Кеден Одағының жұмыс істеу ерекшеліктері: даму мәселелері мен келешегі

Елбасымыз негізгі назарды Бірыңғай экономикалық кеңістіктің құқықтық базасын қалыптастыруға аударып  отыр. Ол кеңістіктің құқықтық базасы негізгі 20 құжаттан тұрмақ. Біз оларды дайындауды екі кезеңде жүргізіп, 2012 жылдың бірінші қаңтарына дейін бітірмекшіміз. Бірінші кезеңде – 2011 жылдың 1 шілдесіне дейін 14 келісімді, ал екінші кезеңде – 2012 жылы 1 қаңтарға дейін қалған 6 келісімді ратификациялау көзделіп отыр. Жаңа құрылым осы үш елге 2015 жылға қарай ішкі жалпы өнімді 15 пайызға арттыруға жағдай жасайды. Ол кезде үш елдің ішкі жалпы өнімінің көлемі шамамен 2 триллион АҚШ долларына жетеді деп межеленеді.

Біз бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына қосылуға ұмтылудамыз. Сол 50 елдің бәрі Дүниежүзілік сауда ұйымының мүшелері. Ол ұйымға мүше болу – нақты мақсат. Президент бізге ұйымға мына мерзімге дейін қалайда кіру деген міндет қойып отырған жоқ. Елбасымыз ұйымға біз үшін тиімді шарттармен кіру міндетін қойып отыр.

Кеден одағының алғашқы нәтижелері және келешегі

Елбасының халықаралық  ірі экономикалық жобасы — Кедендік одақ іске қосылды. Айта кету керек, саясаткерлер мен сарапшылар тарапынан әртүрлі  пікір айтылғанмен, бұл — келешегіміз  үшін керек. Сыртқы нарыққа шығып, ондағылармен бәсекеге түспесе, біздің бизнесіміз де бір орында қалып қоймақ, экономикамыздың да өрісі кеңеймейді. Президент айтқандай,

Кедендік одақ құрылысымен  кәсіпкерлерімізге Ресей және Беларусь елдерінің нарығына шығуға мүмкіндік  туып отыр. Осыған дейін 16 млн. халқы бар Қазақстанның сұранысын өтеген кәсіпорындарға енді 168 млн. тұрғыны бар үш мемлекетке өнім өткізуге жол ашылды. Бірыңғай кедендік аумақ 2010 жылдың 1 шілдесінен бастап қалыптаса бастады. Үкіметтің мәлімдеуінше, бұл елде бизнес ахуалды жақсартумен қатар шетелдік және отандық инвестицияларды тарта отырып экономиканың өңдеуші секторын дамытуға түрткі болады. Мысалы: Павлодар облысы кедендік бақылау департаментінің ұсынған ресми есептеріне көз жүгіртсек. Павлодар облысында 6 шекаралық кедендік бекет болса, өткен жылдың алты айында олардан өткізілген көлік құралының саны екі есеге артқан. Бұған жаңа кедендік кодекстің талаптары бойынша жолаушы және жүк көліктерін кедендік бақылаудан өткізудің уақыты азайтылғаны әсер етсе керек. Мәселен, қазір жеңіл көлік 5 минут ішінде, жүк көлігін 25-30 минутта бақылаудан өткізіледі.

Мамандар мүше елдердің арасында сауда жасауда бұрынғыдай лицензия, рұқсат, квота секілді  құжаттар талап етілмейтінін айтады. Осыған дейін Ресейге тауар экспорттауда және импорт әкелуде жыл сайын облыс аумағында 18 мың кедендік жүк декаларациясы толтырылса, қазірде оның қажеттілігі жоқ. Десе де, кедендік одаққа мүше елдер арасында сауда – саттық көлемін есептеуді жөн көргендіктен 2011 жылы 1 шілдеден бастап статистикалық есеп жүргізілді. Осы мәліметке сәйкес, Ресей Федерациясымен сыртқы сауда айналымы шамамен 1,2 млрд. теңгеге дейін жеткен. Бұл өткен жылғы көрсеткішінен 12,7 пайызға артық. Сауда-саттықтың 56,9 пайызын импорт құраса, 43,1 пайызы – экспорт. Яғни, біз әлі шетелден көп өнім әкелеміз. Десе де, мамандар жаңа кедендік ережелер одаққа мүше елдер арасында ғана емес, басқа да мемлекеттермен экономикалық байланысты арттыра түсетініне сенімді.

Кеден Одағындағы өзекті мәселелер.

Ең басты экономикалық жаңалықтарының бірі – Беларусь, Қазақстан және Ресей мемлекеттері құрған ортақ Кедендік Одақ. Кеңес үкіметі ыдырап, мемлекеттер тәуелсіздік алғаннан кейін бұрыңғы экономикалық қатынастар азая түсті. Бірақ, бірқатар мемлекет басшылары көрші елдермен тығыз экономикалық қатынастардың қажеттілігін түсініп, 1994 жылы ТМД Еркін сауда аймағы құрылды. ТМД елдері арасында екі жақты еркін сауда шарттарына да қол қойылды. Әсіресе, елбасымыздың интеграция мәселесінде атсалысуымен Шанхай ынтымақтастық ұйымы, ЕурАзЕС, Ұжымдық қауіпсіздік шарты тәрізді көрші елдер басшыларын бір үстел басына жинайтын, ынтымақтастықты талқылайтын бірнеше платформа өмірге келді. Бұл интеграциялық ұйымның басқаларынан ерекшелігі – бірінші рет ортақ кедендік одақ комиссиясы іске қосылып, кедендік одақтың басты сауда саясатының құралы, Бірыңғай кедендік тарифін белгілеуі. Жаңа құрылған одаққа әр түрлі пікірлер айтылып жатыр. Олардың басым бөлігі «Back to USSR», «Ресейдің тауары басып кетеді, бағалар шырқайды, өндірушіміз тұншығады» — деген пікірді басшылыққа алуда. Ал екінші жақ керісінше «Өндірушінің жағдайы жақсармақ, ауқымы кеңейеді» деген көзқарасты ұстанып отыр.

Кедендік одақтың елімізге әсерін қарастырғанда БАҚ көбінесе тек қана тұтынушы жағына көңіл бөледі. Әсіресе, көлік бағалары шырқап кетуіне  байланысты көп айтылып жатыр. Басқа елдерден ескі көлік импорттап, бізге сататын адамдардың бизнесі құлдырайды деген хабар да көп құлаққа шалынады.

«Қытайдан келетін алманың бағасы да, Түркиядан келетін тоңның бағасы да өседі. Тұтынушымыздың азырақ алма жеп, қыста ескі тоңын киюіне тура келеді. Кедендік одақтың сыртқы елдерге деген кедендік тарифтерін қалыптастырғанда көбінесе Ресейдің тарифтері негізге алынып, импорттық тауарлар қымбаттайды. Бұрынғы төмен кедендік тарифтеріміз қалғанда бізге жақсырақ болар еді. Арзанға сапалы тұтыну тауарларын алатын едік. Ал қазір Ресейдін сапасы төменірегін алуға тура келеді» – деп, өкінетін аз емес.

Жоғарыдағы ойлар, бізге  неолибералдық экономикалық көзқарасының қаншалықты сіңіп кеткенін көрсетеді. Неолибералдық экономикалық көзқарас Дүниежүзілік банкі, Халықаралық қаржы фонды, Дүниежүзілік сауда ұйымы және көптеген батыстық институттарының жұмысында негіз болған теория. Яғни, “Modus Operandi” ретінде осы теорияны қабылдаған. Бұл көзқарас бойынша, мемлекет еркін саудаға араласпауы керек және халықаралық бәсекелестікті тежейтін барлық жағдайларға жол берілмеуі керек. Дамыған мемлекетте бір тауар арзаңға өндірілетін болса, дамып жатқан ел, сол тауарды өзі қымбатқа өндірмей, арзан тауарға импорт арқылы қол жеткізуі. Дүниежүзілік сауда ұйымына мүше болған ел — жергілікті өндірісті қорғау үшін субсидиялау, тарифтік емес қорғау саясатын және жоғары тарифтерді қолдана алмайды. Бұл өндірісі дамыған елдерге экспортты арттыру үшін тиімді жағдай, ал өндірісі әлі дамымаған елдер көбінесе ұтылады. Мәселен, Михалапоус және Тарр деген батыстық ғалымдар ТМД елдер арасындағы кедендік одақ құруға байланысты мақаласында тиімсіз деген тұжырымға келеді. Себебі, дамып жатқан елдер арасындағы ынтымақтастық технологияның дамуына оң әсер етпейді. Сонда, дамыған елмен біріксең, ол өз технологиясымен бөліседі мыс. 
Ал жалпы экономикалық интеграцияны алатын болсақ, бұл әр елдің тағдырында бар десек те болады. Өйткені, қазіргі жағдайда интеграциясыз елдің дамуы қиын. Делік, кішкене А мемлекеті жоғары импорт тарифтерін бекітіп немесе өндірушіге тікелей қаржы бөліп көмектессе, ол тек қана өз нарығында сата алады. Егер көрші Б еліне сатамын десе, халықаралық нормаларға сәйкес, А елінің өндірушісіне қатысты Б елі антидэмпинг шараларын қолданып, тауарды сатқызбайды. Б елі мұндай шараны өз өндірушісін шетелдік арзан тауардан қорғау үшін жасайды. Малайзия, Түркия сынды қарқынды дамып жатқан елдер интеграцияның пайдасын түсініп, импорттың орнын басатын саясат орнына экспортқа бағдарланған саясатқа өткен ғасырдың соңында көшкен. Бірақ олар толығымен нарығын ашып, еркін саудаға барудан бұрын, жоғары тариф пен квоталарды қолданып, өндірушісін қолдаған.

Ресейдің жоғары тарифтерді қолдануы, жергілікті өндірушіні қорғаудан туындаған. Кедендік одақтан бұрын, Ресейдін сыртқы елдерге кедендік тарифтері 15-20% аралығында, ал Қазақстандікі 5-10% аралығында болған. Кедендік одақтын әсерін зерттегенде тек ғана тұтынушы тұрғысынан қарасақ жаңылысамыз.

Одақ туралы біраз кәсіпкерлермен сұхбаттасқанда, көбісінің негативті көзқараста екені байқалады. Бұның себебі, бізде кәсіп жасайтын адамдардың көбісі саудамен, көбінесе импортпен айналысады. Қытайдан, Еуропадан, Түркиядан арзанырағын тауып, елімізде сатады. Әрине сауда жасап, табыс тапқан жақсы. Бірақ, ұзақ мерзімді, әсіресе, өндірістің даму жағын ойласақ, одаққа деген көзқарас басқа болар ма еді. Кәсіпкерлікпен айналыспайтын азаматымыз да шетелдік тауардың қымбаттағанын уайымдайды. Әсіресе көлік бағасына келгенде қынжылады. Ал бізде өндіріс дамымай жатса, әсіресе орта шағын бизнесіміз нашар болса, онда жұмыс орны қайдан болады, табысты қайдан аламыз? Арзан ескі шетелдік көлікті сатып алып, таксист боламыз ба? Қазір таксистің табысы да азайып кетті, өйткені таксист саны көбейді.

Біздің кәсіпкер мен инвестиция жасауға жағдайы бар азаматымыз зат әкеліп сатуға құмар немесе пәтер мен жер сатып алатын. Өйткені, тез баюдың жолы, әсіресе, дағдарыстан бұрын спекуляция шырқап кетті. Үй мен жерді сатып алып, кейін оның бағасы өскен соң сатуды кәсіп деп санайтындар аз емес. Осы кәсіпке көбелектей ұшып, күйіп қалғандар өте көп. Таксиге отырғанымда, жүргізушісі санын ұрып отырғанын көрдім. Кезінде құрылыс саласында жақсы жұмысы болған, екі джип машинасы және Алматының төңірегінде жері де. Кейін ақшаға ақша қосам деп, несиеге тағы да жер алған. Оның бағасы өскен соң сатамын деп отырғанда, дағдарыс болып кетті де, енді жерін сатып, көлігін арзандауына ауыстырып, соның арқасында күн көріп жүр.

Ал өндіріс саласына келсек, онымен айналасуға көп адам тәуекел ете қоймайды. Машақаты көп, құрылыс жоспарын бекіту бір жылға  созылып кетіп жатады, тексерушілер де көп, өндірілген тауарды сату үшін де жарнамалауды жақсы біліп, көп ақша жұмсау керек. Елімізде орта және шағын бизнесті қолдайтын мемлекеттік бағдарламалар бар, мараторилер де жарияланып жатады. Бірақ сонда да әлі түзететін жағдайлар аз емес. Парақорлықпен күрес және қаржы табу жағы қиындау. Банктердің несиесі жоғары, венчурлік капитал жоқтын қасы. Әсіресе, шағын бизнестің қаржы көздері өте аз. Егер кедендік одақ шенберінде қарастыратын болсақ, Ресей мен Белорусьтың жағдайы да мәз емес, біздегі шешілмеген түйіндер оларда да шешімін тапқан дей алмаймыз.

Ең жоғары трибуналардаң  орта және шағын бизнесті дамыту және экономиканы түрлендіру қажеттілігі  көп айтылады. Өйткені, біз экспортты  алсақ, оның тоқсан пайызынан асқаны шикізат. Ол да көбінесе ірі және шетелдік корпорациялардың экспорты. Ал шағын бизнес — мемлекеттін тірегі. Шағын бизнес жұмыс орнын қалыптастырады, әлеуметтік теңсіздікті азайтады. Әсіресе шағын және орта бизнестің ішінде өндіріспен айналасатындардың маңызы өте зор. Егер осындай өндіруші тұрғысынан қарайтын болсақ Кедендік одақтың әкелетін пайдалары да жетерлік. Тек қана алдымызда оларды дұрыс игеріп, қолдана білу міндеті тұр. 
Кедендік одақ біріншіден, біздің кәсіпкерді арзан шетелдік тауарлардаң қорғайды. Жеңіл өнеркәсіп саласын алайық. Айталық, отандық шапан өндіруші пайда табу үшін өнімін 11 мыңға сатуы керек. Ал, Қытайдан келетін шапанның бағасы кеденге келгенде 10 мың теңге деп есептейік. Кедендік одақ құрылмай тұрып, қытайлық өңдіруші 5 пайыз тариф төлегеннен кейін Қазақстан нарығына 10500 теңгеден сататын. Қытайдың өндірушісі жүз мыңдап шығарғандықтан өндіріс құны азырақ болады, жергілікті өндірушіміз онымен бәсекелестікте шыдамайды. Бағасын төмендетсе әрең күн көріп, өндірісін тоқтатады. Өндірісті бастауды ойлап жүрген инвесторымыз да бас тартады. Ал кедендік одақ құрылғаннан кейін кедендік тариф 20 пайызға өсіп, қытайдың шапаны нарығымызға кіргенде бағасы 12 мың теңге болады. Өндірушіміз 11 – 12 мың аралығында тауарын сатып, жағдайы келсе Ресей және Беларусь нарығына одақтан бұрыңғы жағдаймен салыстырғанда азырақ шығынмен экспорт жасай алады. 
«Қытай өнімдеріне қарсы бәсекелестік қабілетіміз күшейсе дағы Ресей мен Беларусь өнімдері Қазақстан нарығын басып кетеді» – дейтін де көп. Ресей және Беларусь тауарлырына одақ құрылмай тұрып та тариф болмаған. Яғни, басып кететіндей болса, бұдан бұрын да тежейтін саясат жүргізілмейтін, нарығымыз оларға ашық болатын. Тек қана, кедендік рәсімдеу және құжаттар үшін аз ақы алынатын және Қосымша құн салығы импорттаушы тарапынан дереу төленетін. Керісінше, біздің өндіруші Ресей нарығына тауарын жеткіземін дегенде Ресей тарапынан тарифтік емес тосқауылдарға және көптеген әкімшілік кедергілерге ұшырайтын. Кедендік одақ бұл тосқауылдарды азайтса, экспорттауға қолайлық болады. 
Кедендік одақтың тағы бір потенциалды артықшылығы — шетелдік инвестицияның келуі. Малайзия, Оңтүстік Корея және Тайвань (Қытай) сияқты мемлекеттердің дамуында АҚШ және Жапондық инвесторлардың маңызы зор. Малайзия экспортының 40 пайызға жуығы электроника өнімдері, текстиль 20 пайыз төңірегінде. Бұл елдер шетелдік инвестицияларды жоғары технологиялық секторларға бағыттай білген. Қазақстан да шетелдік инвесторлар жағынан жетім емес, 1993 – 2008 жылдары аралығында 90 миллиард АҚШ доллар көлімінде инвестиция тартылған. Бірақ бұл мөлшердің 69 пайызы кен қазу саласы мен геологиялық барлау қызметтері. Ендігі мақсат, экономикамыздың диверсификациясы үшін шетелдік инвестицияларды шикізаттан басқа салаларға тарту. Кедендік одақтың құрылуы шетелдік инвестицияның келуіне «тарифті аттап өту эффектісі» арқылы әсер етеді. Жоғарыдағы шапан мысалын қолданатын болсақ, Қытай өндірушісі 20 пайыздық тарифті төлемеу үшін фабрикасын Қазақстанда ашқан жағдайда ғана біздің өндірушімен бәсекелесе алады. Кедендік одақтан бұрын 15 миллиондық нарығы бар Қазақстанда фабрика ашуды тиімсіз санап, Қытай өндірушісі елімізге экспорттауды таңдайтын. Нәтижесінде, тек қана 10 шақты азамытымыз сатушылық жұмысымен қамтамасыз етілетін. Тарифтеріміз де өте төмен болғандықтан, Қытай компаниясына жергілікті өндірушіні шыдатпайтын. Ал кедендік одақ құрылғалы тариф өрлеп кетті және оған қоса 15 миллиондық нарық орнына 170 миллиондық нарыққа жол ашылды. Енді қытайлық компания одақ мүшелері мемелекеттер ішінде бизнесті жүргізуге ең қолайлысын таңдап, өндіріс ашуды ойлай бастайды. Бізде салықтар Беларусь пен Ресейге қарағанда төменірек. Ендігі жерде, жергілікті жұмысшыларды пайдалану және технология трансфері мәселелерін қолға алып, шетелдік инвесторларды тарту үшін кәсіпкерлік инфраструктураны дамытсақ, елімізге шетелдік технологиянын келуінін пайдасын көреміз.

Әрине, кедендік одақтың  құрылуынан және интеграцияның одан әрі жалғасуынан туындайтын біраз  мәселелер де бар. Ресейге экономикалық және саяси жақтан тәуелділігіміздің  артуы, тариф кірістерін бөлісу және тұтынушы үшін тауардың қымбаттауы сияқты қиындықтар туындауы сөзсіз. Жоғарыда көрсетілген одақтың пайда әкелетін жақтары да жергілікті кәсіпкер мен мемлекеттің өзара ынтымақтастығымен ғана көрініс табады. Әсіресе, саудамен айналысып, капитал жинаған кәсіпкерлер және басқа да инвестиция жасауға мүмкіншілігі бар азаматтарымыз интеграциялық процесстерден қорықпай, одан пайда табу жолын қарастыруы керек. 
Біріншіден, шетелдік инвесторлармен бірігіп, өндіріс ашуға, олардың тәжрибесін, технологиясын елімізге әкелуге қазір бір мүмкіндік туып жатыр. Екіншіден, өз мүдделерін мемелекетаралық платформада қорғау және сыртқы нарыққа шығу үшін жаңа ассоциациялар құру немесе бар болғандарын күшейту уақыты келді. Мәселен, Түрік елінің текстиль өндірушілері бірігіп Ыстанбул қаласында лабаратория ашқан. Оның сапа сертификаттарын кез келген мықты деген әлемдік деңгейде жұмыс істейтін киім сататын компаниялар қабылдайды. Кәсіпкеріміз кедендік одақтың мүмкіншіліктерін пайдаланып, аяққа тұрып алса ДСҰ-ға кіруіміз де жеңіл болмақ. Біз интеграциядан бас тарта алмаймыз. Бірақ оны бізге пайдалы бағытқа бұру – интеграцияны дұрыс түсініп, азаматтық позициямызды білдіріп, өз мүддемізді қорғауға тікелей байланысты.

Алайда,  біздің мақсатымыз  – Дүниежүзілік сауда ұйымына кіру. Өйткені бұл оған мүше елдерге өздерінің сауда – экономикалық мүдделерін көп – тарапты сауда келіссөздері барысында халықаралық сауданың жаңа ережелерін ескере отырып жүзеге асыруға жағдай жасайды. Елдің ішкі заңнамасын нарық экономикасына бейімдеуге де осы ұйым нормаларына сәйкестіктің көп көмегі болады. Елге капитал құю, оның ішінде тікелей шетел инвестицияларын тарту арқылы жаңа жұмыс орындарын құру, халықтың әл-ауқатын арттыру міндеттері дұрысырақ шешіледі. Мемлекеттік жүйе өкілдерінің тарапынан сауда шектеулері саясатын, сыбайлас жемқорлықты болдырмау жүзеге асырылады. Сонымен бірге біз өзіміздің ұлттық мүдделерімізді, ел қауіпсіздігін ұдайы назарда ұстауға тиіспіз.

Қорытынды

Сарапшылардың пікірінше, Кеден одағы Қазақстандағы миллиондаған адамның кәсібіне қауіп төндіреді. Елде сырттан тауар тасып әкеліп, оны ішкі базарда саудаға шығаратын бизнес түрімен айналысып жүрген соншама адам бар.

Бірыңғай кеден кодексінің күшіне енген соң тауар тасымалдап әкелетін кәсіпкерлер тағы бір жеңілдіктен  айырылды. Бұрын жеке кәсіпкерлер  Қазақстанға әкелетін тауарларын кеденнен өткізгенде оңайлатылған әдіс бойынша  рәсімдейтін. Кәсіпкердің тауарына қосылған құн салығы салынбай, ол әкеле жатқан затына онша көп емес мөлшерде кедендік баж салығын төлеп, тауарды тұтынушыларға жеткізетін.

Ал енді Қазақстан  бойынша ондай жеңілдік жасалмайтын  болды. Бұдан былай кеденнен тауар  алып өту үшін кәсіпкер фирмасын тіркеп, барлық салықтарды толық көлемде төлеуге міндетті болады. Бұл нақты заңдастыру үшін жасалып жатқан өзгеріс деп айтылып отыр.

Кедендік одаққа қатысты  жаңа өзгерістер қарапайым тұтынушыларға  да соққы болып тиеді деп санайды  Алматы кәсіпкерлері ассоциациясының президенті Виктор Ямбаев. Оның айтуынша, осы жағдайдың салдарынан тұрғындардың автомашина сатып алу мүмкіндігі шектеледі, ал Ресейдің бәсекеге қабілетсіз автокөліктеріне артықшылық жасалады.

Жаңа кедендік кодексті 1990 жылдарға қарай кері шегіну деп  бағалаған мамандар, бұл кодекс ірі қаржылық топтарға тиімді болады деген пікірге келіп отыр. Олар үшін нарықтағы бәсеке жеңілдеп, көздеген мүдделеріне жетуге жаңа мүмкіндіктер ашылмақ.

Сонымен қорыта келе, Кеден  Одағының Қазақстан нарығы үшін пайдасы  басым ба әлде теріс тұстары басым ба деген сұраққа жан – жақты пікір естуге болатынына көз жеткіздік. Дегенмен еліміздің Кеден Одағының мүшесі бола отырып қандай жетістіктерге жететінін уақыт еншісіне қалдыруға тура келеді.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. www.abai.kz Ақпараттық порталы;

2. Дала мен Қала  газеті;

3. Егемен Қазақстан  газеті