Акционерлік қоғам

Акционерлік қоғамның зор мүмкіндіктерге ие ірі және күрделі жүйе екенін, оның қатысушылары көп санды және мүдделерінің әр-қилылығын ескерсек, акционерлік қоғам басқаруының ұйымдастырушылық құрылымын қалыптастыруда қиын және келіспеушіліктерді туғызатын мәселелер туындайды.

Біздің мемлекетіміздің заңы акционерлік қоғамдар органдарының үш буынды құрылымын анықтайды: акционерлердің жалпы жиналысы, директорлар кеңесі, атқарушы орган.

Кворумды қамтамасыз ете тұра, акционерлердің жалпы жиналысының құзыретіне қатысты мәселелерді шешу үшін акционерлер жалпы жиналысын шақыру мен өткізу өзекті мәселелердің бірі болса, "Акционерлік қоғамдар туралы" жаңа Заңның 36-бабының 1-тармағының 1,3-тармақшаларында аталған мәселелер бойынша шешім қоғамның дауыс беретін акцияларының жалпы санының кемінде төрттен үш бөлігі мөлшеріндегі көпшілік дауыспен қабылданады. 1998 жылғы Заңға назар аударсақ, қоғам жарғысына өзге-рістер мен толықтыруларды енгізу мәселесі бойынша шешім қоғамның дауыс беретін акцияларының жалпы санының үштен екі мөлшеріндегі көпшілікпен, ал қоғамның жарияланған жарғылық капитал мөлшерін өзгерту бойынша туындайтын мәселе дауыс беруге қатысатын қоғамның дауыс беретін акцияларының жалпы санының жай көпшілік дауысымен қабылданатын. Әрине, білікті көпшілік планкасын көтеру акционерлердің өздерінің міндеттеріне жауапты қарауына әкелгенімен, осы мәселелер бойынша жалпы жиналысқа кворумның жиналуы бірден-бір мәселе болып қала береді.

Акционерлік заңнама акционерлік қоғамның ағымдағы қызметіне басшылықты жүзеге асырудың екі нұсқасын белгілейді:

1)  қоғамның жеке-дара атқарушы органы арқылы   (директор, бас директор, президент);

2)  қоғамның алқалы атқарушы органы арқылы жүргізу.

Атқарушы органның құзыретіне акционерлердің жалпы жиналысы немесе директорлар кеңесінің кұзыретіне жатпайтын қоғамның ағымдағы қызметіне басқаруда туындайтын мәселелер жатады. Қоғамның атқарушы органының басты мақсаты — акционерлердің жалпы жиналысы мен директорлар кеңесінің шешімін орындауды ұйымдастыру. Атқарушы орган қоғам мүддесіне сай әрекет етуге, өз міндеттерін адал  атқаруға және құқықтарын толық көлемде жүзеге асыруға тиіс.

Акционерлік қоғамдар - қазақстандық қаржы нарығының қайнар көзі бола тұра, аумақаралық және халықаралық кәсіпкерліктің дамуына ықпал ете отырып, жаңа жұмыс орындарымен қамтамасыз ететін, экономиканың нығаюына үлес қосатын ұйымдар. Акционерлік қоғамдар тұтынушылар нарығын баскаруда кең мүмкіндіктерге ие, өздерінің іскерлік беделін, фирмалық атауларын пайдалану арқылы, сұраныстың туындауы мен қалыптасуына ықпал ететін азаматтық айналымның ірі субъектілерінің бірі. Қоғамның өз акционерлеріне қатысты жүргізетін кең көлемді шаралары акционерлердің өз міндеттерін орындауына, жалпы жиналысқа белсенді қатысу арқылы алдымен қоғамға тиімді шешімдерді қабылдауына тиіс. Акционерлердін, қоғам қызметі мәселелерін шешуде пассивтілігі, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруда біліктіліктерінің төмен болулары, сондай-ақ қабылдаған шешімдері үшін жауаптылыққа тартудың көзделмеуі менеджменттік дұрыс жүргізілмеуіне әкеледі.

3.2. Қазақстанда акционерлік қоғамның даму перспективасы

Бағалы қағаздардың келесі түрі акция болып табылады. Акция — акционерлік қоғамның мүлкіне белгілі пайды салғанын қуаттайтын бағалы қағаз және онңн иесіне (акционеріне) пайданың бір бөлігін дивиденд түрінде алу құқын береді. Акцияны акционерлік қоғам, кәсіпорын, ұйымдар, коммерциялық банк, кооперативтер мен басқада мекемелер шығарады. Олар ұжымдық меншікке негізделген немесе толық мемлекеттік меншік шаруашылығында болады. Акция бағалы қағаздар нарығы - қор биржасында сатылады және сатып алынады. Акция бұл процесті биржалық емес сауда негізінде де жүзеге асырады. Акцияның номиналды құны мен нарықтық бағасы бар. Акцияның нақты бағасы (нарықтық курсы) акционерлік қоғам пайдасының мөлшеріне тікелей байланысты өзгереді. Сондай-аө алынатын дивиденд мөлшері мен қарыз пайызы деңгейіне байланысты да өзгереді.

Шетел тәжірибесінде акцияның әртүрлі қолданылады:

а) атаулы акциялар;

ә) ұсынушыға арналған акциялар;

6) жой акциялар;

в) артықшылығы бар акциялар.

Біздің елімізде жай акция шығарылған жеңілдікпен пайдаланатын табысы болып, акционерлерге салған капиталы үшін айқындалған процент түрінде қатты табысты алуларына құқық береді. Алайда жеңілдікпен пайдаланатын акция шектелген мерзімде қолданылады және белгілі уақыттан соң, акционерлік қоғам оны жабады. Ал, оларды иемденушілер акционерлік қоғам жұмысын басқаруда ешкандай дауысқа ее емес. Жеңілдікпен пайдаланатын акциялар акционерлік қоғамның жарғылық қорының 10%-тен аспайтын сома мөлшерінде ғана шығарылады.

Акция категория бойынша былай бөлінеді: еңбек ұжымының акциясы, кәсіпорын акциясы және акционерлік қоғам акциясы. Еңбек ұжымының акциясын мемлекеттік кәсіпорындар (бірлестіктер), арендалы, ұжымдық кәсіпорын, коооператив және қоғамдық ұйымдарға жататын кәсіпорындар шығаруға құқылы.

Еңбек ұжымының акциясы сол кәсіпорында жұмыс істейтіндерге ғана таратылады. Оған қатысы жоқтарға таратылмайды.

Акцияны кәсіпорын шығара отырып, екі пайдалылықты көздейді: біріншіден, көбірек пайда табу үшін, тұрғындарды қосымша қаржы салуға жұмылдыру, екіншіден кәсіпорын жұмысшыларын басқару процесіне барынша тарту. Себебі кәсіпорынның жетістігі оның табысына тікелей әсер етеді.

Акционерлік қоғамның акциясы кәсіпорын мүлігінің барлық сомасына немесе жарғы қорына шығарылады. Сондықтан кезкелген меншіктегі кәсіпорын акционерлік түрге өзгереді. Бұл қоғамның акциясы оған еркін жазылу арқылы таратылады. Кейде барлық акцияны құрылтайшылар арасында өзара беледі. Олар есімді және көрсетілген болып та шығарылады. Бір қолдағы қорлардың көп болмауы үшін және акционерлік қоғамнан бақылауды жоғалтпау үшін есімді акциялар қолданылады. Алайда бұлда сенімсіз, себебі оған қатысы жоқ адамдар болуыда әбден мүмкін. Әлемдік тәжірибе бұған карсы өте тиімді тәсіл белгілі, мысалы, АҚШ-да бір компанияның 5 %-тік акциясына иесі оған ай сайын оның сатып алу- сату жайында есеп беріп отырады.

Әрбір атаулы акцияның қозғалысы акцияның тіркеу кітабында белгіленеді. Акция бланксінде есімді акция ұстаушының аты-жөні көрсетіледі. Акция бланкнің көрсетілген түрінде оны ұстаушының аты-жөні жазылмайды. Акция тіркеу кітабында жалпы шығарылған акцияның көрсетушіге қатыстысы ғана белгіленеді.

Акционерлік қоғам - кәсіпорын, ұйым мен мемлекеттік орындардың еркін біріккен түрі. Ол акциясын айналымға шығару арқылы өзінің босаған қаржы ресурстары мен еңбекшілердің сақтық корып орталықтандыруға жұмылдырады. Акционерлік қоғам өз жарғысы негізінде жұмыс жасап, кез келген шаруашылық саласында құрыла алады. Сондай-ақ, қаржы мен өндірістік-шаруашылық қызметпен айналысатын күрделі ұйымдардың да негізі бола алады. Бұған жетекшілік жасау басқарма, директордың бақылау кеңесі және басқада ұжым түрлері арқылы жүргізіледі. Басқарудың ең жоғарғы түрі - акционерлердің жиналысы болып табылады, жиналыста алатын өз дауысы бар. Акцияны ұстаушы өз өктемдігін жүргізу үшін, акцияның көп мөлшеріне ие болуы қажет. Егер ұстаушы акцияның 50% - дан астамын иеленсе, онда ол акция бақылау пакетіне ие болайы. Акционерлік қоғамы басқаруға және толық бақылауға 20% мөлшердегі акция да жетеді.

Акционерлік қоғамның басты қызметі - уақытша босаған ақша қорын өндірісті ұйымдастыру мен көптеген жұмыс түрлеріне жұмылдыру болып табылады. Акционерлік қоғам акцияны әртүрлі номинальды құнмен шығарады және дауыс саны да әртүрлі болады. Акция иесі акционерлік қоғамның пайшигі, ал облигация иесі - оның кредиторы (несиегері) болып табылады. Акционерлік қоғамның пайдасы акционерлер арасында табыс, дивидент түрінде бөлінеді. Акция иесі акционерлік қоғамнан өзінің салған капиталын талап етуге құқығы жоқ. Қоғам жабылғанда иегер акцияға салынған қаржыны номинальды бағамен ғана алады.

Акционерлік қоғамның екі түрі бар. Акциясы құрылтайшыларда болып, еркін нарықта сатылмайтын түрін "жабық" дейміз. Акциясы еркін сатылатын және сатып алынатын түрін "ашық" дейміз. Қазақстан Республикасының "Азаматтық Кодесінде" акционерлік қоғам жайлы ереже бар.

Елімізде Қазақстан Республикасының Құнды қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссиясы құрылған,   1995  жылдың сәуірінде  «Қазақстан Республикасында акционерлік қоғамдардың акцияларын шығару мен өтеудің тәртібі туралы ереже» әзірленіп бекітілді, бағалы қағаздар эмиссиясы   есепке   алынып,   қор   биржаларында  тіркелетін болды. Республикада құнды қағаздар нарығына қатысушылардың Ұлттық қауымдастығы құрылды. Құнды қағаздар нарығын реттейтін ҚР Үкіметінің қаулылары, оның ішінде бағалы қағаздар рыногында кәсіптік қызметтерді лицензиялау туралы ережелер», және басқа да көптеген құжаттар пакеті (20-дан астам) қабылданды, қолданылып келген заң актілеріне өзгерту мен толықтырулар енгізілді. Құнды қағаздар нарығы ҚР-ның заңдарымен, Президент жарлықтарымен, Қазақстан Үкіметі, Мүлік комитеті және Ұлттық банк қабылдаған қаулылармен, ҚР Қаржы министрлігінің және Бағалы қағаздар жөніндегі комиссияның нұсқауларымен реттеледі.

Бірақ Республикада құнды қағаздар нарығы толық қалыптасып болды және тиімді жұмыс атқарып тұр деуге әлі ерте сияқты. Бүгінгі таңда Қазақстанда құнды қағаздар нарығының жекелеген секторлары ғана қызмет атқарып отыр, нарық жүйесі әлі толық іске қосылмаған.

Қазақстан Үкіметі Батыс елдерінің бірқатар қаржы - инвестициялық құрылымдарымен келісімге келіп өзінің орта мерзімдік (3-5 жылдық) облигацияларын Еуропада орналастырды. Оңтүстік - Шығыс Азия елдерінде қалыптасқан қаржы дағдарысы Қазақстандағы құнды қағаздар нарығының одан әрі қанат жайып дамуын осы күндері шектеп отыр.

Жалпы алғанда Қазақстанда ішкі ұлттық нарыққа қарағанда сыртқы нарық тез дамып келеді. Тіпті тұтыну тауарлары нарығында импорт тауарларының үлесі өсіп отыр. Соңғы бір-екі жылда экспорттан импорт көлемі артьш, Қазақстанда теріс (отрицательный) сауда балансы пайда болды. Ал теріс сауда балансын жабудың бір ғана жолы бар - ол активтерді шетке сату әдісі. Активтерді шетке сату мемлекет меншігіндегі корпорациялардың акцияларын әлем нарығына орналастыру  деген сөз. Түптеп келгенде, құнды қағаздардың әлем нарығына шығарылып орналастырылуының себебі Қазақстанның іішкі  ұлттық  өндірісі  мен  нарығының шектеулі  болуында жатыр.

Қазақстанда құнды қағаздар нарығын толық қалыптастыру үшін ұлттық өндіріс пен ішкі ұлттық нарық жүйесін қалыптастырып тереңдету керек. Қазақстан экономикасының өндірістік құрылымын қайта құрып жетілдіру мәселесі тұрғындардың қолындағы сақталған қаржы ресурстарын жұмыл- дырып  экономиканың  реалды  секторына жұмсауды  қажет етеді. Кіріс министрлігі мен Салық комитеті мамандарының пікірінше Қазақстан   тұрғындарының   қолында   айналымға тартылмаған 2-3  млрд доллар нақты қаржы қорлары бар екен. Осы қорларды инвестицияға айналдыру үшін Қазақстандағы банкілердің мүмкіншілігін нығайтып, олардың  са- лымшыларға   беретін   сақтандыру   кепілдіктерін   (гарантия) жоғары деңгейге көтеру қажеттілігі туындап отыр.  Соңғы кездері Қазақстандағы ең ірі коммерциялық банктер келісімге келіп, банкаралық сақтандыру қаржы қорын құру саясатын іске асырмақшы. Қазақстанда тұрғындар өз қаржы-қаражатын негізінен Халық банкісінде сақтайтыны белгілі. Банк басқармасы тұрғындардың салымдарын сақтап, олардың тұрақты тұрде  өсімін қамтамасыз  ету  мақсаттарында,  Қазақстанда тұрақты жұмыс істеп тұрған кәсіпорындар акцияларын сатып алу құқығын алуға ниет білдіріп, қажетті құжаттар дайындап оларды заңдастыруға күш салып отыр.

Бағалы  қағаздар  рыногын  мемлекеттік   реттеу механизмі  келесі  бағытта жүзеге асады:

1. Мемлекет  бағалы қағаз рыногын реттеп,  ұйымдастыратын заң жүйесін қабылдайды. Бұл заңдар:

      акционерлік  қоғамдардың  қалыптасу  тәртібін  анықтайды және реттейді;

      бағалы  қағаздарды  шығару тәртібін және акцияны  шығаруға  рұқсат алу  түрлерін анықтап реттейді;

      бағалы қағаздармен  жүргізілетін  операциялардан  түсетін пайдаға  салық  кесімдерін реттейді;

      биржаның  қызметін және  бағалы  қағаздармен  жүргізілетін  операциялар түрлерін анықтап реттейді.

2. Мемлекет  мекемелері рынок  субъектісі ретінде бағалы қағаздар рыногына шығады. Қаржы  ресурстарын жинау  үшін  мемлекет облигациялар, қазыналық міндеттемелер (қысқа мерзімдік облигациялар) сияқты бағалы қағаздарды  айналымға шығарады.

3. Ұлттық  банктің  ақша – несие  саясаты арқылы бағалы  қағаздар  рыногына  ықпал жасайды. Басқаша  айтқанда, қор  рыногындағы жағдай  айналымдағы ақша  көлемін реттеумен және несиені қолдау саясатымен тығыз байланысты.

ҚОРЫТЫНДЫ

Қазіргі  Қазақстан  экономикасы  нарықтық  қатынастардың қалыптасу процесінің  жүруімен сипатталады. Олардың  пайда  болуы мен қалыптасуы  экономиканың  барлық   сферасын  қамтыған  дағдарысты  жеңу   және  экономиканы әкімшіл - әміршілдік арқылы басқарудың мүмкін еместігін алдын ала анықтап берді.

Экономикалық  реформаның басты  мақсаттарының  бірі  кәсіпорынды  мүліктік  жауапкершілігі  анықталған  заңды  тұлғалар  құқықтарына  бөліп  беру. Шаруашлықтың  акционерлік формасы мұны қамтамасыз  етеді. Акционерлік  қоғамдағы  капитал өндіріс құралдары және   бағалы  қағаздар формасында  қызмет етеді. Бұл өндіріс  құралдарына  қоғамдық иемдену құқығы мен жеке  меншік  құқығын бекітудің  материалдық алға шарты болып табылады. 

Акционерлік қоғам қызметінің жоғары дәрежеде жүзеге асуы оның менеджментімен тығыз байланысты. Басқарушылардың (менеджмент) теориясы шет мемлекеттердің әлеуметтік ғылымында XIX ғасырдың соңы - XX ғасырдың басынада даярланып, толығырақ нұсқауы Колумбиялық университеттің профессорлары заңгер А. Берли және экономист Г. Минзомның арқасында жарық көреді. Акционерлік қоғамдарда басқарудың жоғары органы болып акционерлердің жалпы еріктерін білдіретін, бір мақсатқа жетуде тұлғалар бірлестігінің, қосылуының өкілі ретінде әрекет ететін жалпы жиналыс танылады.

2001 жылы "Акционерлік қоғамдар туралы" Федеративтік заңға енгізілген өзгерістерге дейін заң Ресейде акционерлер жалпы жиналысының жалпы және айрықша құзыретін белгілейтін. Жалпы ереже бойынша акционерлер жалпы жиналысының құзыретіне берілген мәселелер акционерлік қоғамның өзге басқару органдарының, әсіресе директорлар кеңесінің талқылауына берілуі мүмкін болатын. Біздің мемлекетіміздің жаңа акционерлік заңы 36-бапты "Акционерлердің жалпы жиналысының құзыреті" деп атай отырып, акционерлік қоғам жоғары органының айрықша құзыретіне 17 мәселені жатқызды. Жалпы жиналыстың айрықша құзыретіне жатқызылатын 17 мәселемен қатар, "Акционерлік қоғам туралы" Заңда және қоғам жарғысында акционерлердің жалпы жиналысының айрықша құзыретіне жатқызылған "өзге де мәселелер" тізімі бар. Яғни, "Акционерлік қоғам туралы" Заңның 36-бабы акционерлердің жалпы жиналысының айырықша құзыретіне жатқызылатын толық мәселелерді қамтымай, айырықша құзырет шеңберін кеңейту мүмкіндігін береді.