Акшанын пайда болуы жане манызы

    Қағаз ақшалар тек  қана айналыс құралы және төлем  құралы қызметін атқарады. Олардың  айналыста ұлғаюы мемлекеттік  қаржы жзетіспеушілігіне байланысты  шығарумен түсіндіріледі. Қағаз  ақшалар өзінің табиғаты жағынан  тұрақсыз және құнсыздануға тез  икемді. Олардың құнсыздану себептеріне:  айналысқа басы артық қағаз  ақшалардың шығарылуын, эмитентке  деген сенімнің төмендеуін және  төлем балансының қолайсыздық  жағдайын жатқызады.

     Несиелік ақшалар  – тауар өндірісінің дамуымен, яғни тауарларды сатып алу  және сатудың уақытын кешіктіріп  төлеуге (несиеге) берілуімен  байланысты пайда болған ақшалар. 

    Несиелік ақшалардың  шығуы банктердің несиелеу операцияларымен  байланысты. Мұндай ақшалардың басты  мақсаты: ақша айналымын икемді  ету; нағыз ақшаларды үнемдеу;  қолма-қолсыз ақша айналымының  дамуына мүмкіндік жасау.

      Несиелік ақшалардың  мынадай түрлері бар: вексель,  банкнота және чек.

«Вексель» сөзі ағылшынша bill note –  міндеттеме шоты дегенді білдіреді.

      Вексель – белгілі  бір соманы алдын – ала келісілген  мерзімде және белгіленген жерде  төлейтіндігі туралы борыщқордың  қарыздық міндеттемесі.

      Вексельдің екі  түрі бар: жай және аудармалы. 

     Жай вексель (соло) – вексельді ұстаушыға векселде  көрсетілген соманы белгілі бір  уақытта немесе талап етуге  байланысты төлеу туралы вексель  берушінің еш нәрсемен негізделмеген  міндеттемесін сипаттайтын вексель. 

      Аудармалы вексель  (тратта) – вексельде көрсетілген  соманы белгілі бір уақытта   алғашқы  вексальді ұстаушыға  (ремитентке) төлеу туралы үшінші  бір тұлғаға (трассатқа) вексель  берушінің (трассанттың) еш нәрсемен  негізделмеген ұсынысын сипаттайтын  вексель. Сонымен қатар, экономикалық  әдебиеттерде вексельді мынадай  түрлерге бөледі: қаржылық, қазыналық,  достық, бронзалық.

      Қаржылық вексель  – белгілі бір ақша сомасын  қарызға беруден туындайтын қарыздық  міндеттеме.

     Қазыналық вексель  – бюджет тапшылығын жабу мақсатында  мемлекет тарапынан шығарылатын  оның міндеттемесі. Қазыналық вексель  бойынша мемлекет борышқор болып  саналады.

     Достық вексель –  кейіннен банкте оларды есепке  алу мақсатында бір-біріне беріледі.

     Бронзалық вексель  нақты қамтамасыз етілмеген қарыздық  міндеттемені білдіреді. 

     Банкнота (ағылшын сөзінде  «Bank-note» аударғанда «банк билеті»)  – орталық банктің айналысқа  шығарған әр түрлі номинальдағы  ақша бірліктері.

     Ол вексельден және  қағаз ақшалардан өзара ажыратылады.  Банкнотаның вексельден мынандай  айырмашылығы бар:

     Мерзімділігіне қарай,  егер де вексель мерзімді қарыздық  міндеттеме болса (3-6 айлық), ал  банкнота – мерзімсіз қарыздық  міндеттеме.

     Кепілдігіне қарай,  вексельді айналысқа жеке кәсіпкерлер  шығарады және оның жеке кепілділігі  болады, ал банкнота қазіргі кезде  орталық банк шығаратындықтан,  оған мемлекет кепілдік береді.

     Экономикалық әдебиеттерде  банкнота екі түрге бөлінеді: классикалы және жай.

     Классикалық банкнота  – бұл банкнотаның алғашқы  пайда болған формасы ретінде  алтынға еркін алмастырылатын, яғни  алтынмен қамтамасыз етілген  Орталық банктің билеті.

     Жай банкнота –  бұл қазіргі кездегі айналысқа  шығарылған Орталық банк билеті. Олар металға алмастырылмайды,  тек қана орталық банктің барлық  активтерімен қамтамасыз етіледі.  Ендеше қазіргі айналыста жүрген  орталық банктен шығатын жай  банкноталар алтынмен қамтамасыз  етілмейді, бірақ олардың белгілі  бір дәрежеде тауарлық немесе  несиелік негізі сақталған, сондай-ақ  олар қағаз ақша айналыстарының  заңдылықтарына бағынады.

     Чек – ағымдағы  шот иесінің чекті ұстаушыға  белгілі бір ақшалай соманы  төлеу туралы немесе басқа  ағымдық шотқа аудару туралы  өзінің банкісіне берген жазбаша  бұйрығы. 

Чектің экономикалық жаратылысы мынандай:

Біріншіден, ол банктен нақты ақшаны алуға қызмет етеді;

Екіншіден, ол айналыс және төлем  құралы қызметін атқарады;

Үшіншіден, ол қолма – қолсыз ақшамен есеп айырсу құрал

 

 

 

 

 

 

Бөлім 2.Ақшаның қажеттілігі және оның экономикалық маңызы.

 

    Ақшаның объективті қажеттілігі тауар өндірісі және одан туындайтын тауар айналысына байланысты. Ақша – кез келген тауар айналысының құрамдас бөлігі және оның нәтижесі. Тауар және ақша бір – бірінен ажырамайды, себебі ақша айналымынсыз тауар айналымы болмайды, болуы да мүмкін емес.

     Әйтсе де адам өміріне  ақшаның қажеттілігі туралы әр  уақытта әр түрлі ойлар айтылуда. Рационалистік концепцияны (ақыл  – ой талабына ғана негізделген  көзқарас) жақтаушылар ақша адамдар  арасындағы келісім құралы, ол  айырбас кезінде құндардың қозғалысына  қажетті арнаулы құрал деп  түсіндіреді. Бұл ойды жақтаушы  Аристотель өзінің “Никомахова  этика” деген кітабында “Айырбасқа  қатынастардың бәрі өзара салыстырмалы  болуы керек. Айырбасты болдыру  үшін шарттылыққа негізделген  әрбір өлшем болуы қажет” деп  жазған.Бұл ой көне Рим қоғамында  заңға енгізіліп, оның қағидасы  бойынша император ақшаның құнын  заңмен бекіткен.

     ΧVІ ғ. бас кезінде  утопиялық  социализмнің негізін  қалаушы Томас  Моор өзінің  “Золотая книга о наилучем  устройсве государства и новом  острове Утопия” деген еңбегенде  «барлығын ақшамен өлшегенде  мемлекеттік істердің табысты  және дұрыс шешілуі мүмкін  болар ма екен» деп жазған.Сондай-ақ XIX утопист – социолистер Прутон, Оуэн, Грейт және басқалар да  ақшаға жағымсыз көзқараста болды.  Мысалы, Прутон тауар өндірісін  сақтап қалумен қатар ақшаны  құртудың жобасын жасап және  оны дәлелдеуге тырысты. Сол  сияқты 1832 ж. Р. Оуеннің тауарларды  ақшасыз «еңбек бондарын» қолданып, жұмыс уақытының шығындары арқылы  тауарларды бағалаумен айырбас  жүргізуге ұмтылған әрекеттерді  банкроттыққа соқтырған.

     Субъективті ой-пікірлер  ХХ ғасырдағы көрнекті экономистерге  де тән. Мысалы, американдық экономист  П. Самуэльсон ақшаға жасанды  әлеуметтік шарттылық ретінде қараса, Дж. К. Гэлбрейт «ақшаның қызметін асыл металдарға және басқа заттарға бекіту – адамдар арасындағы келісімнің өнімі» деп есептейді. Орыстың көрнекті ғалымы Струмилин С. Г. Ақшаның орнына белгілі бір еңбек өлшемін, ағылшын экономисі Смит Фальтнер энергетикалық өлшемді ұсынды.

     Сондай-ақ  90-жылдардың  бас кезінде шыққан «Экономикс»  атты кітабында К.Р. Макконелл  мен С.Л. Брю «ақша адамдарды  сиқырлайды, ақшаның кесірінен олар  азаптанады, ақша үшін еңбектенеді.  Ақша – ол өзіне баурайтын,  қайталанатын, құбылмалы перделі  жұмбақ нәрсе» деп жазды. 

     Сөйтіп, рационалистік  концепцияны жақтаушылар тобы  – ақша адамдар арасындағы  келісімнен туған айырбастың  техникалық құралы деген көзқараста  болды.

     Ал, эволюциялық концепцияны  (өрістеу, бірте-бірте даму көзқарасын) жақтаушылар бұл «жұмбақты» басқаша  шешуде. Бұл концепция қоғамдық  тауар өндірісін зерттей келіп,  ақша адамдардың еркінсіз айырбастың  ұзақ дамуының нәтижесінде бүкіл  тауарлар әлемінен бөлініп шыққан  ерекше тауар екенін дәлелдейді.

     Алғашқы болып ақшаның  тауарлы жаратылысын дәлелдеп, ақша  теориясының дамуына көп еңбек  сіңірген К. Маркс. Ол айырбастың  жай, ең қарапайым формасынан  «көз шағылыстыратын» - ақшалы  формасына дейін ұзақ даму  жолдарын зерттей келіп, ақшаның  жұмбақ сырын жоққа шығарды.  Сондай-ақ  К. Маркс ақшаның  қажеттілігі жөнінде «егер ақша  жойылса, біз қоғамдық өркендеудің  ия ең жоғары дәрежесінде болармыз, ия қоғамдық өсудің ең төменгі  сатысына лақтырылып тасталармыз»  деп өз ойын қорытындылаған. Ал  коммунизм тек қиял, сондықтан  ақша болды, одан әрі де бола  береді.

     Маркстің айтуынша, табиғат  ақша шығармайды, ал алтынға ол  қасиетті қоғам берген. Себебі:

     Біріншіден, оның өте  жақсы табиғи сапасы бар: біртектілігі, оңай бөлінуі, әдемі түрі, тотықтанбауы, бұзылмай сақталуы. Ол тек «патша  арағында» ғана ериді. 

     Екіншіден, бұл ең  бастысы, алтынның біршама жоғары  құны бар және алтын ақша  құнсызданбайды.

     Алтынның қоры шектеусіз  еместігінен, оны шығаруға зор  еңбек жұмсалады. Бұл бір жағынан.  Екінші жағынан оның құнсызданбауы  туралы, егер толық құнды алтын  ақшаның айналымдағы мөлшері  оның нақты қажеттілігінен көп  болса, онда олар айналымнан  шығып, байлық қорына түседі. Керісінше,  айналымға қолма-қол ақшаның қажеттілігі  өссе, онда алтын ақша ешбір  кедергісіз байлық қорынан айналымға  кері оралады. Алтын ақшаның,  өз иемденушісіне зардапсыз, айналым  қажеттілігіне оңай, әрі тез икемделетін  мүмкіндігі бар.

     «Ақша – зат емес, ол қоғамдық қатынастар жиынтығы».  Шын мәнінде бұл афоризм, егер  адам қоғамнан бөлініп кетсе,  оған ақшаның қажеті жоқ деген  мағынаны білдіреді. Робинзон  Крузоға да ақшаның керегі  болған жоқ. Оның мұхитқа батып  бара жатқан кемеден құтқарып  қалған заттары елсіз аралда  пайдаға жарады, тек ақша қажетсіз  бос қағаз болып қалды. 

     Ақша – тарихи  дамыған экономикалық категория  (санат). Ол қоғам дамуының әрбір  сатысында өндіріс және айырбас  процесінде адамдар арасында  қалыптасатын экономикалық қатынастарды  көрсетеді. Қоғам экономиканың  әртүрлі үлгісіне өткенде ақшаның  маңызы арта түседі. Орталықтанған  – жоспарлы экономикада ақшаның  мәні шектеулі болды. Ақша, негізінен  есеп жүргізу және бақылау  құралы ретінде қосалқы қызмет  атқарды. Жоғарғы басқару органдары  әрбір кәсіпорынның шығаратын  өніміне натуралды және құн  көрсеткіштері түрінде өнімнің  түріне және көлеміне жоспар  бекітті.

Ал қазіргі  кезде бұл жағдай өзгерді.  Ақша экономикадағы рөлін өзінің атқаратын негізгі қызметтері арқылы орындайды. Ақшаның әр қызметі тауар айырбасы үдерісінен туындайтын тауар өндірушілердің нысаны ретінде ақшаның әлеуметтік және экономикалық мазмұнының белгілі бір жақтарын сипаттайды.

Ақшаның қазіргі  экономикадағы атқаратын қызметтеріне мыналар жатады:

1. құн өлшемі және баға масштабы;
2. айналыс (айырбас) құралы;
3. төлем құралы;
4. қорлану және қор жинау құралы;
5. дүниежүзілік ақша.

 

     Нарқтық экономикада  ақшаның маңызы зор. Себебі  әртүрлі меншік жағдайында (мемлекеттік,  корпоративтік, жеке) жұмыс істейтін  тауар өндірушілер өндіретін  және сататын өнімінің көлемін,  түрін және бағасын бекітуге  дербестік алды. Шаруашылықты жаңа  нарықтық жағдайда жүргізуде  төлем қабілетті сұранысқа бағдар  жасалуда, яғни сұраныс ескеріліп,  өнімнің шығару көлемі, түрі, бағасы  тағайындалады. 

     Сонымен қатар, қазіргі  кезде кәсіпорындарды жеке меншіктендіру  де, мемлекеттік бюджеттің кірісін  қалыптастыру да, әртүрлі өндірістік  және өндірістік емес шығындарды  қаржыландыру да, Ұлттық банктің  несие ресурстарын басқа банктерге  сату да, инфляцияға қарсы күрес  те және т.б. жүргізіліп жатқан  іс-шараларда ақшаның маңызы арта  түсуде.

2.1. Инфляция туралы түсінік

 

Инфляция (латының  «inflatio», аудармасы  – «қабыну», «ісіну») – бұл бағаның  өсуінен, тауарлар тапшылығынан, тауарлар және қызметтер сапасының төмендеуінен туындайтын ақшаның құнсыздануы, сондай-ақ оның сатып алу қабілетінің төмендеуі.

Инфляция – бұл кез-келген экономикалық даму үлгісіне тән объективтік құбылыс. Инфляцияның себептері айналыс  және өндіріс саласында орын алады.

Қазіргі инфляция мынадай фактоларға байланысты:

1) Ақша айналысының факторларына:бюджет  тапшылығын жабуға пайдаланылған,  шексіз көп ақшаның эмиссиялануы  есебінен айналыс аясының артық  ақша массасына толып кетуі;

2) Ақшалай емес факторларға:  қоғамдық өндірістегі теңсіздікке,  шаруашылықтың шығындық механизміне,  мемлекеттің экономиаклық саясаты,  оның ішінде, салық саясаты, баға  саясаты, сыртқы экономикалық  саясатына байланысты факторлар  жатады.

Аталған факторлардың қанат жаюына байланысты инфляцияның екі типі болады: сұраныс және шығын (ұсыныс) инфляциясы.

Сұраныс инфляциясы мынадай фокторлардың әсерінен туындайды:

әскери шығыстардың өсуі, яғни әскери техикалардың азаматтық салаларда  пайдалану қажеттігінен, нәтижесінде  ақша баламасы айналыс ақша үшін артық  болып қалады;

мемлекеттік бюджет тапшылығы және ішкі қарыздардың өсуі, яғни мемлекеттің  қысқа және орта мерзімді міндеттемелерін  шығару есебінен бюджет тапшылығын жабу, нәтижесінде мемлекеттің ішкі қарызы артады;

несиелік экспансиялау, яғни елдің  орталық банкінің комерциялық банктер  мен үкіметке несие беретін несиелер көлемінің ұлғаюын сипаттайды;