Қазақстанда салық жүйесінің қалыптасуы мен даму кезеңдері

      Дегенмен, өмірге келген әрбір жаңа құбылыста кездесетін ерекшеліктермен қатар кемшіліктер де бұл заңда да орын алды, яғни ҚР алғашқы салық жүйесінде бірқатар шешімін таппаған мәселелер болды. Атап айтсақ, біз салық жүйесін құрғанда елімізде жиынтықталған ғылыми және практикалық тәжірибе болған жоқ. Салық қызметі де, салық төлеушілер де мұндай жаңа бастамаға психологиялық жағынан дайын еместігі көрінді. Салық  жүйесінде дүниежүзілік тәжірибеде қолданылып келген салық салу принциптері сақталмады. Сондықтан бұл салық жүйесінің нарықтық қатынастардың талабына толығымен жауап беруге мүмкіндігі болмады. Ең бастысы, салық жүйесінің өндірісті дамытуға еш ықпал етпеуі, бюджет кірісін құрудағы өз ролін жете атқара алмауы, яғни салық көзі табыс не пайда емес, керісінше тұтыну болды.

      Салық санының көптігі, айналымды анықтаудың қиындығы, шектен тыс дәлелсіз берілген салық жеңілдіктері, салық ставкаларының бір салық түрі бойынша бірнеше түрлі болуы, халықаралық салық салу негіздерінің тыс қалуы және т.б. кемшіліктер салық жүйесін одан әрі реформалаудың қажеттігін көрсетті.  

      Қазақстан Республикасындағы салық түрлері:

• корпоративтік табыс салығы;
• жеке табыс салығы;
• қосылған құн салығы;
• акциздер;
• экспортқа рента салығы;
• жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салықтары;
• әлеуметтік салық;
• көлік құралы салығы;
• жер салығы;
• мүлік салығы;
• ойын бизнесі салығы;
• тіркелген салық;
• бірыңғай жер салығы.

 
Бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер:

• мемлекеттік баж;
• алымдар;
• тіркеу алымдары;
• автокөлік құралының Қазақстан Республикасы аумағымен жүргені үшін алым;.
• аукционнан алынатын алым;
• жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым;
• телевизия және радио тарату ұйымдарына радиожиілік спектрін пайдалануға рұқсат беру үшін алым; Сонымен қатар
• жер учаскесін пайдаланғаны үшін;
• үстіңгі көздерден су ресурсын пайдаланғаны үшін;
• қоршаған ортаға эмиссия үшін;
• жануарлар әлемін пайдаланғаны үшін;
• орманды пайдаланғаны үшін;
• ерекше қорғалатын табиғи аумақты пайдаланғаны үшін;
• радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін;
• қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланысын, сондай-ақ ұялы байланысты бергені үшін;
• кеме жүзетін су жолдарын пайдаланғаны үшін;
• сыртқы (көрінетін) жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақылар қолданылады.

      2.2 «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» заңы

      ҚР  Үкіметі 1995 жылдың басында салық  реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық жүйесі мен заңнамасын бірте – бірте  халықаралық салық салу принциптеріне  сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» 1995 жылғы сәуірдің 24-нде ҚР Президентінің заң күші бар жарлығы шықты. Бұл занның қабылдануымен салық жүйесінің тиімділігін көтеруге мүмкіндік туды. Осы нормативтік актінің қабылдануымен салық саясаты салық санының өсуіне қарай емес, оны оңтайландыруға бағытталды. Ол шаруашылық жүргізуші субъектілерді іскерлік белсенділікті арттыруға және өндірісті дамытуға ынталандырды, тиімділігі жоғары технологияларды дамытуға және ұзақ мерзімді капитал салуға, шетел инвесторларын тартуға жағдай туғызды.

      Оны 1995 жылы қабылдау республиканың қаржы жүйесiн қалыптастыруда, барлық мiндеттi төлемдердi бюджетке құрылымдандыруда, салықтарды есептеу мен алудың тәсiлдерiн белгiлеуде едәуiр рөл атқарды

      Занның  негізгі принципі - әділеттілік принципі еді, ол “жоғарыдан төмен” қарай да, “оңнан солға” қарай да теңдік болуын қарастырған. Бұл жүйеде салық, төлеушілердің барлық табыстарына, олардың көлеміне, сонымен бірге оны қалай табатындарына және жұмсауларына қарамай, бірден тең жағдайда салынады. Реформаланған салық жүйесінің артықшылықтарына оңтайлылығы, салық салудағы экономикалық бейтараптығы, салық мөлшерлемесінің шектеулігі және салыстырмалылығы жатады. Мысалы, Қазақстан Республикасында қолданыста болған салықтың және ақша түсімдерінің 45 түрінің, сондай-ақ мақсаттық қорға деп бөлінген соманың 6 түрінің орнына салық пен ақша түсімдерінің 19 түрі ғана қалды. ҚР Президентінің 1999 жылғы шілденің 16-сындағы № 440-I заңына сәйкес заң мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент жарлықтарымен және ҚР заңдарымен бұл заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Осы уақыт аралығында Президент жарлықтарымен және ҚР заңдарымен бұл заңға бірнеше рет өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. 2002 жылға дейін мемлекеттік бюджеттің кірістерін негізінен 17 салықтар мен басқа да міндетті төлемдер құрады.

      Бұл заңда қамтылған барлық базалық  принциптер  1995-1999 жылдар аралығында жүзеге асырылды. Бұл әлеуметтік салыққа, амортизация саясатына, айналымнан алынатын салықты жоюға, ҚҚС-ты халықаралық  принциптерге сәйкестендіруге қатысты еді. Осы уақыт ішінде экономика, экономикалық қатынастар құрылымы, мемлекет пен салық төлеушілердің өзара қарым-қатынасы, тіпті адамдардың ділі (менталитеті) де айтарлықтай өзгеріске ұшырады. Мемлекет, бір жағынан, салық саясатының мақсатын, міндеті мен қызметін терең түсінді, екінші жағынан, экономикалық қатынастардың көптеген тұстары қолданыстағы салық заңдылығында қамтылмай қалды. Осы және Қазақстан экономикасында болып жатқан оң өзгерістер жаңа салық заңын талап етті.

      Сол кезге таман қалыптаскан салық жүйесі “іріктемелі жеңілдіктер жасау” принципы бойынша қызмет жасады. Мысалы, түскен пайдаға салынатын салық бойынша тоғызға дейін мөлшерлеме көлемі әр түрлі – 0-ден 70% деінгі көрсеткіштер (меншіктің түріне, саласына,қызмет көрсету түріне байланысты) және салық төлеуден босатудың немесе салықтың мөлшерлемесін кемітудің (пайданы жұмсау бағытына, оның түсу көздеріне байланысты) 40-тан астам түрі қолданылды. Салықтың басқа да түрлеріне жасалынатын жеңілдіктердің саны арта түсті. Жүйенің тиімсіздігіне тағы бір мысал: түскен пайдаға салынатын салықтың мөлшері салалық принцип пен меншіктің түріне қарай саралап жіктелінді.

      1995 жылдың 24 сәуірінде қабылданған  ҚР Президентінің «Салықтар және  бюджетке төленетін басқа да  міндетті төлемдер туралы» заң күші бар жарлығы салық жүйесіне оңтайлы өзгерістер енгізді. Олардың қатарына қолданылып келген салықтар мен салықтар мен алымдар санының 46-дан 11-ге қысқартылуы, салық салу принциптерінің дүниежүзілік тәжірибеге сай өзгертілуі, халықаралық салық салу тәртібінің енгізілуі, салықтардың нышанына, белгілеріне қарай топталуы, сонымен қатар бұл құжаттың көптеген заңдармен тығыз байланыстылығы, салықтық әкімшіліктің жаңа ережелерінің енгізілуі салық жүйесіндегі басқа да  түбегейлі өзгерістер жатады. Әрине мемлекттің нарықтық экономикалық қатынас талабына сай дамуы жағдайында салық жүйесінің бір орында, өзгеріссіз қалуы мүмкін емес. Алайда қысқа уақыт аралығында қабылданған шексіз өзгерістер мен толықтырулардың енгізілуі нәтижесі оның әлі де болса жетілмегендігін көрсетеді.

      Қазақстан Республикасының салық заңнамасы салық салу принциптеріне негізделеді. Салық салу принциптеріне салық салудың міндеттілігі, айқындылығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және Қазақстан Республикасы салық заңнамасының жариялылығы принциптері жатады. Қазақстан Республикасының салықтары және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері айќын болуға тиіс. Салық салудың айқындылығы салық төлеушінің салық міндеттемесі, салық агентінің салықтарды есептеу, ұстау және аудару жөніндегі міндеті туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібінің Қазақстан Республикасының салық заңнамасында белгіленуін білдіреді. 
 

      2.3 Салық кодексі

      Экономиканың  даму перспективасын ескеретiн және мемлекет пен салық төлеушiлердiң  мүдделерiн оңтайлы үйлестiретiн  қолайлы орта жасауға барлық нормативтiк  құқықтық актiлердi бiр заң актiсiнiң  шеңберiнде бiрiктiруге бағытталған, салық заңдарының барлық негізгі кемшіліктері ескерілген, әрі жетілдірілген жаңа Салық кодексі дайындалып, 2001 жылдың 12 маусымында қабылданды. Жаңа салық кодексінің ережелері салықтардың фискалдық және ынталандырушылық қызметтерін қоса атқаруды барынша оңтайландырды әрі жеткілікті дәрежеде жүргізіліп отырған салық саясатының негізгі мақсаты – мемлекет пен салық төлеушінің мүдделерін үйлестіретін салық жүйесін құруды іске асыруға жеткілікті мөлщерде мүмкіндік береді.

      Жаңа  Салық кодексін қабылдау Қазақстанның салық заңнамасының дамуындағы бір жаңа кезең болды. Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры және Қазақстанның Даму Банкi құрылды. 

      Салық кодексі алдыңғы жылдарда қалыптасқан  салық жүйесінің концепциялық негіздерін нығайтып, салық саласындағы құқықтық тетіктердің тиімділігін бір  мезгілде арттырды. Кодекс салық заңнамасының тұрақтылығы, салыққа жеңілдіктер беру жүйесінің бірлігі принциптерін бекітті, нақты бір салық төлеушіге жеке тұрғыдан жеңілдіктер беруді алып тастады. Соңғы жылдары салықтың мөлшерлемесі: жеке зейнетақы салығы – 10%–ға, қосымша құннан алынатын салық – 14%-ға дейін айтарлықтай төмендетілді, оларды одан әрі оңтайландырып, төмендету көзделіп отыр.

      Уақыт ағымының әсеріне, заман  талабына сай қабылданған Салық кодексінде келесідей мәселелерді шешуге басты назар аударылған.

      Біріншіден, барлық шаруашылық субъектілеріне салықтандырудың тең жағдайын жасау.

      Екіншіден, кейбір жекелеген категориядағы  салық төлеушілерге берілген жеңілдіктерді  жою арқылы салық жүктемесін жеңілдету.

      Үшіншіден, салық заңдылығы жөніндегі барлық ережелер мен нормаларды тікелей қызмет ететін заң мөлшерінде біріктіру.

      Төртіншіден, салық заңдылығының тұрақтылығын қамтамасыз ету.

      Әрине, салық заңдылығында өзгерістер мен  толықтырулар болашақта да жүргізіліп отырылады. Өйткені экономикалық қарым-қатынастар бір орында тұрып қалмайды, ол жаңа даму сатысына көшкен сайын салық заңдылығының да сол экономикалық саясатқа сай өзгертіліп отыруы керек. Сондықтан өзгерістің енгізілуі де заңды. Бірақ, кодекс бойынша енді жаңадан енгізілген өзгерістер жылына бір рет енгізілуі тиіс. Енгізілген өзгерістер келесі жаңа жылдың басынан бастап күшіне енеді. Бұл ереже біржағынан салық төлеушілерге жаңа енгізулерге алдын ала дайындалып, операциялар мен қаржы шешімдерін жоспарлауға мүмкіндік берсе, екінші жағынан салық қызметкерлерінің жұмысын жеделдетуге және жеңілдетуге көп әсерін тигізеді.

      Салық кодексі 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енді. Ол салық салудың ойластырылған  құқықтық негізін құрудың түпкілікті міндетін шешуге бағытталған.

      Жаңа  Салық кодексіндегі салықтардың, салық сипатындағы алымдардың тізбесі мыналарды құрайды:

      Салықтар:

1. Корпорациялық  табыс салығы
2. Жеке табыс салығы
3. Қосылған құнға салынатын салық
4. Акциздер
5. Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері
6. Экспортқа шығарылатын шикі мұнайға салынатын рента салығы
7. Әлеуметтік салық
8. Жер салығы
9. Көлік құралдарына салынатын салық
10. Мүлік салығы

      Алымдар:

1. Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым
2. Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым
3. Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалынған мәмілелерді мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым
4. Радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым
5. Механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым
6. Теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым
7. Азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым
8. Дәрілік заттарды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым
9. Автокөлік құралдарының ҚР аумағы арқылы жүру алымы
10. Аукциондардан алынатын алым
11. Консулдық алым
12. Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым
13. Телевизиялық және радиохабар ұйымдарына радиожиілік спектрін пайдалануға рұқсат бергені ұщін алым

      Төлемақылар:

1. Жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы
2. Жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы
3. Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы
4. Жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы
5. Орманды пайдаланғаны үшін төлемақы
6. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы
7. Радиожиілік спектірін пайдаланғаны үшін төлемақы
8. Кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы
9. Сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастыру үшін төлемақы