Ашық экономика

Ашық экономика

 

Жоспар:

1. Ашық экономикадағы ұлттық табысты есептеу.
2. Капиталдың қозғалу шоты және ағымдағы операциялар шоты.
3. Шағын ашық экономика үлгісі және оған ішкі, сыртқы бюджет-салық саясаттарының әсері, инвестиция өзгеруінің тигізетін ықпалы.

 

Ашық экономика дегеніміз – елдердің өздері шығаратын тауарлары мен көрсететін қызметтерінің айтарлықтай үлесін экспорттауы және импорттауы, әлемдік қаржы нарығында несие беруі және алуы. Ашық экономикада шығарылатын өнімнің басым бөлігі шетелге экспортталады. Ашық экономика қызметіне талдау жасау, шетелдік сектормен өзара байланыс, негізгі микроэкономикалық айнымалылар арасындағы өзара байланысты күрделендіреді, ұлттық экономика жағдаятын анықтаушы қосымша факторлар есепшотын талап етеді.

Ашық экономика үлкен және шағын ашық экономика болып бөлінеді. Шағын ашық экономика – кішігірім ел экономикасы. Шағын ашық экономика үлгісі капитал қозғалысы есепшотын және ағымдағы операциялар есепшотын біріктіреді. Оның әлемдік нарықтағы үлесі аз және әлемдік пайыз мөлшерлемесіне ешқандай әсер етпейді десе де болады, оның жинақ қоры мен инвестициясы әлемдік жинақ қор мен инвестицияның мардымсыз бөлігі ғана болғандықтан ол тек мәлімет ретінде қабылданады.

Үлкен ашық экономика – халықаралық  сауда мен әлемдік қаржы нарығына айтарлықтай әсерін тигізетін үлкен елдің экономикасы. Үлкен елдердің әлемдік жинақ қормен инвестициядағы үлесі маңызды, сондықтан олар әлемдік пайыз мөлшерлемесіне елеулі әсер ете алады.

Жабық экономикада өндірідген тауарлар мен көрсетілетін қызметтер елдің  ішінде сатылады, сондықтан барлық шығындар үш құрадас бөлікке бөлінеді: тұтыну, инвестициялар мен мемлекеттік шығындар. Ашық экономикада өндірілген өнімнің белгілі бір бөлігі елдің ішінде сатылып, ал басқа бөлігі экспортталатын болғандықтан шығындарды төмендегідей 4 компонентке бөлеміз:

1. отандық тауарлар мен көрсетілетін қызметтерді тұтыну – C^d;
2. отандық тауарлар мен қызмет көрсетуге жұмсалатын инвестициялар – I^d;
3. отандық тауарлар мен қызмет көрсетуледі мемлекеттік сатып алулар – G^d;
4. елдің ішінде өндірілетін тауарлар мен қызметтерді экспортқа шығару – ε_X.

 

Шығындардың бұндай құрауыштарға бөлінуін төиендегідей формуламен көрсетеміз:

 

Ύ =  C^d + I^d + G^d + E_X        (1)

 

Мұндағы: C^d + I^d + G^d – отандық тауарлар мен қызмет көрсетулерге жұмсалған ішкі шығындар шамасын көрсетеді;

E_X – осы елдің ішінде өндірілген тауарлар мен қызметтерге жұмсалған барлық ішкі шығындар шамасы екі бөліктен тұрады: отандық тауарлар мен қызметтерге жұмсалатын ішкі шығындар және шетелдерде өндірілген тауарлар мен қызметтерді сатып алуға жұмсалатын ішкі шығындар. Осы айтылғанды былай көрсетеміз:

 

C = C^d + C^f

I = I^d + I^f     (2)

G = G^d + G^f

 

мұндағы C^d –отандық тауарлар мен қызметтерді сатып алуға жұмсалатын ішкі шығындар;

C^f – шетел тауарлары мен қызметтерді сатып алуға жұмсалатын ішкі шығындар;

I^d – отандық тауарлары мен қызметтерді инвестициялауға жұмсалатын ішкі шығындар;

I^f – шетелде өндірілетін тауарлар мен қызмет көрсетулерді инвестициялауға жұмсалатын ішкі шығындар;

G^d – отандық тауарлар мен қызмет көрсетулерді сатып алуға жұмсалатын мемлекеттік шығындар;

G^f – шетелдік тауарлар мен қызет көрсетулерді сатып алуға жұмсалатын мемлекеттік шығындар.

Осы айтылған (2) көсеткіштердің мәнін (1) теңдеуге қоямыз, сонда:

 

Ύ = (C - C^f) + (I - I^f) + (G - G^f) + E_X    (3)

 

_{Өрнектеуден} кейін мынадай формула аламыз :

 

  Ύ = С + I + G + E_X – (C^f + I^F + G^f)   (4)

 

Мұндағы (C^f + I^F + G^f) – шетелдерде өндірілген тауарлар мен қызмет көрсетулерді алуға жұмсалатын ішкі шығындар, яғни импортқа (IM) жұмсалатын шығындар шамасы. Осыларды ескере отырып, ұлттық шоттың негізігі теңдеуін былай жаза аламыз:

 

   Ύ = C + I + G + E_X – Im       (5)

 

Таза экспортты экспорт мен  импорттың айырмасы деп анықтап:

 

          N_X = E_X - I_M      (6)

 

негізгі теңдеуді келесідей  түрде жаза аламыз:

 

   Ύ = C + I + G + N_X     (7)

 

Бұл теңдеу – елдің ішінде өндірілген тауарлар мен қызмет көрсетулерге кететін  шығындар шамасы тұтыну, инвестиция, мемлекеттік  шығындар мен таза экспорт шамаларының  қосындысына тең екенін көрсетеді.

Ұлттық щоттың негізгі теңдеуі (7) отандық тауарларды сатып алудағы шығындардың, ішкі шығындар және таза экспорттың өзара қалай байланысты екенін көрсетеді:

 

   N_X = Ύ – (C + I + G)

 

мұндағы  N_X – таза экспорт;   

     Ύ - өнім шығару  көлемі;

     (C + I + G) – ішкі шығындар. 

Егер өнім шығару көлемі ішкі шығындардан көп болса, онда айырмашылықты экспортқа шығарамыз, яғни таза экспорт оң сан болады.

 

Ύ>( C + I + G),            N_X>0

 

Егер өнім шығару көлемі ішкі шығындардан  аз болса, онда айырмашылықты шет  елден аламыз, яғни таза экспорт  теріс сан болады.

 

Ύ<( C + I + G),            N_X<0

 

2. Ашық экономикада жабық экономикадағы  сияқты қаржы нарықтары тауар  нарықтарымен тығыз байланысты. Бұны көрсету үшін ұлтық шоттың  негізгі теңдеуін қарастырайық:

 

Ύ = C + I + G + N_X        (1)

 

Теңдеудің екі жағынан C мен G-ды шегерсек, онда төмендегідей теңдеу аламыз:

 

Ύ – C – G = I + N_X     (2)

 

Біз (Ύ – C – G) – дің  ұлттық қор жинағы екенін және ол жеке қор жинағы (Ύ – T – C) мен мемлекеттік  қор жинағының (T – G) – дің қосындысынан тұратынын білеміз.

 

S = S_p + S_g

S = Ύ – T – G + (T – G) = Ύ – C – G,

олай болса (2) теңдеуді төмендегідей түрде көрсетуге болады:

 

S = I + N_X

 

Теңдеудің барлық мүшелерін  сол жаққа шығарып, ұлттық шоттың негізгі теңдеуін былай жазамыз:

(I – S) + N_X = 0  (3)

Бұл теңдеу капитал жинақтауға арналған құралдардың халықаралық ағындары (I – S) мен тауарлар мен қызмет көрсетулердің (N_X) халықаралық ағымдары арасындағы байланысты көрсетеді.

Осы теңдеудің әрбір  мүшесінің өз жеке атауы бар. (I – S) – төлем балансындағы капитал  қозғалысының шоты. Капитал жылжуының шоты ішкі инвестициялардың ішкі қор жинаулардың артық екенін көрсетеді. Инвестициялар елдің қор жинақтарынан асып түсуі мүмкін, себебі инвесторлар инвестициялық жобаларды әлемдік қаржы нарықтарынан қарызға алынатын қаражаттар арқылы қаржыландыруы мүмкін. Бұдан капитал жылжуының шоты шетел займдары арқылы қаржыландырып жасалған ішкі капитал қорының көлеміне тең.

X – төмен балансының ағымдағы шоты немесе ағымдағы операциялар шоты деп аталады. Ағымдағы операциялар шоты – бұл қарастырып отырған елдің таза экспорты үшін шетелден түсетін сома (осы елдің өндіріс факторларын пайдаланудан түсетін таза түсімді қосқанда).

Ұлттық шоттың негізгі  теңдеуі капитал қозғалысының шоты мен төлем балансының ағымдағы шоты тең екендігін тұжырымдайды. Яғни:

 

Капитал жылжуы     ағымдағы шот

шотының қалдығы  +   қалдығы (сальдосы)  =    0

(сальдосы)

 

 

(I – S)   +  N_X  = 0

 

Егер (I – S) – ң шамасы оң болса, ал N_X теріс сан болса, онда біз капитал жылжуы шотының оң қалдығы, ал төлем балансының ағымдағы шотында жетіспеушіліе болады дейміз. Яғни қарастырып отырған ел әлемдік қаржы нарықтарынан қарыз алады және тауарларды экспорттаудан гөрі импорттауы көбірек болады. Егер (I – S) теріс сан болып, N_X оң сан болса, онда капитал қозғалысы шотының жетіспеушілігі, ал ағымдағы операциялар шотының қалдығы оң сан болады. Бұл әлемдік қаржы нарығында осы ел кредитар (несие, қарыз беруші) және таурларды импорттаудан гөрі көбірек экспортқа шығаратынын көрсетеді.

Шағын экономика үлгісін тұрғызу  кезінде біз капитал мен тауарлар ағындарының үлгісін қарастырамыз. Капитал қозғалысының шоты – инвестиция мен қор жинақтаудың айырмасы болғандықтан, үлгіні тұрғызуда инвестиция мен қор жинақтауды талдау арқылы жүргізіледі.

Шағын экономика әлемдік нарықтың кішігірім бөлігі және әлемдік  пайыз мөлшерлемесіне әсерін көп тигізе алмайды. Қарастырып отырған ел әлемдік қаржы нарығына кіре алады, бұл айтылғанды осы мемлекеттің үкіметі халықаралық қарыз алу мен несие беруге кедергі жасамайды деп түсіну керек. Бұдан шағын экономикадағы пайыз мөлшерлемесі әлемдік пайыз мөлшерлемесіне тең деп аламыз, себебі шағын экономика бұл көрсеткішті тысьан берілген деп қабылдайды:

 

r = r^*

 

бұндағы r^* - әлемдік пайыз мөлшерлемесі.

Шағын экономика үлгісін тұрғызу  үшін төмендегідей 3 алғышарттарды  пайдаланамыз:

1. Экономикада шығарылатын өнім көлемі белгілі бір уақыттағы өндіріс факторлары мен технологияның тұрақты деңгейіне байланысты тұрақты болады:

 

        _          _   _

Ύ = Ύ = F (K, L)

2. Қолма-қол табыс неғұрлым көп  болған сайын тұтыну көлемі  де көбейеді. Оны былай жазамыз:

C = C (Ύ – T)

3. Нақты пайыз мөлшерлемесі неғұрлым  көп болған сайын, соғұрлым  инвестиция көлемі азаяды, яғни:

I = I (r)

Енді ұлттық шоттың негізгі теңдеуін қарастырайық:

 

N_X  =   S – I

      

       ағымдағы шот      =    –   капитал қозғалысы шотының қалдығы (сальдосы) 

қалдығы   

 

немесе        N_X = (Ύ – C – G) – I

 

Айтылған алғышарттарды ескере отырып, бұл теңдеуді былай жазамыз:

                                  _          _                                _

N_X = [Ύ – C(Ύ – T) – G] – I (r^x) = S – I(r^x)

 

Бұны график түрінде көрсетейік:

 

 

 

Графиктен көріп отырғанымыз капитал  қозғалысы шоты мен төлем балансының ағымдағы шотының қалдығы ішкі қор  жинақтарымен инвестициялардың әлемдік  пайыз мөлшерлемесіне сәйкес мәндерінің айырмасына тең.

Капитал қозғалысының шоты мен ағымдағы операциялар шотына экономикалық саясат қалай әсер ететінін қарастырайық. Экономикада сыртқы саудада теңдестік  орнаған, яғни экспорт (ε_X) импортқа (I_m) тең деп ұйғарайық.

1. Шағын ашық экономикадағы ішкі  бюджет-салық саясатының әсерін бақылайық. Үкімет мемлекеттік сатып алуларды көбейту арқылы ішкі шығындарды жоғарылатады, ал G шамасының көбеюі ұлттық қор жинақтауды (S) төмендетеді, себебі:  S = Ύ – C – G.

Әлемдік пайыз мөлшерлемесі тұрақты  болғандықтан инвестициялар өзгеріссіз қалады. Осылайша инвестиция артықшылығы пайда болады. Қор жинақтаудың азаюы капитал қозғалысы шотының оң қалдығына алып келеді, сондықтан инвестициялардың белгілі-бір бөлігі шет елдерден қарыз алу арқылы қаржыландырады. Төмен балансының ағымдағы шоты капитал қозғалысының шотын теңдестіруге міндетті, сондықтан N_X қысқаруы керек, ал бұл ағымдағы операциялар шотының жетіспеушілігі пайда болғанын көрсетеді.

 

 

 

 

 

Егер ішкі бюджет-салық саясаты  бойынша үкімет салық (T) шамасын  азайтатын болса, онда да жоғарыда айтылғандай жағдай болады. Салықтың азаюы қолма-қол табысты жоғарылатады, тұтынуды ынталандырып, ұлттық қор жинақтарын азайтады. Ал бұл (I – S)-ті көбейтіп N_X-ті төмендетеді.

Сонымен, егер алғашқы жағдай сыртқы сауданың толық теңдестігімен сипатталса, онда ұлттық қор жинақтауларды қысқартатын бюджет-салық саясаты капитал қозғалысы шотының оң қалдығына және ағымдағы операциялар шотының жетіспеушілігіне алып келеді.

Шетелдегі бюджет-салық саясатының шағын экономикаға әсерін қарастырайық. Егер шетелдегі мемлекеттер әлемдік экономиканың кішкене бөлігін құрайтын болса, онда олардың жүргізетін салық-бюджет саясатының өзгерістері басқа елдер экономикасына өте аз әсерін тигізеді.Ал егер бұл мемлекеттер әлемдік экономиканың басым бөлігін құрайтын болса, онда олардың мемлекеттік сатып алуларды көбейтуі әлемдік қор жинақтау шамасын төмендетеді, сөйтіп әлемдік пайыз мөлшерлемесін жоғарылатады.

 

 

 

3-сурет. Шетелдердегі  ынталандырушы бюджет-салық саясаты.

 

Әлемдік пайыз мөлшерлемесінің  жоғарылауы шағын экономикадағы инвестициялар көлемін азайтады. Ішкі қор жинақтаулар шамасы ешқандай өзгермейтіндіктен (I – S) шамасы төмендеуі керек, ал бұл капитал қозғалысы шотының жетіспеушілігін көрсетеді. Басқаша айтқанда ішкі қор жинақтарының кейбір бөлігі шетелдерге жылжып кете бастайды. N_X=S–I, болғандықтан I-ның қысқаруы N_X-ті көбейтуі керек. Бұдан шетелдерде қор жинақтарының азаюы жеке мемлекеттегі ағымдағы операциялар шотының оң қалдығына алып келеді деп айта аламыз.