Енбек нарыгы

КІРІСПЕ 
 
І НАРЫҚ ЭКОНОМИКАСЫНДА ЕҢБЕК НАРЫҒЫНЫҢ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 
1.1 Еңбек нарығы: мәні, мағынасы және құрылымы 
1.2 Еңбек нарығындағы мемлекеттік реттеу мен мемлекеттік саясат 
1.3 Еңбек нарығын реттеуінің халықаралық тәжірибелері 
 
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЕҢБЕК РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУЫ МЕН РЕТТЕУІН ТАЛДАУ 
2.1 Қазақстан Республикасындағы еңбек нарығының қазіргі жағдайын талдау 
2.2 Онтүстік Қазақстан облысындағы еңбек нарығының негізгі индикаторларын талдау 
2.3 Оңтүстік Қазақстан облысында халықтын жұмыспен қамту және жұмыссыздықты реттеуін талдау 
 
ІІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖҰМЫССЫЗДЫҚТЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ 
3.1 Қазақстан Республикасының еңбек нарығындағы жұмыссыздықтың әлеуметтік және экономикалық зардаптары мен негізгі мәселелері 
3.2 Қазақстан Республикасында еңбек нарығын реттеу шаларының ерекшеліктері 
 
ҚОРЫТЫНДЫ 
 
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Кіріспе 

    Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі кездегі нағыз пәрменді әлеуметтік саясат – ол халықты жұмыспен тұрлаулы қамту саясаты болып келеді және болып қала береді. Осыған орай әлеуметтік көмек көрсету саясаты әлеуметтік топтардың мұқтаждықтарымен айқындалуға тиіс емес, қайта еңбекке қабілетті азаматтарды жұмысшылар санына қосуға даярлау міндеті ауқымында шоғырландырылуға тиіс. Азаматтарға қолдау көрсетудің мемлекеттік жүйесі олардың қайта оқып үйренуі мен жаңа кәсіпті меңгеруіне ынталандыру бағытында құрылуы керек. Бүгінгі күнде елімізде еңбек нарығы экономикалық жүйенің ерекше инфрақұрылымына айналып отыр. Бұл нарықта, басқа нарықтағыдай, біріншіден, сұраныс және ұсыныс заңдары, жұмыс күшін сату – сатып алу жетілген бәсеке нарығы жағдайында жүріп отыратын болса, екіншіден, жетілмеген бәсеке нарығының ерекше ықпалы да байқалып отырады.

    Қазақстан  Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Жаңа әлемдегі  жаңа Қазақстан» атты халыққа жолдауында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті  елу елдің қатарына ену стратегиясында өнімдерді экспортқа шығаруға бағдарланған өндірістерді, оның ішінде кластерлік өндірісті  дамыту керек екендігі айтылған болатын.

    Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымына кіру отандық өнімдірушілердің бәсекеге қабілеттілігін арттыруды  талап етеді. Өндірістердің бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін жоғары білікті және кәсіпқой мамандарға сұраныс  арта түсуде. Сондықтан білікті  ұлттық кадрларды кәсіби жағынан  даярлау және қайта даярлау бүгінгі  күннің талабы.

    Дамыған және дамушы елдердің тәжірибесін үйренуде жүйелік және нақты тарихи көзқарас халық шаруашылығындағы еңбек нарығын  реттеудің әлеуметтік-экономикалық, ұйымдастырушылық-инфрақұрылымдық  қызмет ету тетіктерін жетілдіру, облыс  тұрғындарын жұмыспен қамту, әлеуметтік қорғаудың белсенді формасы ретінде  жұмыссыздарды кәсіби даярлау және қайта даярлау,  қоғамдық бағдарлама жасау негізгі өзекті мәселелердің бірі болып отыр, ғылыми тұрғыдан зерттеуді  талап етеді.

      Тақырыптық зерттелу дәрежесі. Әлемдегі көптеген экономист ғалымдардың еңбектерінде еңбек нарығын реттеу тақырыбы, оның маңыздылығы, қоғамның дамуындағы рөлі, экономикадағы алатын орны зерттелген. К.Маркс- өз еңбегінде еңбек нарығы туралы теориялық-әдістемелік негізін зерттесе, Д.Ж.Кейнс пен М.Фридман еңбек нарығы мен жұмыспен қамтуды реттеуде мемлекеттің жүргізу саясатының қажеттілігінің  маңыздылығын қарастырған. Сонымен бірге тәжірибеде теориялық жағынан қамтылған және Батыс елдердің үлкен тәжірибесіне негіз болған ғылыми зерттеулер жарияланып жүр. Дамыған елдердің тәжірибесін үйрену еліміздің еңбек нарығын реттеу мен халықты жұмыспен қамтудың үлгісін жасауға негіз болады.

    Мемлекеттің еңбек нарығын реттеу, жұмыспен қамту  және халықтың әлеуметтік саясатын жетілдіру  мәселелерін қазақстандық ғалым-экономистер: Я.Ә.Әубәкіров, Т.А.Әшімбаев, Ү.С.Байжомартов, С.Х.Берешев, Б.А.Жүнісов, Қ.М.Жұмақанова, М.Б.Кенжеғозин, Ж.Ш.Кенжалина, Ш.К.Көпешов, Ж.К.Қорғасбаев, А.К.Қошанов, А.Қатарбаева, Н.К.Мамыров, М.К.Мельдаханова, А.Қ.Мейірбеков, А.Б.Молдашев, Т.Ж.Нұрымбетов, Н.А.Омаров, А.К.Отаров, Ж.Ж.Сүлейменов, С.Д.Тәжібаев, М.Э.Тілеужанова,  Ө.Қ.Шеденов және т.б. өз еңбектерінде жан-жақты қарастырып, экономика ғылымына айтарлықтай үлес қосқан.

    Жамбыл  облысында еңбек нарығын реттеу мен халықты жұмыспен қамту деңгейін көтеру, облыстың экономкалық және т.б. ерекшеліктеріне байланысты ауқымды  және күрделі мәселелердің бірі болып  отыр. Бұл мәселелерді  облыстық экономика мен еңбек нарығының  байланыстылығын жүйелі түрде  зерттеп, тиімді саясат  арқылы шешу теориялық  және тәжірибелік зерттеу жұмыстарын қажет етеді.

    Еңбек нарығы туралы теориялық-әдістемелік  және жинақталған тәжірибелік материалдар  өзіндік ғылыми зерттеу жұмысын  іске асыруға ықпал етті.

    Зерттеудің  мақсаттары мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты Жамбыл облысының еңбек нарығын реттеу және халықты жұмыспен қамтуды жетілдіру бойынша ғылыми тәжірибелік ұсыныстар жасау болып табылады. Дипломдық жұмыстың зерттеу мақсатына, еңбек нарығын дамытудың ерекшеліктеріне сәйкес келесідей міндеттер қойылды:

    -еңбек  нарығы мен халықты жұмыспен  қамтудың жалпы теориялық -әдістемелік  негіздерін зерттеу;

     -еңбек нарығын реттеудің  қызмет  ету тетіктерін және әлеуметтік  – экономикалық мазмұны мен  факторларын анықтау;

    -облыстағы  еңбек нарығы  мен жұмыспен  қамтудың  жалпы сипаттамасын  қарастыру; 

    -Жамбыл  облысындағы еңбек нарығының  қазіргі жағдайына талдау жасап,  тиімділік  деңгейі  мен  салааралық ерекшіліктерін анықтау;

    -облыстағы  халықты жұмыспен қамтудың облыстық  бағдарламасының қажеттілігі мен  жұмыспен қамту шараларының   тиімділігін  арттыру жолдарын  негіздеу.

    Зерттеу пәні болып еңбек нарығын реттеу мен халықты жұмыспен қамтудың жетілдіру жолдары таңдалды.

    Зерттеу нысаны. Еңбек нарығы мен халықты жұмыспен қамтуда болып отырған экономикалық қатынастар.

    Зерттеудің  теориялық және әдістемелік  негіздері ретінде еңбек нарығын реттеу мәселесі бойынша отандық және шетелдік ғалым-экономистердің ғылыми жұмыстары, Қазақстан Республикасының заңдары, еңбек нарығы мен жұмыспен қамту мәселелеріне қатысты Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары және статистикалық органдардың ресми мәліметтері алынды.

    Зерттеу жұмысындағы  қорытындылар мен тұжырымдамалар  салыстырмалы талдау, материалдарды  графикалық өңдеу, экономикалық-математикалық  болжамдау, зерттеудің әдістерін қолданумен негізделеді.

    Зерттеу жұмысының нормативтік-ақпараттық базасы. Қазақстан Республикасының Ұлттық статистика Агентігінің, Халықаралық еңбек ұйымының, Қазақстан Республикасы еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің, Жамбыл облысы статистикалық басқармасының және Жамбыл облысы бойынша жұмыспен қамтуды үйлестіру және әлеуметтік бағдарламалар Департаментінің материалдары зерттеу жұмысының негізгі ақпараттық базасын құрады.

    Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Облыстың еңбек нарығын реттеу және халықты жұмыспен қамтудың жетілдіру жолдары бойынша ғылыми тұрғыда белгіленген ұсыныстар жұмыстың ғылыми жаңалығын құрайды.

    Зерттеу барысында қол жеткізген нәтижелер келесідей:

    -еңбек  нарығын реттеу мен халықты  жұмыспен қамтудың жалпы теориялық  негіздері қарастырылып, авторлық  анықтамасы нақтыланды;

    - еңбек нарығын реттеу мен халықты  жұмыспен қамтудың қызмет ету  тетіктері және әлеуметтік –  экономикалық мазмұны мен факторлары  анықталды;

    -Жамбыл  облысындағы еңбек нарығын реттеудің  қазіргі жағдайына талдау жасалып,  еңбек нарығына әсер ететін  факторлары айқындалды;

    -облыстағы  халықты жұмыспен қамтудың облыстық  бағдарламасын жасауға ұсыныстар  негізделді;

    - Экономикалық-математикалық үлгі  жасау арқылы халықты жұмыспен  қамтуды жетілдіруге ұсыныстар  жасалды. 
 

Еңбек нарығында бірнеше ерекшеліктер болады. Осында құратын элементтерге жұмысшы күшін иемденетін адамдар  жатады. Бұларға психофизиялогиялық, әлуметтік, мәдени, діни, саяси және т.б. адамдық қасиеттер тән болады. Осы ерекшеліктер адамдардың мүдделеріне, мотивацияларына, еңбекке белсенділік дәрежесіне елеулі әсер етеді және еңбек нарығына, оның болмысына ықпал етеді. Өндірістік ресурстардың барлық түрлерінен еңбектің басты айырмашылығы еңбек адамның тіршілік әрекеттерінің формасы, оның өмірлік мақсаттары мен мүдделерін жүзеге асыру формасы. Еңбектің бағасы-ресурс бағасының жабайы бір түрі ғана емес, ол тірішілік дәрежесінің, әлуметтік мәртебенің, жұмыскердің, және оның отбасының аман-есендігінің бағасы, құны болып табылады. Сондықтан еңбек нарығы категориясын зерттеп талдағанда «адамгершілік» элементтер барын, олардың көлеңкесінде жанды жаны бар адамдар бар екенін естен шығармау қажет.

Еңбек нарығы-бұл тауар болып табылатын  еңбек ресурстарының нарығы бұлардың тепе-теңдік бағасы мен саны, оларға сұраныс пен ұсыныстың бір-біріне етуімен белгіленеді. Кәсіпкерлер  мен еңбекке қабілетті адамдар  нарықтың агенттері,-еңбек нарығында  өзара қатнаста болады. Сондықтан  еңбек нарығы сұраныс пен ұсыныс механизмі арқылы экономикалық агенттердің  арасындағы бәсекелестіктің нәтижесінде  жұмыспен қамтудың белгілі көлемі және еңбек төлемі дәрежесі орнайтын экономикалық орта немесе болмыс болып табылады. Еңбек нарығының қызметтері қоғам  өміріндегі еңбектің рөлімен белгіленеді, еңбек табыстың және жақсы хал-жағдайдың  өте маңызды өндірістік ресурс болып  табылады. Осыған сәйкес еңбек нарығы басты екі қызмет атқарады. Әлуметтік  функцияға адамдардың табыстары  мен  жақсы тұрмыс халының әдеттегідей  дәрежесінің қамтамасыз етілуі және жұмыскерлердің өндірістік қабілетінің  тиісті дәрежеде ұдайы өндіруінің қамтамасыз етілуіжатады. Еңбек нарығының экономикалық функциясына еңбекке рационалды тарту, оны бөлу, реттеу және пайдалану  жатады. Еңбек нарығы бірсыпыраынталандыру функцияларын атқарады, олар бәсекелестік қабілеттің күшеюіне, тиімділігі жоғары еңбекке ынтаның өсуінге, квалификацияның  жоғарлауына, еңбеккке ынтаның өсуіне квалифик-

 ацияның  жоғарлауына, мамандықты ауыстыруға  т.б. мүмкіндік тудырады.

 Бәсекелік  еңбек нарығының классикалық  үлгісінің негізін мынадай принцептер  құрайды: фирмалардың ынталарын  бейнелейтін және еңбекке сұраныс  жасайтын жұмыс берушілердің  көп  болуы жұмысшы күшіне  иелік ететін және оның ұсынысын  жасайтын жұмыскерлердің көп  болуы. Еңбек нарығында субъектердің  тәртібі рационалды болады, олардың  мүдделеріне жетуді және пайда  табуды көздегенімен білгіленеді.  Олар үшін еңбек нарығында  еркін әрекет жасауына елеулі  кедергілер болмайды.Жұмыс берушілер  ұсынатын жұмыс орындары және  жұмыскерлер ұсынатын жұмысшы күші біркелкі болады. Жұмыспен қамтудың саны мен көлемі жұмыскерлер санымен өлшенеді.

 Икемді  нарықтық механизмі баға арқылы жүзеге асырылатын еңбек нарығы, жетілген бәсекелік нарығы болып сипатталады. Осындай нарықта жекелеген жұмыс берушілер, жекелеген жұмыскерлер жалпы нарықтық ситуацияға әсер ете алмайды: жалақының тепе-теңдік ставкалары жекелеген фирмалардың немесе жұмыскерлер топтарының әрекеттеріне тәуелді болмайды, олар жалпы конъюнктурамен, яғни нарықтық процестің барлық мүшелерінің жалпы озара әсерлерімен белгіленеді.

   Бәсекелік еңбек нарығында еңбекке сұраныстық қисық сызығының еңкеюі теріс бұрышты болады: жалақының жалпы дәрежесі өскен сайын еңбекке сұраныс төмендей түседі. Көлденең білік — еңбектің саны (Q), тік білік (Р) — жалақының ставкасы  Еңбек ұсынысы қисық сызығының оң еңкею бұрышы болады, жалақының жалпы дәрежесінің өсуімен бірге еңбек ұсынысы өсіп отырады. Жұмысшы күшіне сұраныс, жиынтық сұраныспен есептесе отырып, тауарлар мен қызметтер өндіру үшін, тиісті квалификациясы бар жұмыскерлердің белгілі санымен, жұмыс берушілердің жалдауға қажеттіктерімен белгіленеді. Жұмысшы күшінің ұсынысы еңбекке қабілетті жастағы адамдардың өздерінін қабілеттерін әдеттегіндей ұдайы өндіру керек қажеттіктермен және жиынтык экономикалық ұсыныспен есептесе отырып, жақсы хал-жағдайды қолдап тұруға жеткілікті қажеттіктермен белгіленеді. Сұраныс та, ұсыныс та әр түрлі факторлардың әсерімен қалыптасқан баға дәрежесімен, шығындармен, жалақымен, еңбек өнімділігімен, адамдардың санымен, жұмыскерлердің квалификациялық — мамандық құрылымымен, несие-қаржы, салық, заң жүйесімен, кәсіподақтардың, мәдени, діни және басқа ұйымдардың қызметгерімен қалыптасады. Сұраныс (ВБ) пен ұсыныстың (55) қисық сызықтарының қиылысуы жалақының тепе-тендік дәрежесін (РЕ) көрсетеді де жалақының осы дәрежесінде экономикада толық жұмыспен қамту байқалады: Qе — еңбекке сұраныс еңбек ұсынысына тең.