақ жеке фирмалар жүйесі. Олардың бағаны төмендету, тауарды жеткізуге, құрал-жабдықты сатып алуға, кредит алуға көмек түрлерінде жеңілдектері бар.

  Ұсақ  фирмалар ірі компаниялар өнімдерінің  бөлшек сатушылары болып қалыптасады.  Бұндай келісімдер екі жаққа  да пайдалы: ұсақ фирмалар ірі  корпорациялардан сауда запасын,  кредит алады және олардың  қамқорлығына енеді, ал корпорациялар өз өнімдерін өткізуге шығын жұмсамайды, сондай-ақ өз қамқорлығындағылардан ұдайы төлем алып отырады.

  Венчурлық фирма – ғылыми зерттеулерді жасаумен шұғылданатын коммерциялық жаңалықтармен бизнес жасайды. Жаңа өнімнің рынок талаптарына сатып алушылар қажеттіліктеріне төменгі шығындарға сай келмей қалуының мүмкін болуына байланысты «күйіп кетуге» тәуекел етеді. Сондықтан венчурлық фирмалар бір өніммен жұмысты бітіріп, тезірек екіншісіне көшуге тырысады. Венчурлық кәсіпкерліктің отаны АҚШ  болып табылады және ол екінші дүниежүзілік соғыстан соң кең дамыды. Бүгінгі күні венчурлық фирмалар Қазақстанда да құрылып қызметете бастады.

  Орта  бизнес елеулі роль атқармайды. Ол бәсекеде мықты емес, себебі  оның ірі де кіші де кәсіпкерлікпен  бәсекелесуіне тура келеді, осының нәтижесінде ол ірі кәсіпкерлікке айналады немесе мүлдем өмір сүруін тоқтатады. Бұл жерде әңгіме қандай да бір ерекше өнім шығаруда монополист болып табылатын, тұрақты тұтынушысы бар фирмалар туралы емес.

   Ірі  бизнес кіші және орта бизнестен өте қуаттылығымен ажыратылады. Оның рыноктағы монополиялық жағдайы көпшілік тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға есептелген жаппай және арзан өнімді шығаруға мүмкіндік береді. Әрбір елдің өзіндік бизнесті ұйымдастыру құрылымдары бар.

   Қазақстанда кәспкерлік қызмет фомалары Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексімен анықталған.

  Соған  сәйкес барлық ұйымдар (заңды  тұлғалар) коммерциялық және коммерциялық  емес болып бөлінеді.

Коммерциялық  фирмалардың негізгі мақсаты  пайда алу болып табылады. Коммерциялық емес фирмалар ондай мақсат қоймайды.

Коммерциялық  фирмалар шарушалық серіктестіктер, өндірістік кооперативтер, мемлекеттік  және жергілікті унитарлық кәсіпорындар формасында құрыла алады.Шарушылық  серіктестіктер өз кезегінде толық  серіктестік, сенім серіктестік жауапкершілігі  шектелген серіктестік, қосымша жауапкершіліг бар серіктестік, акционерлік қоғам, еншілес және тәуелді қоғамдар түрінде қызмет етеді.

Коммерциялық  емес фирмалар тұтыну кооперативті, қоғамдық немесе діни ұйым, қайырылымдылық қор фирмаларында құралыд.      
 

1.2. Кәсіпкерліктің түрлері  мен типтері 

  Кәсіпкерлік  өз бастауын ғасырлар тереңінен  алып жатыр.Алайда рынок атрибуты  ретінде  ол капитализм дамуы  кезеңінде айқын көріне бастады. 

А.Смит кәсіпкерлікді  коммерциялық идеяны жүзеге асыру және пайда алу үшін экономикалық тәуекелеге баратын меншік иесі ретінде сипатталады.

  Қазақсатн  заңында кәсіпкерлік азаматтар  мен бірлестіктердің пайда алуға  бағытталған және олардың тәуекел  етуімен, сондай-ақ мүліктік жауапкершілігі негізінде жүзеге асырылатын ынталы қызметі.

  Барлық  шаруашылық қызметін емес, тек  тәуекелмен, ынтамен, іскерлікпен,  дербестікпен, жауапкершілік және  белсенді іздеумен байланысты  шарушылық қызметті кәсіпкерлік  қызмет деп санауға болады. Олардың  бәрі кәсіпкерліктің белгілері болып табылады.