ign="justify">     ХІІІғ. Марко Поло Қытайда ағаш қабығынан  жасалған ақшаларға кез болды, ол сол уақытта қағаз қызметін атқаратын болса, оның кең тарады. ХVIIғ. аяғында капиталистік тауар өндірісінің дамуынан бастау алады. 1690ж. Солтүстік Америкада, 1716 жылы Францияда, 1762 жылы Австрияда, 1795 жылы АҚШ-та қағаз ақша шыға бастады. Ресейде қағаз ақша ассигнациясы Екатерина ІІ-нің басқаруы тұсында 1769 жылы жүргізілді. Ақша императоршаның бейнесімен өрнектелгендіктен, халық оны «катенька» деп атады.

     Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде қағаз  ақша барлық елдерде жүре бастады. Сырт көзбен қарағанда қағаз ақша толық құнды ақшаның мемлекет шығарған орынбасары сияқты болып көрінеді. Шын мәнінде ол толық құнды ақша айналысының объективті заңдарына байланысты металл ақша айналысының процесінде ақшадағы көрсетілген құнының іс-жүзіндегі нақты құнынан ауытқуы нәтижесінде пайда болды. Мемлекет осы объектив мүмкіндікті пайдаланып, тек қағаз ақша шығару мен және оның курсын (бағасын) белгілеумен шұғылданады. Қағаз ақша-кұн белгісінің ең бір нақтыланған ақырғы түрі.

     Сөйтіп  қағаз ақша («декретные деньги»)- өкіметтің  қаулысымен қабылданған – «заңды ақшы»)- ол толық құнды ақшаның орнына айналым және төлем құралы қызметтерін атқаратын, мемлекет өз шығындарын табу үшін шығаратын және ықтиярсыз көрсеткен құны бар, әдетте металға айырбасталмайтын ақша белгілі (немесе құн белгісі, алтынның өкілі). Тарихи ол алтын мен күмістің өкілі ретінде, салардың орнына пайда болды.

     Қағаз ақшаның өз құны жоқ, себебі оны басып  шығаруға аз ғана еңбек жұмсалады. Ол толық құны жоқ ақша. Заңды төлем  құралы болып бекітілген кезде қағаз  ақшаның сатып алу мүмкіндігі бар, яғни ол айналысқа жарамды. Айналыстан тыс қағаз ақша-керексіз бос қағаз. Егер нақты ақша (алтын) өз құнымен айналысқа қызмет өтсе, ал қағаз ақша тек айналыста ғана нарықтық құнға ие болады. Мемлекеттің күшпен ықтиярсыз көрсеткен құны қағаз ақшаның осы елдің өзінде ғана қолдануға болатын қоғамдық мәнін көрсетеді. Әлбетте мемлекет қағаз ақшаға кез келген құнды көрсетіп, шексіз мөлшерде шығаруы мүмкін. Мемлекеттің қағаз ақшаға деген күші осымен аяқталды. Айналысқа түскен құн белгілері ақша айналысы заңына бағынады.

     Қағаз ақшаның эмитенттері (шығарушылары)

     Қаржы министрлік (қазынашылық), немесе мемлекеттің  Орталық банкі. Бірінші жағдайда, мемлекет өз шығындарын жабу үшін ақша басып шығаратын станоктарды  тікелей пайдаланады. Ал екінші жағдайда, оны жанама түрде жүргізеді, яғни орталық банк мемлекеттік бюджеттің кемшілігін толтыруға оған несие береді. Шығарылған қағаз ақшаның көрсетілген құнымен оны шығаруға кеткен құнының (қағаз алуға және басуға кеткен шығындар) айырмалы эмиссиялық табыс мемлекеттік табыстың едәуір бөлігін құрайды.

     Өз  құны болмағандықтан қағаз ақша тұрақсыз, ол тез құнсызданады. Қағаз ақшаның құнсыздануына әр түрлі себептер әсер етеді:

     Бюджеттің тапшылығын жоюға шығарылған ақша эмиссиясы;

     әскери  және басқа өндірістік емес шығындар еңбек өнімділігінің құндырады;

     тауар массасының төмендеді;

     пассивтік төлем балансы;

     ақша  шығаратын үкіметке сенімнің төмендеуі, т.б.

     Міне  осы себептердің бәрі тауар бағасының  өсуіне әкеп соқтырады. Халықты әлеуметтік қорғау мақсатында үкімет жолақына, зейнетақыны, жәрдемақыны өсіреді. Бірақ халық тұжынатын тауар өндірісі дамымаса, баға одан әрі нарықтай береді. Нәтижесінде халықтық әл-ауқаты нашарлайды.

     Өмірде  қағаз ақшаның құнсыздануын былай  байқауға болады. Кенет бүкіл тауарлар бағасы жоғарылайды, әсіресе, бірінші  кезекте тұжыттын заттардың бағасы өседі, ал жалақының, зейнетақы және жәрдемақының өсуі керекті заттар бағасының және көрсетілетін қызметтер бағасының жоғарылауынан едәуір кем жүреді.

     Жалпы қағаз ақшаның құнсыздануы тұрақсыз экономикаға тән құбылыс.

     Айналыстағы ақшаның саны К.Маркстің айтқан ақша айналысының занымен реттеледі. Айналысқа қажетті ақша саны – айналыстағы ақша саны мен сатуға арналған тауарлар массасы және атауы бір ақша бірліктерінің айналыс жылдамдығы арасындағы белгілі бір сәйкестіктің болуын талап етеді. Айналысқа қажетті ақша санының формуласы төмендегідей:

     Монетаристер  деп аталатын, ағылшын классикалық  экономика мектебінің ғалымдары, келесідей  тепе-теңдікті белгіледі:

     PY = TV + DV’

     Мұңдағы: Р – бағаның жалпы деңгейі;

                 Y - өндіріс көлемі;

                 T – ақша белгілерінің саны;

                 D – депозиттер;

                 V – V’ ақшаның және депозиттің айналыс жылдамдығы.

     Ақшаның төлем құрамы ретінде қызмет етуі айналысқа қажетті ақшаның жалпы  көлемін қысқарады. Бұл, қарыз міндеттемелерінің  көп бөлігін қарыз талаптары  мен міндеттемелерінің көп бөлігі қарыз талаптары мен міндеттемелерін өзара есептеу арқылы табу жолымен түсіндіріледі. Сөйтіп, несиенің даму дәрежесі ақша санына кері әсер етеді неғұрлым тауарлардың көп бөлігі несиеге сатылса, соғұрлым айналыс үшін ақшаның аз саны қажет етіледі. Оған қоса, мынаны ұмытпаған жөн, айналыстан алынған ақшаның белгілі бір саны шаруашылықтағы және халықтың қолындағы тұрақты ақша резервін қалыптастырады. Осының нәтижесінде, айналыстағы ақша санын анықтайтын заң келесі түрдегі формалар мен беріледі.

     А – төлем құралы және айнасы ретінде  қажетті ақша саны,

     Т – тауар бағасының сомасы;

     Н – несиеге сатылған тауар бағасының  сомасы;

     Т  - қарыз және басқа міндеттемелер  бойынша төлем сомасы;

     Ө  - өзара есептескен талаптар мен  міндеттемелер сомасы;

     АР  – ақша резервтері;

     А – ақшаның төлем және айналыс  құралдары ретіндегі айналымының  орташа саны.

     Теңдікте  көрсетілгендей экономикадағы ақша массасының айналды мүмкін себептердің  бірі ретіндегі тауарлар бағаларының  едәуір аз төленбеген төлемі болып  табылады. Бұл жағдайда Т  шамасы кері таңбаға ие. Алайда бұны нарықтық экономикаға өтуші Қазақстанда және басқа да елдерде, өнеркәсіптер арасында орын алған төлемсіздік мәселесін ақша массасын көбейту арқылы шешуге болады деуге болмайды, мұның себептері көп әлсіз төлем тәртібі, төлемсіздік тізбесінде потенциалды банкроттардың болды, банкроттықтың тиімді тәжірибесінің болмауы, жекешелендіру процесінің аяқталмауы, төлем құралдарының әлсіз дамуы және т.б.

     Ақшаның сандық теориясы айналысқа қажетті  ақша санын дәл анықтауға мүмкіндік бермейді, ол шаруашылық қатынастары мен экономикалық даму факторының жалпы жиынтығындағы ақша қаражаттарының орнын анқытайды.

     Ақша  массасының құрамы ол елдің несие-ақша жүйесімен анықталады.

     М, ақша агрегатына қатысты бірегей  көзқарас бар, оған айналыстағы нақты  ақшалар мен мерзімсіз депозиттерді жатқызады. Кейбір, елдер бұған барлық ағымдағы салымдарды, мысалы, Ұлыбритания  – тек олар бойынша пайызбен есептемейтін депозиттерді ғана жатқызады. АҚШ-та сондай-ақ М-ге банктің емес мекемелермен шығарылған аккредитивті, Жапонияда – 7 күн бұрын алдын ала хабарлауға жататын депозиттерді жатқызады.

     М және М агрегаттарды анықтау барысында  елдер арнасында мәнді айырмашылықтар бар. Францияда М – ге М – мен қоса, 4 жылға дейінге мерзімсіз депозиттерді, АҚШ-та жинақ шоттарындағы қалдықтарды, ақша нарығы қорларының акцияларын, АҚШ-ғы банктерде және шетелдегі банктердегі. АҚШ резиденттерінің еуро, долларларын Ұлыбританияда – чек шығаруға болатын депозиттерді, бір ай бұрын хабарлайтын депозиттерді жатқызады.

     М агрегатын және М – ден басқа  Францияда резидент еместердің ақшалай  активтерін мерзімді депозиттерді, массалық бондар және қаржы мекемелерінің депозиттің сертификаттарын. Германияда – жинақ депозиттерін; Ұлыбританияда – мерзімді депозиттің сертификаттарды валютадағы депозиттер мен сертификаттарды жатқызады.

     Сонымен әрбір келесі агрегат өзінен кейінгі  элементті қосып отырады.

     Коммерциялық банктердің несиелік ақшаларды шығару интосивтілігі депозиттерді міндетті түрде резервтер көмегімен реттеп отырады. Қаншалықты резервтеу нормасы жоғары болса, соғұрлым банктер несиелеу үшін аз қаражатты пайдаланады.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     Қолданылған әдебиеттер

 

     Ақша, несие, банктері. Оқулық Жалпы редакциясын  басқарған Ғ.С.Сейтқасимов – Алматы Экономика, 2001.

     Көшенова Б.А. Ақша. Несие. Банктер. Валюта қатынастары. Оқу құралы – Алматы. Экономика, 2000.

     Саниев М.С. Ақша, Несие. Банктер – Алматы: Алматы экономика және статистика институты. 2001.

     Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие, 2003.