Аймақтық экономика түрлері

- жергiлiктi мемлекеттiк басқарудың пəрмендi  жұмыс iстеуi үшiн жағдай жасау;

- демократиялық  мемлекеттiң iргетасы ретiнде жергiлiктi өзiн-өзi басқаруды енгiзу.  
     

1.3 Аймақтық экономиканы  басқару әдістерінің  мінездемесі     

Аймақтық  басқару әдістері (менеджменттің) аймақтың нарық шаруашылығы жүйесімен ескертілген. Аймақтық басқару әдістері астарында аймақтың шаруашылық етуші субъектілеріне әсер етуші құралдар жиынтығын түсіну керек. Аймақтық басқару әдістерінің топтастыруына келесі әдістер кіреді:    

- әкімшілік (ұйымдастырушылық - басқарушылық);    

- экономикалық;     

- әлеуметтік  – психологиялық;    

- тәрбиелеушілік және т.б.     

Басқару қызметі ақылменен әкімшілік  әдістерді қолданусыз болмайды (оларды жиі ұйымдастырушылық - әкімшілік немесе ұйымдастырушылық - басқарушылық деп атайды). Олардың көмегімен тұрақты байланыстар және арақатынастар, басқару аппараты бөлімшелерінің, бөлек қызметкерлердің құқықтарын және жауаптылығын ескеретін жайлар түріндегі басқарудың негізгі жүйелері қалыптасады.    

Әкімшілік әдістер бастықтардың, меншік иелерінің өз қарамағындағыларына тура әсер ету жолымен іске асады. Ол жасалған келісім-шарттар, әкімшілік бұйрықтар арқылы, әртүрлі жайлар, ережелер, нормативтер және басқа құжаттар, қарамағындағы адамдардың ұйымдық қызметін реттейтін, олардың тиісті тәртіп және жауаптылықты қамтамасыз етуші айқын жұмысы негізінде жүзеге аса алады. Әкімшілік әдістердің қолдану масштабтары басқарушы орган мақсаттарымен, өндіріс ұйымдару деңгейімен, шешім қабылдаушы қызметкерлердің мамандығы және мәдениетімен анықталады. Параметрлер неғұрлым толық келтірілсе, соғұрлым әкімшілік араласуға қажеттілік азырақ.    

Экономикалық  басқару әдістерінде қажеттілік артуы заңды. Себебі, жеке кәсіпкерлік  дамуы шарттарында халықтың артып  бара жатқан қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсаттарының күрделі жиынтығын әрқашан нұсқаулық әсер арқылы шешу мүмкін емес. Экономикалық әдістердің мәні тұтынушы және қызметкерлердің экономикалық назарларына баға, еңбек ақы төлеу, несие, пайда, салықтардың және жұмыстың нәтижелі механизмын жасауға мүмкіндік беретін басқа экономикалық рычагтар арқылы әсер ету. Экономикалық әдістер басқарушы қызметкерлердің қабылданған шешімдерге жауаптылығын ескеретін, қызметкерлердің қойылған мақсаттарды арнайы бұйрықсыз ынталы жүзеге асыруына түрткі болушы стимулдарды қолдануға негізделеді.    

Экономикалық  басқару әдістерінің ерекшеліктері  мынада:    

- қорлармен маневр  жасауға мүмкіндік беруші жалпы  ережелерге негізделеді;    

- өндірушілерге және тұтынушыларға жанама әсер көрсетеді, арақатынас жүйесі арқылы ұжым және бөлек қызметкерлердің назарларын ескереді;     

- барлық деңгейлерде  оған бір уақытта қабылданушы  шешімге және зардаптарына жауаптылық  қойғанда кәсіпорын дербестігін болжайды;    

- орындаушыларды баламалық шешімдерді  дайындауға және олардан ұжым  назарына ең лайықтыларын таңдауға түрткі болады.    

Қазіргі заманда экономика территориялық  дамудың дифференцияциаланған проблемасымен  сипатталады , сол себепті мемлекетке аймақтардың дамуында теңдікті қамтамасыз ету үшін, проблемалы аумақтардың сүйеуіне, аймақтық бәсекені жөнге салуға, әлеуметтік - экономикалық дифференцация тегістеуіне іс-әрекеттер өңдеу қажет. Осы проблема ел үшін жеткілікті ұзақ уақыт сипатталады, бірақ қазіргі уақытта Қазақстанның экономикалық дамуына нәтижелі аймақтық реформалар өткізуге рұқсат етеді.    

Мемлекеттік экономикалық бағдарламалау негізінде жататын  маңызды ұғымдарды қарастырайық.     

экономикалық  проблемаларды жою, басу, жұмсарту мақсаттарына бағытталған басқару органдарымен өзара байланысты бағдарламалық  жүйелер өңдіру және өткізу (қатысушыларды, орындаушыларды тартумен) арқылы шешу тәсілі болып табылады.     

Бағдарламалық - мақсаттық жоспарлауға және басқаруға  келесі мінездемелер тән:    

- мәселенің шешімін табу үшін  жету керек мақсаттарды айқын  көру және жүйеге келтіру, оларды «мақсаттар ағашы» түрінде ұсыну;    

- жүйелік ұйымдастырушы мақсаттар жиынтығынан мақсатты жүзеге асыру әрекеті, оларды өткізу проблеманың әлсіреуіне немесе алынуына әкелетін шаралар жүйесіне көшу;    

- берілген мерзімде бағдарламалық  шаралардың жүзеге асыруына арналған  құралдарды, қорларды және қорлардың түсу көзін құру;     

- басқарудың  ұйымдастырушылық - экономикалық механизмдарын  айқындалған іс-әрекетті орындаумен, олардың орындалуын басқару органдарының жағынан бақылау және қамтамасыз етумен іске қосу.    

Бағдарламалық - мақсаттық әдіс формуласын ең қысқа  түрде «мақсаттар - жолдар - құралдар – орындалуды ұйымдастыру» логикалық тізім түрінде ұсынуға болады.    

Қазіргі уақытта аймақ бастықтарының  көпшілігі өз аумағының экономикалық даму стратегияларын өңдеу қажеттілігін түсінуіне келді. Әдетте, аймақтың әлеуметтік - экономикалық даму бағдарламасын бастап жасаушы әкімшілік болып табылады, ал бағдарламаны таныстырушы құжат құрылымы мемлекет деңгейіне лайықты құжаттардың құрылымымен сәйкес келеді. Аймақтық бағдарламаның мақсаттары экономиканың ірі бағыттары мен бұтақтарына мақсат болып декомпозицияланады, олардың орындалуы аймақ әкімшілігінің сәйкес құрылымдық бөлімшелеріне жүктеледі. Соның өзінде тек екі субъекті ғана назарға қабылданады: әкімшілік және мемлекеттің өзі. Бағдарлама мақсаттары жиірек әкімшілік хабардарлық деңгейінен асып кетеді, бірақ, олар мемлекет деңгейінде іске асырылуы мүмкін. Бірақ бір факт еленбейді - заңға сүйінген мемлекетте шаруашылық етуші субъекті ретіндегі мемлекеттің хабардарлық деңгейіне де шек қойылған. Сонымен қатар, көп жағдайда бар бағдарламалар аймақтық әкімшіліктің ұсынулары олардың болашақ туралы көзқарасын қайтарады. Жоғарғы деңгейден қосымша қорлар алу үмітінде өз мақсаттарын өкімет органдарының мақсаттарымен сәйкестендіреді. Бұл жағдайлар осы құжаттың пайда болуына әкелді. Негізгі мақсаттары 1 суретте келтірілген.  
         

Жоғарыда  суреттелген бағдарлама құрастыру  әдісі өмірге бейімді аймақтық бағдарламаларды  өңдеу және жасауға лайық әлемде танымал факторларды назарға қабылдамайды:     

- бағдарлама бастаушысынан тәуелсіз, оның табысы маңызды серіктердің  тең құқылығына және өзара  толықтырылуына негізделеді, олардың  келісу деңгейімен және мінез-құлығымен,  сонымен қатар олардың мүмкіншіліктерімен толық анықталады;    

- даму стратегиялық  бағыттарының таңдауы аумақтың  жалпы проблемаларын шешуден  емес, капитализациялауға болатын,  аймақ бәсеке артықшылықтарынан  шығарылады;    

- аймақтық бағдарлама - бұл мақсаттардың және олардың  орындауына арналған инвестициялық  жобалардың жиынтығы емес, мақсаттық  шаралардың жоспары.    

Аймақтық  басқару механизмдарының бірі жоспарлау  болуы тиісті. Тарихта мемлекеттік  бағдарламалардың көмегімен, жоспарлы жөнге салу әдістері арқылы елдердің нарықтық экономикаға кіруінің бірнеше мысалы бар. Сондықтан Қазақстан Республикасының президенті Назарбаев Н .Ә. жоспарлау қажеттілігін бірнеше мәрте айтып өткен. Нақтылап айтқанда, «Кварталдан кварталға немесе жылдан жылға дамудың үшжылдық немесе бесжылдық жоспарлары болмай өмір сүруді тоқтату керек. Үкіметке дамудың индикативті бесжылдық және жылдық жоспарларын жасау және ол жұмысқа барлық атқару өкіметін және жеке сектордықосу қажет» екендігін көрсетті.     

Осы позиция президентің Қазақстан  халықына жолдауында қайта көрсетілген  болатын « ұзақ уақыттық болашақта елдің даму стратегияларын өңдеуді және бес және он жылдық даму жоспарлары дайындауды кідірмей бастау ».    

Бұл жерде іс мемлекеттік жоспарлардың қатты, тотальдық жүйесін қайтару  туралы емес, ал жоспарлау арқылы экономикалық дамуды жөнге салуы иілгіш динамикалық жүйесі туралы жүріп жатқандығын түсіну маңызды. Және де жоспарлау басқару иерархияна, экономиканы басқару деңгейіне байланысты дифференцияцияланған болуы тиіс.    

Қоғамның  әлеуметтік - экономикалық даму мақсаттарына жетуі басқару алғашқы буындарының жұмыс жасауында өндіріс сферасында басталады. Осыған байланысты басқару өзегі болып табылатын жоспарлау микродеңгейде үлкен маңызға ие.     

Республикада  нарықтық қатынастардың құрылу шарттарында  іс жоспарлау микроэкономика деңгейінде күшейтілуі туралы, ұлттық бағдарламалардың мақсаттарды орындаудың негізгі механизмы сияқты ішкі өндірістік және фирмаішілік жоспарлау туралы жүруі тиіс.    

Облыстарда  жоспарлаудың міндетті элементтері  болуы тиісті : халық санының динамикасы және жұмыс бастылықты болжау, пайда болатын аймақтық проблемалардың талдауы; үкімет құрылуымен және ұлттық (мемлекеттік) мақсаттар контекстісінде облыстық басқару мақсаттарын анықтау; облыстық және аудандық басқару буындарына арналған аймақтық саясат шараларын жасау.    

Қазақстанда Германия үлгісімен, облыстардың және аудандардың  басқару органдары арасын байланыстырып  тұратын буын ретінде аймақтық жоспарлау  жүйесін жасау керек. Сондай жоспарлаудың негізгі мақсаты барлық аймақтарда өмір теңдігін қамтамасыз ету.    

Аймақтық  басқару әдістерінің бірі «секторлық әдіс». Аумақтың бөлек учаскелері аймақтық органдар жағынан белсенді мақсатта бағытталған әсер объектілері болады .    

Бұл әдісте барлық іс-әрекет жағымсыз аймақтық процесті немесе сектордағы қызмет түрін  тоқтатуға немесе тиым салуға көзделген. Жергілікті басқару органдарының маңызды функцияларының бірі жергілікті шаруашылықтың комплексті дамуын қамтамасыз ету болып келеді. Бүтіндей алғанда бұл әдіс матрицалық (торлық) құрылымның аналогиясы.    

Аймақтық  саясат концепциясында республика аймақтарының дамуын жөнге салудың әртүрлі механизмдарының қолдану қарастырылады. Аймақтарда әлеуметтік - экономикалық жағдайды тұрақты бақылау мақсаттарында маңызды параметрлердің негізінде аймақтардың дамуын рейтингтік бағалау жүйесі қолданылады. Рейтингтік бағалау аймақтарда даму жағдайы туралы тұрақты хабардар болуға көмектеседі. Сондай жүйе үкіметке жағдайдың өзгеруі кезінде шапшаң қимылдауға рұқсат етеді.     

Республика  экономикасын макроэканомикалық тұрақтандыруда оның негізгі параметрлерінің (өндіріс  көлемдері және қажеттіліктердің қанағаттандыру дәрежесі, табыстар және шығындар) балансталуын қамтамасыз ету үлкен роль ойнайды. Мына проблема шешімінде экономиканы басқаруда теңдік әдісін қолдану маңызды мағынаға ие болады.    

Өтпелі  кезеңде мақсаттық әдіс бағдарламасы маңызды болып келеді. Аймақтың мақсаттық бағдарламасын қойылған мақсатқа жетуге бағытталған жүйе ретінде мінездемелеуге болады. Мақсаттық бағдарламалар ішінде экономикалық және әлеуметтік жүйелердің буындары арасындарды тек тік қана емес, сонымен қатар горизонтальдық байланыстар анық орнату мүмкіншілікті болады. Осылайша олардың жұмыс жасау нәтижелілігі жоғарылайды.     

Халық шаруашылығының әр түрлі деңгейлерінде  мақсаттық әдісті қолданудың өз ерекшеліктері  болады. Бұлар ерекшеліктер қамтылатын кеңістікті шешілуші әкімшілік - территориялық және шаруашылық бірліктердің масштабтылығымен, қорлық қамтамасыз ету көздерімен, басқару органдарының біліктілік деңгейімен анықталады.    

Аймақтық  басқаруда мақсаттық территориялық  бағдарламалар әдісін қолдану бірқатар шек қоюлардан тұрады: қорлардың тапшылығы және оларды таратудағы мүмкіншіліктердің шектелуі. Осыған байланысты мақсаттық тапсырмаларды және облыстық, аудандық бағдарламалардың бағдарламалық шараларын жалпымемлекеттік әлеуметтік - экономикалық даму бағдарламасына міндетті қосу қажеттілігі көрінеді.^1,2    

Аймақ приоритеттеріне кейбір құрастырушылармен  көрсетілетін оның жұмыс жасау механизмін апаруға болады:     

- сыртқы нарыққа  арналған өнім шығаруының орталықтандырылған  тапсырмаларын орындайтын аймақ  кәсіпорындарының территориялық  кооперирациясы;    

- халыққа қызмет көрсетуге және  халыққа арналған тауарларды  шығаруға жергілікті шешім;     

- өндіріс құралдарының бірге қолдануы;     

- әлеуметтік инфражүйенің жұмыс  жасау механизмі  және т.  б.    

Басқаратын  процестерді жүзеге асыруда аймақтың дамуы өлшенерлік категория екенін ескеру қажет. Даму процесін әрқашан сандық түрде және бірыңғай әмбебаб көрсеткішпен көрсетуге болады, бірақ оған қарамастан оның кейбір аспектілеріне сандық бағалау беру мүмкін.  
     

1.4 Аймақтық экономиканы  басқарудағы жүйелік тәсіл