Қазақстан Республикасы акционерлік қоғам және бағалы қағаздар нарығын дамытудың жолдары

    Бағалы қағаздар нарығын қалыптастыру мәселесі бойынша Қазақстанда негізінен екі түрлі ғылыми-әдістемелік көзқарас - пікір   қалыптасқан.   Алғашқы   кездері   экономистердің басым көпшілігі Қазақстанда нарық жүйесін қалыптастыру үшін құнды қағаздар нарығы қажет деген пікірде болғаны белгілі. Соңғы жылдары нарыққа көшу мәселесін механизмнің  тиімді  қызмет  атқару  жағдайларымен  байланыстырып   қарайтын пікір-көзқарас басымдылық алып келеді.

    Құнды қағаздар нарығын қалыптастыру үшін, оның инфра- құрылымдарын құру және бұл  құрылымдардың қызмет атқару тәртібін анықтап реттейтін заңдар мен құжаттарды дайындап шығару қажет екені белгілі. Елімізде Қазақстан Республикасының Құнды қағаздар жөніндеғі Ұлттық комиссиясы құрылған,   1995  жылдың сәуірінде «Қазақстан Республикасында акционерлік қоғамдардың акцияларын шығару мен өтеудің тәртібі туралы ереже» әзірленіп бекітілді, бағалы қағаздар эмиссиясы   есепке   алынып,   қор   биржаларында  тіркелетін болды. Республикада құнды қағаздар нарығына қатысушылардың Ұлттық қауымдастығы құрылды. Құнды қағаздар нарығын реттейтін ҚР Үкіметінің қаулылары, оның ішінде бағалы қағаздар рыногында кәсіптік қызметтерді лицензиялау туралы ережелер», және басқа да көптеген құжаттар пакеті (20-дан астам) қабылданды, қолданылып келген заң актілеріне өзгерту мен толықтырулар енгізілді. Құнды қағаздар нарығы ҚР-ның заңдарымен, Президент жарлықтарымен, Қазақстан Үкіметі, Мүлік комитеті және Ұлттық банк қабылдаған қаулылармен, ҚР Қаржы министрлігінің және Бағалы қағаздар жөніндегі комиссияның нұсқауларымен реттеледі.

    Бірақ Республикада құнды қағаздар нарығы толық қалыптасып болды және тиімді жұмыс атқарып тұр деуге әлі ерте сияқты. Бүгінгі таңда Қазақстанда құнды қағаздар нарығының жекелеген секторлары ғана қызмет атқарып отыр, нарық жүйесі әлі толық іске қосылмаған.

    Қазақстан Үкіметі Батыс елдерінің бірқатар қаржы - инвестициялық құрылымдарымен келісімге келіп өзінің орта мерзімдік (3-5 жылдық) облигацияларын Еуропада орналастырды. Оңтүстік - Шығыс Азия елдерінде қалыптасқан қаржы дағдарысы Қазақстандағы құнды қағаздар нарығының одан әрі қанат жайып дамуын осы күндері шектеп отыр.

    Жалпы алғанда Қазақстанда ішкі ұлттық нарыққа қарағанда сыртқы нарық  тез дамып келеді. Тіпті тұтыну тауарлары нарығында импорт тауарларының үлесі өсіп отыр. Соңғы бір-екі жылда экспорттан импорт көлемі артып, Қазақстанда теріс (отрицательный) сауда балансы пайда болды. Ал теріс сауда балансын жабудың бір ғана жолы бар - ол активтерді шетке сату әдісі. Активтерді шетке сату мемлекет меншігіндегі корпорациялардың акцияларын әлем нарығына орналастыру  деген сөз. Түптеп келгенде, құнды қағаздардың әлем нарығына шығарылып орналастырылуының себебі Қазақстанның іішкі ұлттық  өндірісі  мен нарығының шектеулі  болуында жатыр.

    Қазақстанда құнды қағаздар нарығын толық  қалыптастыру үшін ұлттық өндіріс пен  ішкі ұлттық нарық жүйесін  қалыптастырып тереңдету керек. Қазақстан экономикасының өндірістік құрылымын қайта құрып жетілдіру мәселесі тұрғындардың қолындағы сақталған қаржы ресурстарын жұмыл- дырып  экономиканың  реалды  секторына жұмсауды  қажет етеді. Кіріс министрлігі мен Салық комитеті мамандарының пікірінше Қазақстан   тұрғындарының   қолында   айналымға тартылмаған 2-3  млрд доллар нақты қаржы қорлары бар екен. Осы қорларды инвестицияға айналдыру үшін Қазақстандағы банкілердің мүмкіншілігін нығайтып, олардың  са- лымшыларға   беретін   сақтандыру   кепілдіктерін   (гарантия) жоғары деңгейге көтеру қажеттілігі туындап отыр.  Соңғы кездері Қазақстандағы ең ірі коммерциялық банктер келісімге келіп, банкаралық сақтандыру қаржы қорын құру саясатын іске асырмақшы. Қазақстанда тұрғындар өз қаржы-қаражатын негізінен Халық банкісінде сақтайтыны белгілі. Банк басқармасы тұрғындардың салымдарын сақтап, олардың тұрақты түрде  өсімін қамтамасыз  ету  мақсаттарында,  Қазақстанда тұрақты жұмыс істеп тұрған кәсіпорындар акцияларын сатып алу құқығын алуға ниет білдіріп, қажетті құжаттар дайындап оларды заңдастыруға күш салып отыр.

    Бағалы  қағаздар  рыногын  мемлекеттік   реттеу механизмі  келесі  бағытта  жүзеге асады:

    1. Мемлекет  бағалы қағаз рыногын  реттеп,  ұйымдастыратын заң жүйесін  қабылдайды. Бұл заңдар:

• акционерлік қоғамдардың қалыптасу тәртібін  анықтайды және реттейді;
• бағалы  қағаздарды  шығару тәртібін және акцияны  шығаруға  рұқсат алу  түрлерін анықтап реттейді;
• бағалы қағаздармен  жүргізілетін  операциялардан  түсетін пайдаға  салық  кесімдерін реттейді;
• биржаның  қызметін және  бағалы  қағаздармен  жүргізілетін  операциялар түрлерін анықтап реттейді.

    2. Мемлекет  мекемелері рынок   субъектісі ретінде бағалы қағаздар  рыногына шығады. Қаржы  ресурстарын  жинау  үшін  мемлекет облигациялар, қазыналық міндеттемелер (қысқа мерзімдік облигациялар) сияқты бағалы қағаздарды  айналымға шығарады.

    3. Ұлттық  банктің  ақша –  несие  саясаты арқылы бағалы  қағаздар  рыногына  ықпал жасайды.  Басқаша  айтқанда, қор  рыногындағы  жағдай  айналымдағы ақша  көлемін реттеумен және несиені қолдау саясатымен тығыз байланысты. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ҚОРЫТЫНДЫ

    Қазіргі  Қазақстан  экономикасы  нарықтық  қатынастардың қалыптасу процесінің  жүруімен сипатталады. Олардың  пайда  болуы мен қалыптасуы  экономиканың  барлық   сферасын  қамтыған  дағдарысты  жеңу   және  экономиканы әкімшіл - әміршілдік арқылы басқарудың мүмкін еместігін алдын ала анықтап берді.

    Экономикалық  реформаның басты  мақсаттарының  бірі  кәсіпорынды  мүліктік  жауапкершілігі  анықталған заңды тұлғалар  құқықтарына бөліп беру. Шаруашлықтың  акционерлік формасы мұны қамтамасыз  етеді. Акционерлік қоғамдағы капитал өндіріс құралдары және   бағалы  қағаздар формасында  қызмет етеді. Бұл өндіріс құралдарына қоғамдық иемдену құқығы мен жеке  меншік  құқығын бекітудің  материалдық алғышарты болып табылады. 

    Акционерлік қоғам қызметінің жоғары дәрежеде жүзеге асуы оның менеджментімен тығыз байланысты. Басқарушылардың (менеджмент) теориясы шет мемлекеттердің әлеуметтік ғылымында  XIX ғасырдың соңы - XX ғасырдың басынада даярланып, толығырақ нұсқауы Колумбиялық университеттің профессорлары заңгер А. Берли және экономист Г. Минзомның арқасында жарық көреді. Акционерлік қоғамдарда басқарудың жоғары органы болып акционерлердің жалпы еріктерін білдіретін, бір мақсатқа жетуде тұлғалар бірлестігінің, қосылуының өкілі ретінде әрекет ететін жалпы жиналыс танылады.

    2001 жылы "Акционерлік қоғамдар туралы" Федеративтік заңға енгізілген  өзгерістерге дейін заң Ресейде  акционерлер жалпы жиналысының  жалпы және айрықша құзыретін белгілейтін. Жалпы ереже бойынша акционерлер жалпы жиналысының құзыретіне берілген мәселелер акционерлік қоғамның өзге басқару органдарының, әсіресе директорлар кеңесінің талқылауына берілуі мүмкін болатын. Біздің мемлекетіміздің жаңа акционерлік заңы 36-бапты "Акционерлердің жалпы жиналысының құзыреті" деп атай отырып, акционерлік қоғам жоғары органының айрықша құзыретіне 17 мәселені жатқызды. Жалпы жиналыстың айрықша құзыретіне жатқызылатын 17 мәселемен қатар, "Акционерлік қоғам туралы" Заңда және қоғам жарғысында акционерлердің жалпы жиналысының айрықша құзыретіне жатқызылған "өзге де мәселелер" тізімі бар. Яғни, "Акционерлік қоғам туралы" Заңның 36-бабы акционерлердің жалпы жиналысының айырықша құзыретіне жатқызылатын толық мәселелерді қамтымай, айырықша құзырет шеңберін кеңейту мүмкіндігін береді.

    Курстық жұмыстың І бөлімінде:

    «Акционерлік  қоғам және бағалы қағаздардың теориялық негіздері» бөлімінде акционерлік қоғамның және бағалы қағаздардың құрылуы, мәні қарастырылады. Акционерлік қоғамды қайта құру және қаржы мәселелерін  шешу жолдарын қарастыру туралы айтылады.

    ІІ  бөлімінде Қазақстан Республикасындағы акционерлік қоғам мен бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы және дамуы қарастырылды.   қаржылық мәселелері сөз болады. Акционерлік  қоғамды құру және  жоюдағы қаржы мәселелері. Қазақстандағы акционерлік  қоғамдардың  құрылу барысы қарастырылады.

    ІІІ бөлімінде қазіргі кездегі Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының барысы және оларды  мемлекеттік реттеу айтылады.

    Сонымен зерттеу жұмысымды қорытындылай келе, ұсынысым:

• бағалы  қағаздар  рыногының   дамуы және  оның  тиімді  жұмыс  жасауы Қазақстандағы  ұлттық  капитал  мен табыстардың  өсіп  шоғырлануына тікелей  байланысты;
• бағалы  қағаздар  рыногы  ұлттық  экономиканы одан  әрі  дамытуда  қолданылатын  өте  қуатты да  икемді құрал екені белгілі.

    Қазақстанның  болашағы, әлеуметтік – экономикалық  дамуы, өзінің  қолындағы  табиғи ресурстары мен  байлығын дұрыс та  ұтымды пайдаланып, іске асыруына байланысты болып табылады – дер едім. 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 

1. Әубәкіров Я.Ә., Нәрібаев К.Н., Жатқанбаев Е.Б., ж.б. Экономикалық теория негіздері. Оқулық. -Алматы: ҚазМҰУ, 1998.
2. Бейсенова М., Садықбекова А. «Кәсіпорын экономикасы»,Алматы  – 2002.
3. Бердалиев К.Б//Қазақстан экономикасын басқару негіздер.Алматы – 2001.
4. Ихданов Ж.О., Орманбеков Ә.О «Экономиканы мемлекеттік реттеудің

     өзекті мәселелері»,   Алматы  – 2002.

5. Ілиясов Қ. «Қаржы»,  Алматы - 2003
6. Көшенова Б. «Бағалы қағаздар нарығы», Алматы – 1999 ж.
7. Көшенова Б. «Ақша, Несие, Банктер, Валюта қатынастары»,Алматы - 2000
8. Қазақстан Республикасының Заңы // Акционерлік қоғамдар туралы/

    Алматы - 2004 ж. 

9. Мауленова С.С. «Экономикалық теория». Алматы – 2004 ж.
10. Мұханалиева И.С. Бағалы қағаздар рыногы және оларды                  мемлекеттік реттеу, Хабаршы - № 6, 3-2004 ж.
11. Сәбден О. XXI ғасырға қандай экономикамен кіреміз. –

     Алматы: Қазақстан, 1997.

12. Сахариев С.С. «Жаңа кезең – экономикалық теориясы». Алматы -2004
13. Сейтқасымов Ғ.С. «Ақша, Несие, Банктер», Алматы – 2001 ж.
14. Шеденов Ө.Қ., Комягин Б.И. «Жалпы экономикалық теория»,

     Алматы -2002 ж.