Кеден Одағының жұмыс істеу ерекшеліктері: даму мәселелері мен келешегі

 

Ақтөбе облысының мемлекеттік  қызметшілерді қайта даярлау  және олардың біліктілігін арттыру  өңірлік орталығы

 

 

 

ӨЗІНДІК ЖҰМЫС

Тақырыбы: Кеден Одағының жұмыс істеу ерекшеліктері: даму мәселелері мен келешегі

 

 

 

 

Орындаған:

Ораққызы Сағыныш – жетекші

мемлекеттік бақылаушы –

жетекші маман

 

Қабылдаған:

Мусиралина Бұлбұл Оқасқызы – 

психолог, қайта даярлау 

кабинетінің кеңесші  – әдіскері

 

 

 

 

 

 

 

                                    Ақтөбе – 2013 жыл

 

 

 

 

Мазмұны:

Кіріспе........................................................................................3 – 4 бет

Негізгі бөлім............................................................................4 – 18 бет

I. Кеден Одағының даму  мәселелері және маңызы

1.1. Кеден Одағының даму мәселелері.....................................................4 – 9 бет

1.2. Кеден Одағының мәні және  маңызы................................................9 – 11 бет

II. Кеден Одағының келешегі

2.1. Кеден одағының алғашқы нәтижелері  және келешегі.................11 – 12 бет

2.2. Кеден Одағындағы өзекті мәселелер.............................................12 – 18 бет

Қорытынды................................................................................19 – бет

Пайдаланылған әдебиеттер..................................................................

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

Кедендік одақ – екі немесе бірнеше мемлекеттердің өз араларындағы кедендік шекараларды жою және бірыңғай кедендік тариф құру жөніндегі келісімі.

Тарихи деректерге сәйкес, кедендік одақ 19 ғасырда орныға бастаған. Франция мен Монако арасындағы (1865 ж.), Швейцария мен Лихтенштейн Князьдігі арасындағы (1924 ж.) одақ олардың алғашқылары болып табылады. Біздің кезеңімізге жақын уақытта Еуропалық экономикалық одақ (1957 ж.) – Еуропалық одақ (1993 ж.) және Еуропалық еркін сауда ассоциациясы (1962 ж.) құрылған. Кеңес Одағы дәуірінде социалистік мемлекеттер арасында Экономикалық Өзара Көмек Кеңесі (СЕВ) аясында кедендік мәселелер бойынша бірнеше келісімдер жасалған. Кейбір ақпараттық агенттіктердің мәліметі бойынша, әлемде 30 – дан астам түрлі сипаттағы интеграциялық бірлестіктер бар көрінеді.

Егер Кеден одағына  бірігу оқиғасының өзіндік тарихына назар аударатын болсақ, Қазақстан ТМД – ның басқа да елдерімен еркін сауда аймағын құрып, оған қатысушылар бір – бірімен сауда жасағанда өзіндік жеңілдіктерді пайдаланып келген болатын. Бірақ тәуелсіздік жылдарында экономикалық жағдайлары жақсарып, алыс – беріс ауқымын одан әрі тереңдете түсуді көздеген Қазақстан, Ресей, Беларусь елдерін қарым – қатынастың бұл түрі оншама қанағаттандыра қойған жоқ. Сондықтан осы үш елдің мемлекет басшылары 2006 жылдың 16 тамызында Қазақстан, Беларусь, Ресей арасында еркін сауданың неғұрлым жоғары сатысы болып табылатын Кеден одағын құру жөнінде шешім қабылдады. Содан бастап осы одаққа бірігу жөнінде дайындық жұмыстары басталды. 2007 жылдың 6 қазанында Кеден одағын қалыптастырудың 2008 – 2010 жылдарға арналған іс – қимыл жоспары бекітілді. 2009 жылдың 9 маусымында бірыңғай кедендік аумақ құрудың кезеңдері мен мерзімі мақұлданды. Осы шешім бойынша Кеден одағының әрекет етуі 2010 жылдың 1 қаңтарынан басталып, одақтың толыққанды жұмысын жолға түсіретін барлық қажетті үдерістер 2011 жылдың 1 шілдесіне дейін аяқталуы тиіс деп белгіленді. 2009 жылдың 27 қарашасы күні мемлекет басшыларының Минск қаласындағы кездесуінде Кеден одағының Кеден кодексі туралы шартқа қол қойылды. Бұл кодекс үстіміздегі жылдың 1 шілдесінен бастап қолданысқа енгізілетін болады.

Сөйтіп, жоғарыда айтып кеткеніміздей, үстіміздегі жылдың 1 қаңтарынан бастап осы одақты қалыптастырудың нақты қадамы ретінде үш мемлекеттің кедендерінен өтетін тауарлардың бірыңғай тарифы жұмыс істеуге кірісті. Яғни, Кеден одағы өзінің нақты мәнінде өмірге келді.

Бұл одақтың өмірге келуі  аталған үш мемлекеттің сауда – экономикалық саясатына елеулі өзгерістер енгізуді қажет етеді. Соның ең бастысы осы үш елдің ортасында тауарлар экспорты мен импортының баж салығынсыз жүргізілетіндігі. Яғни, осы үш ел шығаратын және бір – біріне саудалайтын тауарлар мемлекеттік шекаралардан өткен тұста олардан бұдан былай кедендік алым алынбайтын болды. Сонымен қатар, осы үш ел Кеден одағына біріккен соң өздерінен тыс үшінші бір елге қатысты бірыңғай сауда саясатын жүргізуге тиіс. Бұл саясат төмендегідей бағыттардан тұрады: бірыңғай кеден тарифтерін қарастыратын бірыңғай кедендік тарифтік саясат; тарифтік емес реттеудің бірыңғай шараларын бірлесе отырып қабылдап, өмірге енгізу; елдердің ішіндегі кеден заңдылықтарының біріздендірілуі.

Кеден одағының даму мәселелері

Қазіргі күні Кеден одағының шарттық – құқықтық базасын қалыптастыру жұмыстарын аяқтауға бағытталған 38 халықаралық келісім қабылданды. Мұның сыртында Кеден одағының аясында, ЕурАзЭҚ шеңберінде қабылданған 13 халықаралық келісім әрекет етуге кірісті. Кеден одағының жұмысын ретке келтіріп отыратын негізгі органдар құрылды.

Кеден одағының ең жоғарғы  органы Мемлекет басшылары немесе Үкімет басшыларының кеңесі болып табылады. Онда қабылданған шешімдерді жүзеге асыру одақтың негізгі жұмысшы органы – Кеден одағы комиссиясына тапсырылады. Мемлекет басшыларының 2007 жылдың 6 қазанында қол қойған келісіміне сәйкес Кеден одағы комиссиясының шешімдері осы үш елдің мемлекеттік аумақтарында бірдей қолданылады. Сонымен қатар комиссия тиімді жұмыс істеу үшін оған кедендік тарифтік және тарифтік емес реттеу саласында бірқатар өкілеттіктерді беру жоспарланып отыр және жүзеге асу үстінде.

Әрбір мемлекет Кеден  одағы комиссиясына өзінің бір өкілін ұсынады. Ол өкілдердің әрқайсысы бір – бір дауысқа ие. Қазіргі күні осындай тәртіппен Кеден одағында үш өкіл жұмыс істеуге кірісті. Олар: Қазақстан жағынан – Қазақстан Республикасы Премьер – Министрінің бірінші орынбасары Өмірзақ Шөкеев, Ресей жағынан – Ресей Федерациясы Үкіметі Төрағасының бірінші орынбасары Игорь Шувалов, Беларусь жағынан – Беларусь Республикасы Үкіметі Төрағасының орынбасары Андрей Кобяков.

Кеден одағын құру барысында  аталған үш мемлекеттердің басшыларының алдын ала жасалынған келісіміне сәйкес онда Қазақстанға өтпелі кезең  қарастырылған. Осы өтпелі кезең бойынша Қазақстан еліміз үшін неғұрлым қажетті деп табылатын 400 – ге тарта импорттық тауарлар түрі бойынша неғұрлым төмен кедендік баж салығын белгілеу құқығын өзінде қалдырып отыр. Мұның өзі дәрі – дәрмек секілді бірінші кезектегі қажетті болып табылатын тауарлардың Кеден одағына кірмейтін шет мемлекеттерден елімізге бұрынғысынша арзан бағамен келуіне мүмкіндік береді. Беларусь Республикасы, Қазақстан Республикасы және Ресей Федерациясы 2007 жылы қазан айында Душанбе қаласында Кеден одағы комиссиясы туралы шартта қол қойылды.

Осы жоғары ұлттық орган құрамына үш тараптардың өкілдері кіреді, оның шешімі үш мемлекеттердің аумағында  орындалу үшін міндетті. 
          2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап Комиссия өзінің толық қызметін бастады. Комиссия отырысы әр сайын өткізіледі. Беларусь, Ресей және Қазақстан Кеден одағы комиссиясы Кеден одағының институционалды жүйесін, жаңа экономикалық кеңістік, тауарлардың еркін айналымын қалыптастыру, ұлттық өндірістегі тауарлармен өзара саудадағы кедендік процедураларын жою үшін құрылды.

Бұдан басқа Кеден одағы әрекеті  шеңберінде арнайы қорғау, демпингті  және компенсациялық қарсы шараларды  есептемегенде, кедендік баждар мен  экономикалық сипаттағы шектеулер  қолданылмайды. Кеден одағы шеңберінде үшінші елмен тауар саудасын реттеудің бірыңғай кеден тарифі және басқа да бірыңғай шаралар қолданылады.

 Жалпы, бүгінде  әлемде экономикалық ықпалдастықтың негізгі төрт сатысы бар. Олар мыналар: бірінші сатысы – еркін сауда аймағы, екінші сатысы – кеден одағы, үшінші сатысы – бірыңғай экономикалық кеңістік, төртінші сатысы – экономикалық одақ. Еркін сауда аймағына мысал ретінде ТМД – ны айтуға болады. Кеден одағы деп үшінші бір елдерден әкелінетін тауарларға қатысты бірыңғай кеден тарифі, ал жалпы айтқанда бірыңғай сауда саясаты қолданылатын екі немесе одан көп елдің ортақ кеден аумағы аталатыны белгілі. Яғни, кеден одағы дегеніміз одаққа мүше елдердің арасындағы еркін сауда аймағымен бірге осы елдердің тарапынан үшінші елдерге қолданылатын бірыңғай сауда саясатының комбинациясы болып табылады. Қазір әлемде 12 кеден одағы Дүниежүзілік сауда ұйымы аясында жұмыс істеп жатыр.

Жалпы, Кедендік одақ дегеннің өзі – бұл одаққа мүше – мемлекеттер арасындағы баж алымынсыз жүргізілетін сауда және үшінші елдер үшін кедендік баждардың келісілген мөлшері. Осының негізінде қаңтардың 1-інен бастап Қазақстан, Ресей және Беларусь елдері арасында баж алымынсыз сауда жүргізілетін болады. Бүгінгі күні сарапшылар сауда – экономикалық байланыс, кедергісіз тауар айналымын арттыру, негізгі өнімдер арасындағы бәсекелестік пен кедендік тарифтер мәселесін қоса алғанда, жаңадан қалыптасқан кедендік одақтың экономикамызға тигізер әсері жөнінде әрқилы пікір айтуда. Ең алдымен, аталған үш мемлекеттің арасында кедендік бақылау, санитарлық – эпидемиологиялық, фитосанитарлық, ветеринарлық, көліктік бақылау жүзеге асырылмайды. Яғни, Кедендік одақтың ішкі шекараларынан бақылаудың барлық осы түрлері алынып, тек шекаралық бақылау ғана қалады. Мұның тауарларды еркін жылжыту тұрғысында айтарлықтай әсер ететіні түсінікті. Сондай – ақ, әкімшілік кедергілер азайған соң, Одаққа мүше – мемлекеттер арасындағы сауда да жылдам жүрмек. Кедендік одақ аясында Біртұтас экономикалық кеңістік құру еліміз үшін шикізаттық емес экономиканы дамытуға мүмкіндік береді деп күтілуде. Ол үшін ең алдымен, сату нарығы маңызды. Өйткені, біздің экономикамыздың шикізаттық бағыты оның әлсіз жағы. Дегенмен, қазіргі әлемдік дағдарыс кезеңінде Қазақстанның негізгі экспорттық ұстанымын мұнай және өзге де қазба байлықтар қалыптастырып отырғаны анық. Әйтсе де, шикізатқа кіндігінен байланып қалған экономикамыз республика халқының өмір сүру деңгейін арттыруға тікелей ықпал ете алмайтынына көзіміз жетіп отыр. Сол себепті, отандық тауар өндірушілер өнімін үлкен нарыққа шығарғанда ғана бәсекелестік қабілетке ие болмақ. Бір есептен осы олқылықтардың орнын толтыру үшін де еліміз Кедендік одаққа кіргелі отыр. Ең бастысы, аталған Одақ көлемінде – 170 миллион адамы бар, жалпы ішкі өнімінің көлемі 2 триллион долларға жуық үлкен нарық ашылады. Мұның өзі тұтыну нарығының айтарлықтай әлеуетке ие екенін көрсетіп тұр. Алайда, біздің ел үшін Одақтың көлеңкелі тұстары да жеткілікті. Мәселен, Қазақстан мен Ресей арасындағы сауда айналымы былтыр 20 млрд. долларға дейін өсіпті. Десе де, Ресей Қазақстанға 8 млрд. долларға жуық тауарды артық әкелетін көрінеді. Бұл бір жағынан, Ресейдің өндірістік әлеуетінің мүмкіндігін әйгілесе, екінші жағынан экономикалық байланыстарымызда әлі де сыңаржақтылықтың барлығын көрсетеді. Мәселен, жұртшылық автокөлік бағасына қатысты көбірек алаңдаушылық танытуда. Өйткені, ресми зерттеулер қазіргі күннің өзінде Қазақстандағы көлік бағасының орынсыз қымбат екендігін анықтап отыр.

Егер көлікке қатысты статистикалық  мәліметтерге көз жүгіртсек, 2007 жылы елімізге 300 мыңнан астам көлік әкелінген екен. Оның 70 пайызы мінілген, ескірген көліктер. Бұлар негізінен Жапония мен Германия елдерінен жеткізіледі. Ал бұл көліктерге салынар Қазақстан мен Ресейдің арасындағы кедендік баж салығының айырмашылығы үлкен. Яғни, Ресейде Қазақстанға қарағанда кедендік баж 70 пайызға артық. Ендеше бұндай автокөліктер Ресейге қарағанда Қазақстанда 70 пайызға дейін арзан болуы тиіс екен. Бірақ мұндай ұсталған, ескі, шетелден әкелінетін автокөліктердің бағасы Ресейде де, Қазақстанда да бірдей. Бұл тұрғыда негізгі пайданы сатып алушылар емес, шетелден автокөлік тасымалдаушылар көріп отыр. Ұсталғанды былай қоя тұрып, жаңа автокөліктер саудасын алып қарасаңыз да жағдай солай. Оның үстіне жаңа автокөліктер саудасын екі-үш компания ғана монополияға айналдырып, бүкіл автонарық осылардың уысында. Ал кедендік баж бойынша жаңа көліктерге қатысты айырмашылықты құрап отырған 20-30 пайыз табыс сол компаниялардың қалтасына құйылып, сатып алушы бұдан еш пайда көрмейді. Әйтсе де, вице-премьер Ө. Шөкеев бұл мәселе жөнінде «Кедендік одақ іске кіріскеннен бастап автонарыққа монополия құрған жаңағы компаниялар көлік бағасын орынсыз арттыруға талпынса, бұнымен тиісті органдар айналысуы тиіс. Қажет болса Табиғи монополияларды реттеу агенттігі мен прокуратура және құқық қорғау органдары осы мәселені мұқият зерделейді. Өйткені нарықта баға құбылмауы шарт. Тіпті баға құбылса да, ол тұтынушыға айтарлықтай сезілмеуі керек», – деп мәлімдеген болатын. Сайып келгенде әр мемлекет өзінің экономикалық мүддесін қорғап бағатыны сөзсіз. Осы орайда, Кеден одағы жұмысын бастағанда әуелгі соққы отандық өндірушілерге тиетіні сөзсіз. Өйткені, олар Ресей мен Беларусьтің өнім өндірушілерімен ашық та, қатаң бәсекеге түседі. Мамандар бастапқыда ел экономикасының дамуы біраз баяулауы мүмкін дейді. Дегенмен, ашық нарық пен бәсекелестік екінші жағынан біздің кәсіпорындарымызға жаңа серпіліс әкелмек. Оның үстіне, Кедендік одақ аясында өнеркәсіптік әлеует 600 млрд. доллар шамасында деп бағалануда. Сол үшін де бұндай кеңістікке Еуразия құрлығында ғана емес, әлем елдерінде үлкен мән беріліп отыр. Көптеген сарапшылар қазіргі күні еліміздің салық саясаты Кедендік одақ аясындағы басқа мемлекеттермен салыстырғанда ыңғайлы әрі тиімдірек екенін айтады. Себебі, Қазақстан бұған дейін де ДСҰ-ға кіру мақсатында салық саясатына қатысты біршама шараларды атқарып, бұл бағыттағы заңнамалық құжаттарын әлемдік бағдарға ыңғайлай түскен болатын. Яғни, еліміздің өзге екі мемлекетке қарағанда салық саясаты озық. Әрине, әлемнің дамыған елдерімен салыстыратын болсақ, салық мәселесіне қатысты сауатты арттыру әлі өзекті күйінде екені рас. Сонымен бірге, Кеден одағы мен біртұтас экономикалық кеңістік көптеген мәселелерді басқаша шешуді қажет етеді. Осы орайда ел үкіметі осы жылдан бастап өндірісін жаңартып, экспортқа өнімін шығара алған өндіріс ошақтарына нақты қолдау ретінде 8 пайызбен несиелендіру шарасын қолға алмақшы.

Кеден Одағының мәні және маңызы

Одаққа бірігудің негізгі мәні одаққа мүше мемлекеттер ішіндегі кедендік тосқауылдардың болмауында және кез келген сыртқы тауарға, оның қай елге тасымалданатынына және ортақ шекарадан қай жерде өткеніне қарамастан бірыңғай кедендік талапты қалыптасуында. Келешекте біртұтас көліктік, энергетикалық, ақпараттық кеңістік құрылуы тиіс, интеграциялық процестер жеделдетіледі, толыққанды жалпы рынок қалыптасады, ұлттық экономикалар біртұтас кешенге бірігеді. Елдер әлеуметтік – экономикалық дамудың ортақ мақсаттарына келіседі, уағдаласқан құрылымдық, инновациялық, сыртқы экономикалық және әлеуметтік саясатты қалыптастырады.

Қазірге дейінгі 108 миллиард долларлық инвестициялардың бәрі дерлік шикізат секторына салынған. Ал өңдеу, қайта өңдеу салаларына инвестицияның жолы қиын. Инвесторлар елге келеді де халық санына қарайды. Рынок аясы тар болған соң, инвестиция тартуға тәуекел ете бермейді. Ал қазір бізге үлкен рынок ашылды.

Біздің тұтыну рыногымыздың 170 миллион адамға кеңеюі – қазірдің өзінде көзге көрініп тұрған мүмкіндік. Кеден одағы іске қосылған 1 қаңтардан бергі статистикалық мәліметке жүгінсек, 2009 жылғы қаңтар – сәуір аралығында Қазақстанның Ресейге экспорты 976, 9 миллион доллар болған. Ал биылғы сол төрт айдың экспорты – 1 686,7 миллион доллар. Демек, 72 пайызға артқан.

Қазақстан кезінде жылына шамамен 400 мың тонна ет өндірген еді. Соның 350 мың тоннадайы Ресейге жөнелтілетін. Ал қазір Қазақстанның Ресейге шығарып отырған мал еті асып кеткенде 2 мың тонна. Айта кетейік, ақшасын санағанда 7 – 8 млн. тонна астық экспорттағанша, 100  мың тонна ет шетке сатқан пайдалы. Сондықтан Қазақстан сиыр еті мен қой етінің экспортын 2014 жылы 64 мың тоннаға жеткізуді меже етіп отыр. Бұл мәселеде ілгерілеушілік бар. Тек соңғы 5 жылдың ішінде ет өндіру 22 пайызға артты. 2009 жылы біздегі ет өндірісі сойыс салмағымен 896,3 мың тоннаға жеткен. Сөйтсе де, амал не, қазірше ет экспорттаушы елге айнала қойған жоқпыз.  Сол себепті етті де өзімізден ауыстырып жатқан жоқпыз. Ет мәселесіне келгенде, тұтынудың әлемдік ұлттық мөлшері 1 адамға 48 келіден. Ал әрбір қазақстандыққа қазір 64 келіден ет тиеді. Негізінен сиыр еті мен қой еті.

Шекара бойлап мал тұқымын асылдандыруға, семіртуге, союға және ет өңдеуге арналған 100 – ге жуық кәсіпорын ашқалы отырмыз. Мұның бәрін алдағы 5 – 6 жылда салып бітіруіміз керек. Ет комбинаттары бізге Ресейдің ет базарына есік ашып беруі тиіс. Олардан кейін бұл істі жеке меншік шаруашылықтар жалғастырып, алып кетеді деп ойлаймыз.

Жекенің малы Ресейге ет комбинаттары арқылы сатылады. Ал ол комбинаттар  ет өнімдерінің тұрақты қорына сенімді  болуы үшін малдың кемінде жартысы  өздерінің шаруашылықтарынан шығуы  керек. Қалғанын халықтан сатып алады. Етті экспортқа өткізудің қазір басқа жолы жоқ.