Акционерлік қоғам

Жабық акционерлік қоғамдардың акциялары өзінің құрылтайшылары мен алдын ала айқындалған адамдар тобының арасында орналастырылады. Жабық қоғам  акционерлерінің саны жүзден аспауға тиіс және ол өзі шығаратын     акцияларды     жабық     әдіспен     ғана орналастыруға хақылы.

Жабық қоғам акционерлерінің осы қоғамның басқа акционерлері сататын акцияларды сатып алуға артықшылықты құқығы бар. Жабық қоғамның өз акцияларын сатқысы келетін акционері оларды қоғамның басқа акционерлеріне, ал олар бас тартқан жағдайда - қоғамның өзіне сатып алуға ұсынуға міндетті. Сатылатын акцияларды сатып алудың артықшылықты құқығы акциялар сатуға ұсынылған кезден бастап отыз күн бойы акционерлерде сақталады. Егер акционерлердің ешқайсысы аталған мерзімде осы құқықты пайдаланбаса, ол қоғамға өтеді және онда отыз күн бойы сақталады. Қоғам сатылатын акцияларды сатып алудың артықшылықты құқығын акционерлердің жалпы жиналысының тиісті шешімін қабылдау жолымен іске асырады. Қоғамның жарғысында сатуға ұсынылған акцияларды артықшылықпен сатып алу құқығын қоғамның акционерлерінде немесе оның өзінде қалдырудың өзге  мерзімдері белгіленуі мүмкін, бірақ ол кемінде отыз күн болады.

Қоғам және оның акционерлері акцияларды сатып алудан бас тартқан немесе белгіленген мерзімдер ішінде жауап алмаған жағдайда акционер акцияларды қоғамға және оның қатысушыларына ұсынған бағадан төмен емес құны бойынша үшінші тұлғаларға сатуға хақылы. Сатуға ұсынылған  акциялардың  бағасын  төмендету  туралы  шешім  қабылдаған ретте акционер оларды басқа  акционерлерге және (немесе) қоғамға сатып алуға қайта ұсынуға міндетті.

Акционерлері өздеріне  тиесілі акцияларды басқа  акционерлердің  келісімінсіз  иеліктен айыруға хақылы қоғам ашық акционерлік қоғам деп аталады. Ашық  қоғамның  акциялары үш түрлі, яғни  жабық, жеке  және  ашық орналастырылады. Ашық қоғам акционерлерінің  саны  шектелмейді.

Қазіргі уақытта ҚР-ның  акционерлік қоғамдар туралы заңында "бағалы қағаздар нарығында акциялар бағаланатын, активтерінің мөлшері кемінде айлық есепті көрсеткіштің 200 000 еселенген мөлшерін құрайтын және акционерлерінің саны 500-ден кем болмайтын ашық қоғам ашық халықтық қоғам (бұдан әрі - халықтық қоғам) болып табылады» делінген. Халықтық қоғам мәртебесін алу тәртібі бағалы қағаздар нарығы туралы заңдармен белгіленген.

Ашық акционерлік қоғам (ААҚ)   төмендегі   жағдайларға   байланысты   ашық халықтық қоғам мәртебесін жоғалтады. Егер:

1. Халықтық    қоғам    мәртебесін    алған    қоғам  акционерлерінің саны алты айдың ішінде бес жүзден кеміп кетсе;

2. Оның    активтерінің    мөлшері    айлық    есепті көрсеткіштің 200000 еселенген мөлшерінен кеміп кетсе;

3. Қоғам   акцияларының  бағалы   қағаздар нарығындағы    бағалануы    тоқтатылса,    яғни    осы жағдайлардың біреуі пайда болған кезден бастап 6 ай өткеннен кейін уәкілетті органға хабарлай отырып, халықтық қоғам    мәртебесін   жоғалтқаны   туралы мәлімдеуі тиіс.

Қоғам акционерлерінің саны жүзден аспаса, акционерлердің жалпы жиналысының шешімі бойынша ашық қоғам жабық қоғам болып қайта құрылуы керек.

Қоғамды құру туралы шешім қабылдаған жеке және заңды тұлғалар қоғамның құрылтайшылары болып есептеледі. Қоғамның құрылтайшысы немесе құрушысы жалғыз тұлға болуы мүмкін. Қоғамның құрылтайшылары оны құруға байланысты ол мемлекеттік тіркеуден өткенге дейін туындаған мәліметтер бойынша бірлесіп жауап береді. Ал оны жалғыз тұлға құрған жағдайда қоғам құру туралы шешімді осы тұлға жеке-дара қабылдайды.

Қоғамдарды құрушылар құрылтайшы пайдасы түрінде орасан көп табысты иемденеді. Құрылтайшы пайдасы дегеніміз қоғамды құрушылардың акцияларды сатудан алған сомасы мен қоғамды құруға жұмсаған капиталының сомасы  арасындағы айырма түрінде алатын табысы. Басқаша айтқанда, жалған капитал және нақты капиталдар мөлшерінің айырмасы құрылтайшы пайдасы болып есептелінеді. Мысалы, егер нақты капитал (бағалы кағаздардың номинал құны) 200 доллар, ал жалған капитал 1000 доллар болса, онда құрылтайшы пайдасы 800 доллар құрайды (1000 - 200). Бұл пайданы алудың бір тәсілі - капиталдың ажыратылмалы болуы, яғни шығарылған бағалы қағаздар сомасының қоғамға нақты жұмсалған капиталдан көп болуы. Бұл құбылыс мемлекет акционерлік меншікті қанағаттанарсыз реттеп отырған елдерде кең өрістеген.

Құрылтай шарты мен жарғы қоғамның құрылтай құжаттары болып табылады. Жалғыз тұлға құрған қоғамның құрылтай құжаты оның жарғысы болып табылады.

Құрылтай жиналысында құралтайшылар қоғамды құру туралы шешім қабылдайды, оның жарғысын бекітеді, қоғамның органдарын, сондай-ақ қоғамды мемлекеттік тіркеуге арналған құжаттарға қол қоюға және ұсынуға, заңдарда белгіленген тәртіппен мүлікті, оның ішінде қоғамның акцияларын төлеуге құралтайшылар енгізетін мүліктік құқықтарды ақшалай бағалауды жүргізуге уәкілетті адамдарды сайлайды. Құралтайшылар құралтай жиналысының хаттамасын және құрылтай шартын жасасып, қол қоюға, сондай-ақ қоғамның жарияланған жарғылық капиталының мөлшері туралы шешім қабылдауға тиіс.

Қоғамның құрылтай жиналысында сайланған органдар қоғам мемлекеттік тіркелгеннен кейінгі акционерлердің бірінші жалпы жиналысына дейін жұмыс істейді. Шетелдік инвестордың қатысумен қоғам құру заң актілеріне сәйкес жүзеге асырылады.

Қоғамның құрылтай шартында қоғамды құру туралы шешім, қоғамның үлгісі (ашық, жабық), оның толық және қысқартылған атауы көрсетіледі. Сондай-ақ онда қоғамның жарияланған жарғылық капиталының төмен мөлшері: жабық қоғам үшін - айлық есепті көрсеткіштің 100 еселенген, ал ашық қоғам үшін - 5000 еселенген мөлшері туралы жазба болады.

Қоғамның жарғысы заңды тұлға ретіндегі қоғамның мәртебесін айқындайтын құжат. Қоғамды мемлекеттік тіркеу кезінде ол құрылтай құжаты ретінде қарастырылады. Қоғамның орналасқан жері, жарияланған акциялардың әр түрінің саны, санаттары, атаулы құны, оларды иеленушілердің құқықтары туралы мәліметтер көрсетіледі. Жарғыда акционерлердің жалпы жиналысын әзірлеу мен өткізу тәртібі, сондай-ақ жалпы жиналысты өткізу туралы акционерлерге хабарлаудың жолдары, яғни осы хабарлар жарияланатын бұқаралық ақпарат құралдары көрсетіледі.

Осымен қатар жарғыда қоғам акционерлерінің құқықтары, яғни қоғамды басқаруға қатысуға, дивиденд алуға, қоғамның қаржылық есебімен танысуға, ол таратылған жағдайда қалған мүліктің бір бөлігін алуға құқылы екендігі айқындалады. Жарғыда акционерлердің міндеттері де көрсетіледі. Акционер өзіне тиесілі акцияларды сату жөнінде ірі мәміле жасау ниеті туралы қоғамға хабарлауға, тізілімді ұстаушыларға немесе осы акционерге тиесілі акцияларды атаулы ұстаушыға қоғамның акцияларын ұстаушылардың тізілімін жүргізуге қажетті мәліметтердің өзгергендігін он күн ішінде хабарлауға және қоғамның құпия болып табылатын қызметі туралы мәліметтерді жария етпеуге міндетті.

АҚ - заңды тұлға. Оның органдары: акционерлердің жалпы жиналысы, директорлар кеңесі, алқалы орган немесе басқарма, тексеру комиссиясы (алқалы немесе жеке-дара тексеруші) болып табылады. Қоғам акционерлерінің жылдық жалпы жиналысы оның ең жоғары басқару органы. Ол қаржы жылы аяқталғаннан кейін бес ай ішінде өткізілуге тиіс. Акционерлердің жылдық жиналыстан басқа жалпы жиналыстары кезекен тыс болып саналады.

ІІ. Қазақстанда акционерлік қоғамның дамуын басқару

2.1 "ҚазТрансОйл" акционерлік қоғамының құрылуы

"ҚазТрансОйл" акционерлік қоғамы 2003 жылдың қаңтарынан бері 150 9001: 2000 және 150 14001:1996 халықаралық стандарттар талабына сәйкес сапа мен қоршаған органы қорғау менеджментінің ықпалдастырылған жүйесін (МЫЖ) әзірлеу мен ендіру үшін табанды жұмыс жүргізіп келеді. Оның қыр-сыры нақтылы талданып, өндіріске қолданудағы басымдығы айқындалуда. Бұл болашақты меңзеген жауапкершіліктен тарамдалатыны түсінікті. Өйткені, бүгінгі тіршілік тәжірибесі көрсеткеніндей, өндірілген өнімнің әлемдік бәсекелестікке төтеп беруі әлгі стандарттарға тікелей теуелді болып отыр. Жер жүзінің 161 елін қамтитын 0,5 миллионнан астам компанияның сенімді сүрлеуі осы тұстан өріліп жатқаны тегін емес.

  Халықаралық стандарттарға көшудегі шешуші фактор мақсатпен мүдденің айқындылығынан, командалық жұмыстағы жауапкершілік пен біліктіліктің, күпделікті іс-қимылдың шығармашылық сипатынан бастау алатынын атауға тиіспіз. Сондай-ақ, мұндағы егіз қадамға қызметкерлерді менеджменттік жүйені ықпалдастыру принциптері мен тәсілдерін меңгеруге баулу арқылы жетуге болады. Бұған ішкі бақылау, талдау, түзету және ескерту әрекеттерін де қосқан жөн.

Қызметкерлерді оқыту шаралары да осындай ізгі ниеттен әрбір мақсатты түрде үздіксіз атқарылған ауқымды істің бір парасы. Міне соның нәтижесінде АҚ-ның 2001 жылға арналған сапа менеджментінің ықпалдастырылған жүйесін әзірлеу мен өндіру жоспары бекітілген болатын. Соған орай «TUV Rheinland Berlin-Brandenburg Group» үздік халықаралық концерннің консультянттары Қазақстан жеріне табан тіреп отыр. Олар "ҚазТрансОйл" акционерлік қоғамының қызметкерлеріне менеджмент ықпалдастырылған жүйесінің тиімді жұмыс істеуінің және оны құру әдістемелігі мен қағидасы тұрғысынан жан-жақты түрде дәріс берді.

Оқыту тәсілдері әртүрлі болды. Ішкі аудиторлар мен инженерлік-техникалық құрам өкілдері үшін дәріс жұмыс орындарында, нақты құрылымдық бөлімшелерде өткізілді. Ал, компанияның орта буыны мен жоғары басшылығы өкілдеріне семинар "Зерен" оқу орталығы ЖШС базасында ұйымдастырылды. Үстіміздегі жылдың 17 мамырынан басталған оқу кестесі 8 маусымға дейін созылды. Осы аралықта әрқайсысы бес күннен тұратын Зарлығы төрт семинар жоспарланып, оған 200 қызметкер тартылды.

Сапа танымын қалыптастыру, стандарттар талаптарына сүйенуді қамтамасыз ету, экологиялық түсінікті дамыту әсте оңай шаруа емес. Акционерлік қоғам басшылығының бұл мәселеге кешенді түрде назар аударғаны құптарлық. Бұған дәлел компанияның орталыық аппараты ұйымдық – құрылымда «ISO стандарттары жүйесін енгізу жөніндегі қызмет» бірлігінің ашылуы.

   Осыған орай филиалдар мен басқармалар аппаратында құрылымдық бөлімшелердегі іс-әрекетті жедел үйлестіріп отыратын жұмыс тобы құрылған.

2.2 "ҚазТрансОйл" акционерлік қоғамының менеджмент жүйесін қалыптастыру

Менеджмент жүйесін ықпалдастыру қызметін сараптап, дұрыс арнаға бағыттау міндеті "ҚазТрансОйл" акционерлік қоғамы бас директоры басқаратын алқалы орган — Сапа жөніндегі кеңеске жүктелген. Бұл бағыттағы және бір сілем — сапа менеджментін игеруге халықаралық деңгейдегі кеңесшілерді тарту дер едік.

Міне, осының бәрі жаңашылдықты енгізуге деген құштарлық пен әлемдік өркениетке ілесуге ұмтылған талпынысты аңғартса керек. Екіншіден, атқарылып жатқан ауқымды шараларды көре тұрып, "сапа менеджментінің өмірде қажеттілігі қанша?" деген сауал санада өз-өзінен бой көтереді. Осы ойымызды "ҚазТрансОйл" АҚ бас директорына білдіргенімізде: "Елбасы Н.Ә.Назарбаев 2015 жылға дейінгі Индустриялық-ииновациялық даму стратегиясын айкындап берді»,— деп бастады әңгімесін Қайрат Қырымов мырза, — Кез келген ел өзінің мұнай-газ өнеркәсібінің табысты жұмыс істеуіне мүдделі. Ал, саланы әлемдік талаптарға бағыттап, халықаралық стандарттарға сәйкестендіру ғана әлемдік рынокқа жол ашады. Сондықтан, сапа менеджментін талдап, жүзеге асыру және қоршаған орта жүйесін сауатты баскару уақыт талабы ғана емес, халықаралық қауымдастықтағы салмақты орынға ұмтылған елдің, ұжымның стратегиялық мақсаты деп білемін. Ірі мемлекеттік компания ретінде "Қаз-ТрансОйл" АҚ осы бағыттан таймауға бекінген. Бұл орайда дәстүрлі көзқарастан арылып, дүниеге жаңарған әлемнің жанарымен қарай білу маңызды. Сондықтан, ен әуелі, оқу бағдарламасында сапа мен қоршаған ортаны басқару жүйесінің оларды тәжірибеге енгізу мен әзірленген құжаттамалық әдістемелерде қолданудың негіздері түпкілікті қаралуы тиіс. Сонда ғана экономикалық әрі экологиялық біліктілікке қол жеткіземіз. Және де бүгінгі заманда әлем адуынды қарқынмен өзгеріске түсуде. Сондықтан қомақты табысқа ұмтылған компаниялар мен ұйымдар нәтижелілік пен тиімділікті қамтамасыз ететін жаңа факторларды есксріп, талпашыл рынок ахуалы жасаған өзгерістерге үлгеріп отыруы тиіс.

Осыдан болар, ISO стандарттарын бағындырған шетелдердің озық өндірістік компаниялары өндіріс ауқымын арттырып, қоршаған ортаға ықпал ететін жағымсыз жайттарды азайта білген. Елеулі тұрде шикізат пен материалдар шығынының үлес салмағы кеміп, энергоресурстар үнемделген, өнім сапасы артқан. Қысқасы, экологиялық қызмет, даму жолындағы тепе-теңдікті ұстап тұрудың тетігі ретінде, экономикалық тұрғыда өзін-өзі ақтайды. Өйткені, ол – кәсіпорындарға тікелей немесе жанама әртүрлі басымдықтар мен тиімділіктерге жол ашады.

Сөйтіп, бүгінгі заманғы рыноктың талабын ескере отырып, «ҚазТрансОйл» АҚ басшылығы менеджмент ықпалдастығы жүйесін ендіру жөнінде шешім қабылдаған екен. Ондағы мақсат – экологиялық тиімділікке қол жеткізіп, оның нәтижесін жұртшылыққа көрсету, қоршаған ортаға кері ықпалын тигізуі ықтималқызметін бақылау. Мұның бәрі қоршаған орта мәселесіне мүдделес тараптардың жалпы қамқорлығының өсуі жағдайында жасалады. Екіншіден, сапа менеджментіне жүйелі түрде қарау тұтынушылардың талабын мұқият талдауға мүмкіндік жасайды, сапалы қызмет көрсетуге ықпал ететін процестерді анықтайды және бұл процестерді басқаруға, реттеуге келетіндей жағдайда ұстап отырады.  

ІІІ. Қазақстанда акционерлік қоғамдарды басқаруын жетілдіру

3.1. Акционерлік қоғамды басқаруда кездесетін негізгі проблемалар

Бағалы қағаздар нарығын қалыптастыру үшін, оның инфра- құрылымдарын құру және бұл құрылымдардың қызмет атқару тәртібін анықтап реттейтін заңдар мен құжаттарды дайындап шығару қажет екені белгілі. Елімізде Қазақстан Республикасының Құнды қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссиясы құрылған,   1995  жылдың сәуірінде  «Қазақстан Республикасында акционерлік қоғамдардың акцияларын шығару мен өтеудің тәртібі туралы ереже» әзірленіп бекітілді, бағалы қағаздар эмиссиясы   есепке   алынып,   қор   биржаларында  тіркелетін болды. Республикада құнды қағаздар нарығына қатысушылардың Ұлттық қауымдастығы құрылды. Құнды қағаздар нарығын реттейтін ҚР Үкіметінің қаулылары, оның ішінде бағалы қағаздар рыногында кәсіптік қызметтерді лицензиялау туралы ережелер», және басқа да көптеген құжаттар пакеті (20-дан астам) қабылданды, қолданылып келген заң актілеріне өзгерту мен толықтырулар енгізілді. Құнды қағаздар нарығы ҚР-ның заңдарымен, Президент жарлықтарымен, Қазақстан Үкіметі, Мүлік комитеті және Ұлттық банк қабылдаған қаулылармен, ҚР Қаржы министрлігінің және Бағалы қағаздар жөніндегі комиссияның нұсқауларымен реттеледі.