3.2 Өндірістік кәсіпкерлікті
басқарудың экономикалық механизмдерін
жетілдіру
Өндірістік кәсіпкерлік кәсіпорнының
дамуы Қазақстан экономикасындағы жүзеге
асырылған реформаларының бірі болып
табылады. Үлкен мөлшердегі инвестицияны
қажет етпейтін осы кәсіпорындар ғана
әлеуметтік тұрақтылық кепілі, нарықтық
кеңейту шаралары және елдегі бәсекеқабілеттілікті
жоғарылату қайнар көзі болып саналады.
Қазіргі кезде бұл касіпорындарды
дамыту, алдымен қаржылық қамтамасыз
ету және қаржылық - несиелік талдауды
іздеу проблемаларымен байланыстырылады.
Жаңашыл шарттарға сәйкес шағын кәсіпорын
капиталының негізгі қайнар көзі болып
бұрынғысынша жеткіліксіз меншік ресурстары
қалады. Бұл өндірістік кәсіпкерлік кәсіпорнының
несие нарығына және жоғарғы пайыз мөлшерлемесі
жағынан бағалы қағаздар нарығына қатысуындағы,
әртүрлі мемлекетік емес бағдарламалардың
, қорлардың және үкіметтік ұйымдардың
қаржылық ресурстарға шектеулер қоюының
нәтижесі болып табылады.
Нарықтық қатынастар көптеген
адамдардың «өз ісіне» деген
табиғи ұмтылуды тудырып, өздерінің
меншіктерін арттыра түседі. Ең соңында бұл
қызметтің ерекше түрі - өндірістік кәсіпкерлік
қайраткерліктің әкеп соғады. Сонымен,
өндірістік кәсіпкерлік дегеніміз - адамдар
мен олар құрған бірлестіктердің белсенді,
дербес шаруашылық қызметі. Оның көмегімен
адамдар тәуекелге бел буып, мүліктік
жауапкершілікті сақтай отырып, пайда
табу жолын көздейді. Өндірістік кәсіпкерлікті
шығармашылық күш - жігерді жүзеге асыруға,
экономикалық және ұйымдастыру ісінде
тапқырлыққа, жаңашылдыққа байланысты.
Өндірістік кәсіпкерлікті жаңа тұрғыдан
түсіндіргенде мынадай екі жағдайға: біріншіден,
коммерциялық бағыт - бағдарға, тәуекелдік
бел буушылық пен дербестікке, бастаған
ісін аяғына дейін жеткізуге, кездескен
кедергілерді жеңе білуге; екіншіден,
экономикада, ұйымдастыру ісінде тапқырлық
пен жаңашылдық танытуға, ғылыми - техникалық
прогреске жетуге тікелей қатысты. Кәсіпкер
қабылданған заңға қайшы келмейтін қызметтің
қандай да болмасын түрімен айналыса алады.
Олар: шаруашылық - өндірістік, сауда -
көтерме сату, жаңартпашылық, көрсетілетін
консультациялық қызметтер және басқа
да коммерциялық делдалдық сол сияқты
құнды қағаздар операциялары.
Қазақстан
Республикасында шағын өндірістік кәсіпкерлікті дамыту жөніндегі
жеделдетілген шаралардың 2005-2007 жылдарға
арналған бағдарламсы әзірленді. Бағдарламаның
мақсаты шағын өндірістік кәсіпкерлік
субъектілері асын барынша кеңейтуге
және олардың қызметін жандандыруға бағытталған
инстуционалдық жағдайларды жетілдіру
есебінен Қазақстанның бәсекеге қабілетін
арттыру болып табылады.
Бағдарлама шеңберінде жүргізілетін жұмыстардың
негізгі бағыттары:
- өндірістік кәсіпкерлік мәселелері бойынша заң шығарудың жаңа регламентін қабылдау жолымен заңнаманы жетілдіру;
- өндірістік кәсіпкерлік мәселелері жөніндегі нормативтік құқықтық кесімдердің нәтижелілігін қадағалау институтын енгізу;
- әрбір мемлекеттік органда «құқықтық ақпарат кабинетін» негізу;
- әкімшілік кедергілерді азайту және бюрократиясыздандыру;
- өндірістік кәсіпкерлікті қолдау инфрақұрылымын дамыту болып табылады.
Бағдарламаның міндеттері:
- мемлекеттің жеке сектормен өзара іс-қимылының жаңа идеологиясын құру;
- кластерлік - желілік ұстаным негізінде өмір сүруге қабілетті инфрақұрылымдық жүйені құру және қамтамасыз ету;
- шағын өндірістік кәсіпкерлікті дамыту үшін барынша ашық заңнамалық негіз құру;
- шағын өндірістік кәсіпкерліктегі көлеңкелі айналымдағы қысқарту.
Қазіргі жағдайда капитализмге
ауысу жолында қоғамдық меншікті
жекешелендіру арқылы ірі кәсіпорындарды
таратып, ұсақ , шағын және орта
мөлшердегі кәсіпорындар құрылып
жатыр. Ол дұрыс деп айту қиын. Дегенмен
осы бағытта ірі кәсіпорындар жойылды.
Ендігі мәселе осы шағын кәсіпорындардың
өндірістік кәсіпкерлік ісі туралы болып
отыр. Халық шаруашылығы барлық салаларында
шағын кәсіпорындардың болуы дүниежүзілік
тәжірибеде экономикада тиімді іс болып
табылады. Қазіргі замандағы экономикада
ірі монополистік шаруашылыққа тығыз
байланысты орта және шағын деңгейдегі
кәсіпорындар ара салмақтарының өзара
байланысты көптеген факторлармен байланысты.
Шынында да ірі фирмаларда зор материалдық,
қаржылық, еңбек ресурстары және маманданған
кадрлар бар. Олар жоғары дәрежеде ғылыми-техникалық
шешімдер қабылдап, өндірістің технологиялық
жаңа әдістерін қолдана алады. Ал, екінші
жағынан, соңғы уақытта шағын дәрежелі
өндірістік кәсіпкерлік істер орын алуда.
Ол әсіресе күрделі қаражатты және қызметкерлер
кооперациясын көп талап етпейтін салаларда
және тұтыну тауарларын шығару салаларында
болады.
Шағын кәсіпорындардың дамуы
нарықты тауар және қызметтермен
толықтырады, экспорттың потенциалын арттырады және жергілікті шикізат
ресурстарын тиімді пайдалануға мүмкіндік
жасайды. Шағын кәсіпорын дүниежүзінде
маңызды орын алады. Ол тек қана тұтыну
сферасында емес, сол сияқты кейбір бөлек
үзелдер мен механизмдерді шығару жағдайында
немесе жартылай фабрикаттар өндіріп
негізгі басты өндірісті қамтамасыз етуде
маңызды орын алады. Шағын өндірістік
кәсіпкерлік субъектілері сондай-ақ, жеке
адамдар да болуы мүмкін.
Өндірістік кәсіпкерліктің басты проблемасы
- ол несие беру саясаты. Несие тек қана
кепілдеме ретінде мүлікке беріледі. Ал
кепілдікке жарайтын мүлік кәсіпорында
жоқтың қасы, сондықтан шағын кәсіпорындардың
керекті несиесіне кепілдік бере алмайды.
Сондықтан өндірістік кәсіпкерлікті
қолдайтын арнайы банк, несие банктің
бір бөлімі болуы керек.
Шағын кәсіпорындар кадрларды
даярлау, банктік несие алу
және информациялық қызметтерге
мұқтаж. Шағын өндірістік кәсіпкерлік фирмалар
қазіргі жағдайда делдалдық сферада,
сонымен қатар тез айналатын сала сауда
- саттық, қоғамдық тамақтану, азаматтық
құрылыс, техника және машиналарды
жөндеу, т.б. салаларда орын алып отыр.Жоғарыда
келтірілген осы жағдайлардың барлығы
кәсіпорындағы басқару шараларына келіп
сүйенеді. Қазіргі таңда қызметтерді басқару
саласы экономиканың көптеген жақтарына
маңызды әсерін тигізетін бірден бір факторлардың
бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы жергілікті
мемлекеттік басқару туралы жаңа
заңдар еліміздің құқықтық, саяси
және экономикалық жүйесінің
дамуының жаңа кезеңін ескере отырып жаңа өкілеттіктер белгіледі.
Оларды біліктілікпен жүзеге асыру, әсіресе
өндірістік кәсіпкерлік сияқты аса маңызды
және үнемі дамып отыратын салада, әкімдердің
басқарушылық және құқықтық сауаттылығына,
олардың жаңашылдық қабілетіне және ең
бастысы - бастамашылдығына байланысты
болады.
Қазіргі күрделі жағдайда аймақтарда
әртүрлі ұйымдық - құқықтық пошымдағы
шағын өндірістік кәсіпкерлікті дамыту бірінші
кезектегі іс. Айта кетелік, шағын өндірістік
кәсіпкерлікке заңды тұлға құрмай - ақ
өндірістік кәсіпкерлікпен айналысатын
барлық субъектілер және қызметтерінің
жылдық орташа саны 50 адамнан аспайтын
жыл ішіндегі активтерінің жалпы құны
орта есеппен алғанда есептік көрсеткіштен
алпыс мың еседен аспайтын заңды тұлғалар
жатады.
Қазақстан Республикасында қолданылып жүрген
заңдар бойынша шағын өндірістік кәсіпкерлік
субъектілеріне мемлекет нақты қолдау
көрсетеді.
Айта кетейік, қызметкерлерінің
жылдық орташа саны 50 адамнан
аспайтын, жыл ішіндегі активтерінің
жалпы құны орта есеппен алғанда есептік көрсеткіштен
алпыс мың еседен аспайтын шаруа қожалықтарының
да шағын өндірістік кәсіпкерлік субъектісі
ретінде мемлекеттік қолдауға құқығы
бар.
Аймақтарды дамытуға қаражат
жұмсайтын инвесторлар үшін тікелей
қаражат жұмсауды мемлекеттік қолдау туралы заңдарда көзделген
тәртіппен және шарттармен бірқатар жеңілдіктер
мен преференциялар қолданыла алады. Атап
айтқанда, біріншіден, бұл мемлекеттік
заттай гранттар; екіншіден, келісімшарт
жасалған сәттен бастап табыс салығының,
жер салығының және мүлікке салынатын
салықтың ставкасын 5 жылға дейінгі мерзімге
негізгі ставканың 100 пайызына дейін кеміту,
сондай - ақ одан кейінгі 5 жылға дейінгі
кезеңге табыс салығыны, жер салығының
және мүлікке салынатын салықтың ставкасын
негізгі ставканың 50 пайызынан аспайтын
шекте кеміту, үшіншіден, инвестициялық
жобаны іске асыру үшін қажетті жабдықтар,
шикізатпен материалдар импортына кеден
бажын салудың толық немесе ішінара босату.
Жеңілдіктер мен преференциялардың
мөлшері тікелей инвестиция көлеміне, инвестордың жобаны іске
асыру мерзімі жөніндегі міндеттемелеріне,
оның өзін - өзі өтеуіне, экономика секторының
басымдылығына және басқа жағдайларға
байланысты айқындалады. Атап айтқанда,
Қазақстан Республикасында шағын өндірістік
кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың 2001
- 2002 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы
бойынша мемлекеттік бюджеттен жыл сайын
50 миллион теңге бөлу жоспарланып отыр.
Өндірістік кәсіпкерлік қызмет субъектілері
заңдық тұлға құрмай тұрып, азаматтық
- құқықтық қатынастардың, әсіресе шетелдік
заңдық тұлғалармен қатынаста белседі
қатысушысы болуы белгілі дәрежеде қиын
екендігін мойындау қажет. Сондықтан да
соңғы жылдары еліміздің кейбір аймақтарында,
әсіресе солтүстікте, шаруа қожалықтарының
заңдық тұлға құра отырып, шаруашылық
жүргізудің ірірек ұйымдық - құқықтық
түрлеріне бірігу фактілері елеулі құбылыс
болып отырғаны кездейсоқ емес. Мұндай
шешім өндірістік кәсіпкерліктің осынау
жаңа субъектілерінің еңбек, материал
және басқа ресурстарын біріктіруге, сондай
- ақ оңтайлырақ еңбек бөлінісін және өндірістің
мамандандырылуын жүзеге асыруға мүмкіндік
береді.
Бүгінде аймақтарда өндірістік кәсіпкерліктің бәрінен көп
кездесетін субъектілері әзірге азаматтардың
заңдық тұлға құрмай - ақ, дербес яки біріккен
өндірістік кәсіпкерлік болып отырғаны
белгілі. Жоғарыда айтқанымыздай мұндай
азаматтар өздері барып мемлекеттік тіркеуден
өтуге, сондай - ақ, тұрғылықты жеріндегі
аумақтық салық органында жеке кәсіпкер
ретінде есепке тұруға тиіс.