Сақтандыру нарығын мемлекеттік реттеу

Жоспары:

Кіріспе

1. Сақтандыру нарығының мәні және атқаратын функциялары
2. Сақтандыру нарығының түрлері
3. Қазақстанның сақтандыру нарығы
4. Сақтандыру нарығын мемлекеттік реттеу

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

Қаржы нарығындағы аса маңызды делдал – сақтандыру компаниясы. Сақтандыру нарығында сақтандыру қорын қалыптастыру және қолдану процесі жүзеге асырылып, экономикалық қатынастар пайда болды, жеке, топтық және ұжымдық қызығушылықтар туады.

Сақтандыру компаниясы –сақтандыру қорының қызмет етуінің тарихи анықталған қоғамдық формасы болып табылады. Нарықтық экономикағы өту, оның рөлін, ұйымдық  құрылымын және экономикалық қатынастар жүйесіндегі орнын анықтайды. Сақтандыру компаниясы –коммерциялық ұйым. Ол өзінің қызметін лицензиялау негізінде сақтандыру келісімшарттарын жасау және орындау бойынша жүзеге асырады. Қазақстанда сақтандыру ұйымдары, олардың құрылтайшылары мен акционерлері заңды және жеке тұлғалар, Қазақстан Республикасының резидент және резидент емес тұлғалары болып табылатын акционерлік қоғам формасында құрылады. Сақтандыру ұйымының құрылтайшысы мемлекет те бола алады, бірақ ол тек Қазақстан Республикасының Үкіметі ретінде ғана болады. Сонымен қатар, жарғылық капиталының 50%-ынан астамы мемлекет меншігіндегі ұйымдар құрылтайшылар және акционерлер бола алмайды.

Сақтандырудың мақсаты қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін азаматтарды, мүліктерді, өндіріс процестерін қоғамдық және ұжымдық қорғау болып табылады.

Сақтандырудың экономикалық мәні барлық қатысушылардың төлемдері  есебінен оқыс оқиғаға ұшырағанға көмек  көрсетілетіндігінде.Демек, сақтандыру — қолайсыз құбылыстар мен кутпеген оқиғалар болған кезде жеке және заңи тулғалардың мүліктік мүдделерін қорғау және оларға материалдық зиянды төлеу үшін мақсатты ақша қорларын құру және пайдалану жөніндегі қайта бөлгіштік қатынастардың айрықша сферасы. ҚРда сақтандыруды дамытудың негізгі мақсаты – мемлекеттің, азаматтардың және шаруашылық жүргізуші субъектілердің мүддесін қорғаудың нақты құралы бола алатын толыққанды, орнықты жұмыс істейтін ұлттық сақтық рыногын қалыптастыру.

Сақтандыру нарығының  мәні және атқаратын функцялары 

Сақтандыру бұл сақтандыру ұйымы өз активтері  есебінен жүзеге асыратын сақтандыру төлемі арқылы сақтандыру нарығында белгіленген, сақтандыру жағдайы немесе өзге де оқиғалар туындаған кезде жеке және заңды тұлғаның заңды мүдделерін мүліктік жағынан қорғауға байланысты қатынастар кешені. Сақтандыру нарығы сақтанушы мен сақтандырушының сақтандыру нәтижесіне байланысты экономикалық қарым-қатынастарының жиынтығын қамтиды.

Нарықтық экономикада  сақтандыру ісіне мемлекеттің монополиясы  бұзылған: мүліктік және жеке басты  сақтандырудың барлық түрлерін жүргізген  бір ғана органның – Мемлекеттік  сақтандырудың орнына сақтандыру нарығында  бірнеше сақтандыру компаниялары, кәсіпорындар, корпорациялар, меншіктің түрлі  нысандарының қоғамдары құрылды. Қызмет сферасы сақтандырудың тәуекелдік түрлерін де қамтиды: биржалық мәмілелерді, жүктерді, кредиттерді, коммерциялық, құқықтық және басқа айрықшалықты тәуекелдерді (валюталық бағамның өзгеруі, ереуілдер  кезінде кәсіпорынның тұрып қалуы, соғыс қимылдары, жұмыссыздық, экологиялық  тәуекелдерді және т.б.) сақтандыру.

Сақтық ұйымы бола отырып, корпорация «Сақтық қызметі туралы» заңға сәйкес іс-әрекет етуге міндетті. Осыған байланысты сақтандырудың немесе қайта сақтандырудың жеке келісімшарты бойынша сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының міндеттемелердің ең жоғары көлемі меншікті капитал мен сақтық резервтерінің 10%-ын құрайды. Тәуекелді сақтандыруға корпарация алатын көлемдердің әлуетін көбейту мақсатымен, сондай-ақ алапаттық сипаттағы уақиғалар кезінде төлем қабілетсіздігі тәуекелдігін болдырмау үшін жетекші халықаралық қайта сақтандыру ұйымдарында тәуекелдерді ішінара қайта сақтандыру практикасы жүзеге асырылады.

Сақтық келісімшарттарын жасауға және сақтық операцияларының  нәтижелігіне жетуге ынталы тараптардың  өзара іс-қимылы сақтық нарығында  жүргізіледі.

Сақтандыру нарығы дегеніміз ақшалай қатынастардың сферасы, онда сатып алу-сату обьектісі «ерекше тауар» - сақтық қызметі болып табылады және оған деген ұсыным мен сұраным қалыптасады.

Сақтандыру нарығының ішкі ережелері:

1.Сақтандыру нарығы бөлімшелерінің құрылымын, міндеттерін, функциялары мен өкілеттіктерін айқындауға тиіс;

2.Ішкі аудит қызметінің және басқа тұрақты жұмыс істейтін органдардың құрылымын, мүшелерінің санын, міндеттерін, функциялары мен өкілеттіктерін айқындауға тиіс;

3.Сақтандыру нарығының  техникалық, инвестициялық, кредиттік,  операциялық, нарықтық және басқа тәуекелдерді басқару жүйесін айқындауға тиіс;

4.Құрылымдық бөлімшелер  басшыларының құқықтары мен міндеттерін  айқындауға тиіс;

5.Сақтандыру нарығының  лауазымды тұлғалары мен жұмыскерлері  оның атынан және оның есебінен мәмілелерді жүзеге асырған кезде солардың өкілеттіктерін айқындауға тиіс;

Сақтандыру нарығындағы  функциялар: бөлу, бақылау, реттеуші, коммерциялық, бағалық, сенімділік.

Бөлу функциясы: бұл функцияның өзгешелігі қайта бөлу ретінде көрінуі. Ол алдын алу функциясына, мысалы, алдын алу шараларын қаржыландыру жолымен сақтық жағдайының бөлу мүмкіндігін жоюға бүгіледі. Жеке басты сақтандыруда бөлу функциясы сақтандырудың тиісті түрлерінің жинақтық функциясына бүгіледі.

Бақылау функциясы сақтық төлемдерін жұмылдыруды және сақтық қорын қатаң мақсатты пайдалануды қамтамасыз етуге байланысты болатын тараптардың нақты қатынастарында көрінеді.

Реттеуші функция дегеніміз мемлекеттің тарапынан сақтандыру нарығын реттеуді қарастыруға негізделген. Сонымен қатар сақтандыру нарығындағы операциялардың жүргізілуін ретке келтіріп, кемшіліктерін жояды.

Коммерциялық функция  сақтандыру операцияларын жүзеге асырудан түсетін табыстарды мейілінше жоғары деңгейге көтеру.

Бағалық функция компанияның сақтандыру қызметінің бағасын қалыптастыруда көмек көрсетеді. Және ол тұтынушылардың сұранысына байланысты қалыптасады.

Сенімділік функциясы сақтандыру операциялары қолайсыз немесе басқа жағдайлар туындағанда сенімділікті қамтамасыз етеді, яғни тұтынушылардың барлық шығындарын өзі өтейді.

 

Сақтандыру нарығының  түрлері

Сақтандырудың мынадай түрлері  бар:

1. Салалық белгілері бойынша:

• Өмірді сақтандыру нарығы болып азаматтардың өмірі, деңсаулығы және енбекке жарамдылығы табылады.

• Мүлікті сақтандыру нарығы, оның обьектілері болып жер, әуе және су көлігі, жүктермен байланысты басқа да мүліктер, қаржылық тәуекелдік табылады.
• Жүктерді сақтандыру жүктерді, соның ішінде багажды, тауарларды және өнімнің басқа барлық түрлерін қоса алғанда иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге байланысты тұлғаның мүліктік мүдделеріне  жүктердің тасымалдану әдісіне қарамастан оның зақымдануы, жойылуы, жоғалып кетуі салдарынан келтірілген залалды толық өтемі мөлшерінде қайтару.
• Азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыру барлық тәуекелдерді сақтандыру салдарынан үшінші тұлғаларға келтірілген залалды өтеу міндетіне байланысты тұлғаның мүліктік мүдделеріне келтірілген залалды толық өтемі мөлшерінде қайтару.
• Ипотекелық сақтандыру, ипотекалық тұрғын үй қарызы бойынша кепілдік мүлік болып табылатын тұрғын үйдің нарықтық құны төмендеген жағдайда қарыз алушының ипотекалық тұрғын үй қарызы келісімшарты бойынша міндеттемелерді орындамауы салдарынан кредитордың мүліктік мүдделеріне келтірілген залалды толық өтемі мөлшерінде қайтару.

2. Сақтандыру индустриясының ұйымдастыру құқықтың түрлеріне байланысты:

• Мемлекеттік сақтандыру сақтанудың мемлекеттік ұйым болып табылатын сақтандырудың түрі. Осы жағдайда мемлекет өзінің экономикалық операцияларын сақтандыру арқылы, өзінің қаржы ресурстарына кепілдік бере алады.
• Акционерлік сақтандыру бұл сақтандыру ретінде акционерлік қоғамдар саналатын сақтандыру қызметінің түрі.
• Өзара сақтандыру, өзара көмек беруді қамтамасыз етуге бағытталған қауіпсіздікті сақтандыру түрі.

3. Жүзеге асырулық түрлері бойынша:

• Ерікті сақтандыру – тараптардың еркін білдіруіне орай жүзеге асырылатын сақтандыру. Ерікті сақтандыру нысанындағы сақтандырудың жекелеген сыныбын (түрін) жүргізу жағдайлары бойынша қосымша талаптар, соның ішінде сақтандырудың жекелеген сыныптары шенберіндегі пруденциялық нормативтер уәкілетті органның нормативтік құқықтық актілерімен белгіленеді.
• Міндетті сақтандыру – заңнамалық актілер талаптарына орай жүзеге асырылатын сақтандыру. Ол сақтанушының есебінен жүзеге асырылады. Міндетті сақтандыру кезінде сақтанушы сақтандырушымен осы сақтық қатынастарды реттейтін құқықтық актімен белгіленген жағдайларда келісім-шарт жасасуы міндетті. Міндетті сақтандырудың келісімшарты өзінің қызметтерін ұсынған кез келген сақтандырушымен жасалуы мүмкін. Мемлекеттік сақтық ұйымы үшін мұндай келісімшарт жасасу оның міндеттілігі болып табылады.

4. Сақтандыру обьектілері бойынша:

• Жеке басты сақтандыру – жеке тұлғаның мүддесін, оған қатысты оның өмірін, деңсаулығын және сақтанушының өзінің де және үшінші жеке адамдардың да басқа қасиеттерін сақтандыру. Жеке басты сақтандырудың арналымы азаматтарға олардың өмірінде белгілі бір оқиға болған кезде алдын ала келісілген ақша сомасын төлеу.
• Мүлікті сақтандырудың арналымы дүлей апаттардың және басқа кездейсоқ оқиғалардың әр түрлі мүлікке келтірген зиянын өтеуінде. Демек, сақтандырудың обьектісі әр түрлі материалдық құндылықтар және олармен байланысты мүдделер болады.

 

Қазақстанның  сақтандыру нарығы

 

1992 жылы ҚР «Сақтандыру  туралы» Заңы қабылданғаннан  кейін, жарғылық капиталдың аз мөлшері мен  салықтық жеңілдіктер, олардың қызметі үшін жағымды жағдай жасау мен  сақтандыру ұйымдарын ашудың жеткілікті қысқартылғын тәртібі – Қазақстанда «сақтандыру дүмпуінің» пайда болуына сабепші болды. Егер 1991 жылдың аяғында бірнеше ғана компания тіркелген болса, 1994 жылдың сәуір айында олардың саны 500- ден асты.

1994 жылдың 19 сәуіріндегі«Сақтандыру  нарығын дамыту және қалыптастыру  бойынша ұйымдастырушылық – құқықтық  шаралар туралы» Президент жарлығымен  сақтандыру бизнесін мемлекеттік  реттеу жүйесі енгізілген. Соған  сәйкес сақтандыру компаниясының  сақтандыру қызметін жүргізу  құқығын алу үшін жарғылық  капиталының көлемі 2 млн теңгеден  кем болмауы керек. Бұдан басқа  сақтандыру компанияларына қосымша  қызметпен айналысуға тиым салынды.  Осының нәтижесінде 1995 жылдың  аяғында сақтандыру ұйымдарының  саны 53-ке дейін кеміді.

2000 жылдың 1 қаңтарында 70 сақтандыру ұйымдарының өз қызметтерін жүргізуге лицензиялары болды. Бірақ 2000 жылдың аяғында  тек 42 ұйым ғана сақтандыру келісімшартын жасады, оның ішінде, өмірін сақтандыру бойынша 1  сақтандыру ұйымы, 3 шетел инвестьорларының және мемлекеттің 100 %- дық қатысуымен 3 компания болды. Салыстыру үшін алғанды, Ұлыбританияда сақтандыру қызметімен 800- ден  астам компания, Нидерландыда – 275 тен аса, Ресейде – 972 ұйым айналысады.

ҚР Ұлттық Банкінің сақтандару ұйымының қаржылық тұрақтылығы мен капиталын көбейтуге бағытталған саясаты сақтандыру компанияларының азаюына алып келді. Бір жылдың ішінде 28 лицензия ерікті немесе мәжбүрлі түрде кейін қайтарлыды. Кейбір сақтандыру ұйымдыр біріктірлді. Жаңа заңға сәйкес сақтандыру ұйымдарының нарықтан кетуіне ҚР Ұлттық банкінің рұқсаты керек болды. Ұлттық банк олардың барлық міндеттемелерінің орындалуын, несие берушілермен толық есеп айырысуын қадағалауы тиіс. Сақтандыру ұйымдарының  азаюы нарықтың монополизациялынуына және бәсекелестіктің жоқтығына жақын келді. Бірақ сақтандыру компанияларының капиталдарының артуы бір мезгілде олардың қаржылық тұрақтылығына және нарық капиталына әсерін тигізді.  

Қазіргі кезде Қазақстанда лицензияланған қызметті жүзеге асыратын 32 сақтандыру ұйымы бар, оның ішінде өмірді сақтандыру бойынша – 1, ҚР резиденті емес қатысушыларымен- 5 ұйым, 6 сақтандыру брокерлері, 28 актуарийлер және 34 аудиторлық ұйымдар бар.

Қазақстанның сақтандыру нарығы дамып келеді. 8 айда сақтандыру және қайта сақтандыру сыйақыларының  жиынтық ауқымы 155,5 млрд. теңгеге  жетті. Бұл өткен жылғыдан 27,5 пайызға артық болып отыр. Қаржы нарығын реттеу ұйымдарының хабарлауынша, Қазақстан Кеден Одағы мемлекеттерінің арасында сақтандыру саласы жөнінен 2-ші орында тұр. Қазір Қазақстан, Ресей мен Беларуссияда саланың тұрақты өсімін байқауға болады.

Осылайша, 2012 жылдың бірінші жартысында 3 мемлекет құрылымдардың белсенділігі 24 пайызға артып, барлығы 13,5 млрд. доллардық сақтандыру сыйақылары жиналды. Сақтандыру сыйақылары жөнінен Қазақстандық компаниялар 2-ші орында тұр. Қаржы нарығын реттеу және қадағалау комитетінің хабарлауынша, шілденің біріне шаққанда елде 662,9 млн. доллардың сыйақылары жиналды. Бұл өткен жылғыдан 12,5 пайызға артық. 3-ші орында Беларуссиялық әріптестер. 2012 жылдың бірінші жартысында елдің сақтандыру құрылымдары 232 млн. доллардың сақтандыру сыйақыларын жинады. 8 айда сақтандыру және қайта сақтандыру сыйақыларының жиынтық ауқымы 155,5 млрд. теңгеге жетті. Бұл өткен жылғыдан 27,5 пайызға артық болып отыр.Нарық қатысушылары міндетті сақтандыру саласында сыйақылар көлемінің артуы қуантып отыр -, дейді. Алайда, қазір нарықты алаңдатып отырған да жағдайлар жетерлік.