Ақша жүйесі

                                               Жоспар:

     I.Кіріспе.

     1.Ақша  жүйесі.

     2.Тарихы.

     3.Қазақстанның  ақша рыногы.

     4.Ақша  жүйесінің типтері.

     4.1.Биметализм.

     4.2.Монометализм.

     5.Ақша  жүйесінің элеметтері.

     II.Қорытынды.

     III.Пайдаланған әдебиеттер. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                                       Кіріспе.

Мен «Ақша жүйесі» атты тақырыпты ала отырып .Ақша жүйесі дегеніміз не оның түрлерін,түсінігін,элеметерін,ұғымын білгім келген.Ақша ұғымы қай ғасырда,қай қала,қай заманда пайда болғанын ұғынғым келді.Осы ақша жүйесі бүкіл дүниежүзінде бірдей ме ,ұқсастықтары мен айырмашылығы қандай екенін зерттеп тексергім келді.Ақша түрлері темір ақша қағаз ақша қай жылдары,қай мемлекетте пайда болғанын білуді ұйғарып осы тақырыпқа бақылау жаздым.          
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                             Ақша жүйесі. 

      Ақша жүйесі — белгілі бір елде қалыптасып, әдетте заңмен бекітілетін ақша айналымын ұйымдастыру түрі. Елдегі жалпыға бірдей балама ретінде қабылданған асыл металға және ақша айналысының негізіне қарай ақша жүйесі екі түрге бөлінеді. Ақша жүйесі дегеніміз жеке элементтері белгілі бірлікте болатын жүйе болып табылады. Ақша жүйесінің негізгі элементтері мыналар:

• ақша бірлігі мен баға масштабының атаулары;
• ақша белгілерінің түрлері, оларды шығару тәртібі және қамтамасыз ету сипаты;
• нақтылы акша тшемейтін төлем айналымын ұйымдастыру;
• ұлттық валютаның курсы, оны шетел валютасына айырбастау тәртібі.

    Елдін ақша жүйесін реттеу жұмысын, осы  жүйенің әрқилы элементтерін үйлесімге  келтіріп отыратын, қаржы-несие органдары жүргізеді.

    Металдық  ақша жүйесі негізгі екі типке: биметализм мен монометализмге бөлінеді. Биметализм тұсында жалпы эквивалент рөлін екі метал атқарады (алтын мен күміс), монометализм тұсында - тек бір метал. Биметализм жүйесі Еуропада XVI-XVIII ғасырларда кең тараған. Бірақ жалпы эквивалент болып табылатын ақшаның табиғатына, ақша рөлін екі металдың атқаруы қарсы келеді. Осылайша уақыты жеткен мерзімде бұл жүйе монометализмге алмастырылады. Тарихқа монометализмнің үш түрі мәлім: Мыс (Рим — б.дд. V—III ғғ.), күміс (Ресей — 1843-1852 жылдары; Голландия, Үндістан — XIX ғ.), алтын (Англия — XVIII ғасыр аяғынан, басқа елдер — XIX ғасыр аяғынан).

    Алтын метализмі алтын монеталық стандарт формасында бірінші дүниежүзілік соғысқа  дейін болды. Сол доуірде алтын  монетасы еркін соғылған, қүн белгілері алтын монетаға еркін айырбасталған, елдер арасында алтын еркін жылжып отырған.

    Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін, құйма алтын және алтын девиздер стандарты пайда болды. Алтын қоры мол елдер (Англия, Франция, Жапония) алтын стандартын, алтын қоры аз елдер (Германия, Австрия, Дания) алтын девиздер стандартын енгізген болатын. Құйма алтын кесек стандарты тұсында, алтын монетасының еркін соғылуы жойылып, қағаз ақшаның алтынға айырбасталуы құйма алтын кесігі құнының мөлшерімен шектелген.

    Алтын девиздер стандарты тұсында алтынмен байланыс бұдан да алшақ болған: алдымен құйма алтын стандартын тұтатын елдердің валютасын жинақтау қажет болады, осыдан кейін дүниежүзілік нарықта оны алтынға айырбастап алуға болатын. Құйма алтын мен алтын девизді стандарттар алтын айналымына жол бермейтін жүйелер болып табылды.

    1944 жылы құрылған Халықаралық валюта  қоры Тройская унция қүнын  белгілеген (35 американ доллары 31,1035г.  алтынға тең). Ресми түрде жарияланған  алтынның құнын ұстап тұратын  резервтік валютаның қызметі американдық долларға және ағылшын фунт стерлингіне жүктелді. Егер алтын стандарты кезеңінде валютаның қайта қалпына келгіштігі деп, ұлттық ақша бірлігінің алтынға айырбасталу мүмкіндігі түсінілсе, жаңа жағдайда, валютаның қайта қалпына келгіштігі деп, валютаның долларға айырбасталу мүмкіндігі түсінілген. Бүгінгі күнге дейін валютаның еркін ауыса-тындық қабілеті, оның АҚШ долларына айырбасталуымен қамтамасыз етіліп отыр. Бірақ АҚШ-ың өзінде 1971 жылы Орталық банктер ушін де доллардың алтынға айырбасталуы тоқтатылған. Осы кунгі несие ақшасын борыш куәліктері құрайды. бұлардың нақтылы ақшадан айырмашылығы, олардың ұлттық байлық элементтеріне жатпауы. XX ғасырда олар бірте-бірте өздерінің ерекше тауар қасиетінен айрылып келеді: олар нақты тауардың тұтыну құнымен тұтасып кете алмай отыр және көбінесе бухгалтерлік тіркеп-жазу формасында (чек, депозиттері несие карточкалары, ақшаны электрондық құралдарды пайдаланып аудару, т.б.) орын алады. Ақшаның ерекше табиғаты мен және оның атқаратын қызметтерімен қатаң айқындалған, ақша айналым зандары әрекет етеді.

    Алтынның  айналуы кезінде, қағаз және несие  ақшалардың алтынға еркін айырбасталған  жағдайларында, айналысқа қажет  ақшаның саны төменде келтірілген  формула арқылы есептеледі:

    А=(ТБ-Н+Т-БТ)/АА

    Бұнда:

• A - айналысқа қажет ақша саны;
• ТБ - айналыстагы іпауарлар багаларының қосындысы;
• Н - несиеге сатылған тауарлардың бағасының қосындысы;
• Т - мерзімі жеткен төлемдер;
• БТ - бірін-бірі өтейтін төлемдер;
• АА - аттас ақша бірліктерінің айналым саны.

    Айналысқа артық шығарылған ақша қазына қоймасын толықтырады.

    Ақшаның қағаз ақша айналысы кезеңінде, айналысқа  түсетін ақшаның саны оның алтын  ақша орнын алмастыратын санына тең  болуы керек, басқаша болса, қағаз  ақшалар арнасы артық толып кетіп, олар құнын жояды. Батыс экономистерінің көбі И.Фишердің айырбас теңдеуін пайдаланады:

    М х V = Р х Q

    Бұнда:

• M - ақшаның массасы;
• V - акiа айналысының жылдамдығы;
• Р - тауар бағаларының дәрежесі;
• Q - айналымдағы тауарлардың саны.

    Бұл теңдеу тауар бағаларының қосындысы  мен айналыстағы ақшаның массасының сан жағынан аратәуелділікте болатынын көрсетеді. Бағаға, өндіріске, жұмыспен қамтуға әсер ету мақсатымен ақшаның массасына бақылау жүргізу қажет.

    Тарихы

    Алтын аса құнды болғандықтан алтын  монометалдығы күміс монометалдығы  мен биметалдықты ығыстырып, 19 ғасырдың аяғында ақша жүйесінің негізіне айналды. Монометалдық жүйеде ақша жүйесін құрушы бір металдан істелген шақалар ғана төлем құралы болып саналады және айналымда жаппай қабылданады. Ақша жүйесінің негізі — алтын, ол тауардың қай түріне де айырбастала береді. Экономикалық дағдарыстар кезінде ақша жүйесі құлдырауға ұшырайды. 1-дүние жүзілік соғыс кезінде банкноттарды ақшаға еркін айырбастау тоқтатылды, алтын ақша айналыстан шығып, банкноттар қағаз ақшаға айналды. Ал оларды аса көп, мөлшерсіз шығару ақшаның құнын төмендетті. 1924-1928 жылғы валюталардың ішінара тұрақтануы дәуірінде алтын монометалдығы уақытша қалпына келтірілді. Кейін қайтадан қағаз ақшалар айналымы қалыптасты. Ақша жүйесі валютаның алтын баламасы заңмен белгіленетін ақша жүйесі (мысалы, АҚШ-та доллар таза алтынның 0,888671 г-на теңгеріледі) және валютаның алтын баламасы заңмен белгіленбейтін ақша жүйесі болып бөлінеді. Соңғы жағдайда ақшаның алтындық курсы тұрақты алтын баламасы бар валютаға байланысты анықталады. Халықаралық валюта қорының шешімі бойынша фунт стерлингтің алғашқы курсы АҚШ-тың 4 доллары, 1949 ж. қағаз ақшаның ресми құны тұрақтағаннан кейін — 2,8, ал 1967 ж. — 2,4 долл. болды. Ақша жүйесі әр елде тарихи қалыптасқан және сол елдің заңымен бекітілген ақша айналысын ұйымдастырудың бір түрі болып табылады. Ақша жүйесіне валюталық металды, ақша бірлігін, шақаларды шығару және қағаз ақшаларды эмиссиялау тәртібі кіреді.

    Ақша  бірлігі (стерлинг, теңге, доллар, марка, франк, т.б.) одан әрі бөлшектеніп, баға көлемінің рөлін атқарады. Ақша массасы банктік және қағаз ақшадан, тиын ақшадан тұрады. Банктік билет пен қазыналық билеттің шығару тәртіптері бірдей. Олардың айырмашылығы банктік билеттер 25% бағалы металмен және 75% мемлекетік банктің басқа активтерімен, ал қазыналық билет мемлекеттің барлық мүлкімен қамтамасыз етіледі.

    Ақша  айналымын ұйымдастыру ақша кеңістігі, ақша рыногы және ақша реформасы сияқты ұғымдармен тығыз байланысты. Ақшаның  белгілі бір аймақта өз күшін  сақтауы ақша кеңістігін құрайды. Әр мемлекеттің ақшасы сол елдің аумағында пайдаланылады. Кейбір елдер өзара келісім бойынша ортақ ақша кеңістігін орнатуы мүмкін. Мысалы, Кеңестер Одағы кезінде сом пайдаланылды, яғни, одақтас республикалар бір ақша кеңістігінде болды. Кейін республикалар тәуелсіздік алғаннан кейін олар өз ұлттық ақшаларына көшті, сөйтіп біртұтас ақша кеңістігі жойылды. Қазіргі кезде Батыс Еуропа елдері өздерінің ақша кеңістігін кеңейту мақсатында ұлттық ақшадан мемлекетаралық ақшаға көшуге бағыт алып отыр (қазіргі Еуро). Ақша рыногына ақша қаражатымен тауарларды сату және сатып алу рыногының бір түрі немесе несиелік капитал рыногының бір бөлігі жатады. Ақша рыногының агенттеріне банкілер, брокерлік және дилерлік фирмалар, несие ақшаларды, валюталарды, бағалы қағаздарды сату, сатып алуға қатысушы қаржы-несие ұйымдары енеді. Ақша рыногының көмегімен кәсіпорындардың, фирмалар мен компаниялардың айналым қаражаты қамтамасыз етіледі, банкілердің қысқа мерзімдік ресурстары қалыптастырылады, мемлекет пен ұйымдар, жеке тұлғалар қысқа мерзімдік несиелер алады. Халықаралық валюта-несие қатынастарының дамуына орай халықар. ақша рыногы қалыптасып, шетел валюталарымен операциялар жасалады. Ол несие айналымы операциялары үшін қазыналық және коммер. вексельдерді, чектерді, аккредитивтерді, депозиттік сертификаттарды, банкі акцептерін және басқа есептеу жолдарын пайдаланады.

      Қазақстанның ақша рыногы

    Қазақстанның  ақша рыногы заңдар мен нормативті актілерге сәйкес реттеледі. Нақтылы  экономикалық саясатты жүзеге асыру  мақсатында ақша реформасы жүргізіледі.

    Ақша  реформасына мемлекет билігі мен  ақша жүйесінің толық немесе ішінара  өзгеруі және ақшаның бір жүйесінің  екіншісіне немесе ақшаның жаңа түріне ауыстырылуы жатады. Кеңес Одағы  тұсында үш рет — 1922-1924, 1947, 1960 ж. ақша реформасы болды. Жаңа экономикалық саясат кезінде червонецтер шығарылды. Ол алтынның 78,24 үлесінің бір мысқалына (7,74234 г), яғни ескі он сомдық шақаға тең болды. Сонымен қатар құны 1, 3, 5 сомдық қазыналық билеттер, 1 сомдық, 50, 25, 15, 10 тиындық күміс және 1, 2, 3, 5 тиындық қара шақалар шығарылды. 1947 ж. айналыстағы ақшаның 10 сомы жаңа ақшаның 1 сомына айырбасталды. Сөйтіп айналыстағы артық ақша жойылды. Ал 1960 ж. 1, 3, 5, 10, 25, 50, 100 сомдық ақша билеттері және 1, 2, 3, 5, 10, 15, 20 тиындар, сондай-ақ 50 тиындық және 1 сомдық күміс ақша шығарылды. 1961 жылдың 1 қаңтарынан бастап, сомның алтын бағамы таза алтынның 0,222168 г-нан 0,987412 г-на дейін арттырылды, яғни Американың 1 доллары жаңа ақшаның 90 тиынына тең болды. Қазақстанда ақша реформасы 1993 ж. жүзеге асырылып, ұлттық ақша — теңге айналысқа енгізілді. 1, 3, 5, 10, 20, 50, 100, 500, 1000, 2000 теңгелік билеттер шығарылды (қазіргі Теңге).

      Ақша жүйесінің типтері

    Ақша  жүйесінің өзіне тән типтері  және элементері болады. Ақша жүйесінің  типі — бұл ақшаның қандай нысаны болуын сипаттайды. Осыған байланысты, ақша жүйесінің төмендегідей типтерін бөліп қарайдық.

• металл ақша айналысы, яғни мұндай ақша тауары тікелей айналыста бола отырып, ақшаның барлық қызметтерін атқарады, ал несиелік ақшалар металға ауыстырылады;
• несиелік және қағаз ақшалар жүйесі, яғни алтын айналыстан алынып тасталып, оның орнына несиелік және қағаз ақшалар айналысқа түседі.

    Металл  ақша айналысы екіге бөлінеді:

• Биметализм;
• Монометаллизм.

      Биметализм

    Биметализм — жалпыға балама рөлі екі бағалы металға (алтын мен күміске) негізделген ақша жүйесі.

    Биметаллизмнің  үш түрі болған:

• қос валюталы жүйе, яғни мұнда алтын мен күмістің арасындағы шекті қатынас, металдардың нарықтық құндарына байланысты белгіленген;
• қатар жүретін валюталар жүйесі, яғни мұнда бұл қатынас мемлекет тарапынан белгіленген;
• ақсақ валюта жүйесі, яғни мұнда алтын және күміс монеталары заңды төлем құралы қызметін атқарады, бірақ бірдей негізде емес, себебі күміс монеталарын жасау жабық түрде жүзеге асырылып, алтын монеталарын жасауға ерік берілді.

    Биметаллизм XVI—XVII ғасырларда кеңінен тарап, ал Еуропа елдерінде XIX ғасырда дами бастады. Бірақта биметалдық ақша жүйесі капиталистік шаруашылықтың даму қажеттілігіне  сәйкес келмеді, себебі екі металды  құн өлшемі ретінде қатар пайдалану ақшаның бұл қызметінде қарама-қайшылық тудырды. Нәтижесінде, жалпы құн өлшемі ретінде қызмет ететін бір ғана металдың болуы талап етілді. Сөйтіп, биметализм ақша жүйесінің орнына монометализм ақша жүйесі келді.

    Монометаллизм

    Монометаллизм — бұл барлығына бірдей балама және ақша айналысының негізі ретінде бір ғана металл (алтын немесе күміс) қызмет ететін ақша жүйесі.

    Күміс монометаллизмі Ресейде 1843—1852 жылдары, Индияда 1852-1893 жылдары, Голандияда 1847—1875 жылдары қызмет етті. Алтын монометаллизмі (стандарт) алғаш рет ақша жүйесінің үлгісі ретінде XVII ғасырда Ұлыбританияда қалыптасып, 1816 жылы заңды түрде бекітілді. Көптеген елдерде ол XIX ғасырдын, аяғына қарай енгізілді, айталық: Германияда — 1871—1873 жылдары, Швецияда, Норвегияда және Данияда — 1873 жылы, Францияда 1876— 1878 жылдары, Австрияда - 1892 жылы, Ресейде және Жапонияда —1897 жылы, АҚШ-та — 1900 жылы. Алтынға ауыстырылатын құн белгілерінің сипатына байланысты алтын монометаллизмі мынадай түрлерге бөлінеді: алтын монета стандарты, алтын құйма стандарты және алтын девиздік (алтын валюта) стандарты.