Енбек нарыгы

   Жетілген  бәсеке жағдайында жалақының тепе-теңджік дәрежеден ұзақ мерзім бойы ауытқуы мүмкін емес. Жалақының шамамен тепе-теңдік дәрежеден артық өсуі фирма жағынан еңбекке сұранысты төмендетеді. Сонымен бірге жұмыскерлер жағынан еңбек ұсынысын өсіреді. Мұның салдарынан еңбек ұсынысының артықшылығы пайда болады. Осы арқылы пайда болатын жұмыссыздық жалақы мен оның тепе-теңдік дәрежесінің жылжуына ықпал етеді. Жалақы осы дәрежеден төмендеп кеткен болса, керісінше процесс жүреді. Түбінде еңбектің бәсекелік нарығы еңбекке сұра-ныс пен еңбек ұсынысының жалпы тепе-тендігімен және жалақының тепе-тендік дәрежесімен сипатталады.

   Еңбек нарығы монопсониямен (олигопсониямен) сипатталуы мүмкін. Бұл жағдайда ұсыныс жағында тек жалғыз (немесе бірнеше) фирма жұмыс беруші болады. Бұнда жалақы ставкалары осы фирма - монопсонистің шешіміне өте елеулі дәрежеде тәуелді болады. Кәсіподақтардың маңызды рөліне байланысты, еңбек нарығының юнионизациялану дәрежесі жоғары болуы мүмкін. Осы жағдайда кәсіподақтар болып ұйымдасқан жұмыскерлердің жекелеген топтары жалақының нақты көлемін оның тепе-тендік дәрежесінен арттыра алады. Бұл көп емес жағдайда еңбек нарығында негативтік өзгерістер тудырады. Бұған жатпайтын — моноп-сониялық нарық. Бұл нарықта кәсіподақтар жалақы көлемінің өсуімен бірге жұмыспен қамту дәрежесін де өсіре алады.

   Дамыған елдердің көбінде заң жүзіңде жалақының минимумы белгіленген. Бұның мақсаты — кедейліктің дәрежесін төмендету және төмен квалификациялы жұмыскерлердің хал-жағдайын қолдау.

   Номиналдық және нақты жалақы болатынын айыра білу керек. Номиналдык, жалақыға жұмыскерге төленген ақша сомасы жатады, ал нақты жалақы — бұл тауарлардың болып тұрған баға дәрежесінде төленген жалақының ақшалай сомасына жұмыскерлердің сатып алатын тауарларының саны. Жұмыскерге теңге түрінде төленген номиналдық жалақыны баға дәрежесіне болсек, нақты жалақы шығады.

   Нақты өмірде фирмалар мен жұмыскерлердің барлығы қатысатын біртұтас абстракты еңбек нарығы болмайды. Еңбек нарығы өзінің интегралдық бірлігінде көптеген локалдық еңбек нарықтарынан, сегменттерден, секторлардан тұрады. Бұлар аймақтық, салалық ерекшеліктермен, маманданған топтардың рөлімен, квалификациялық топтармен, жыныс-жастық, ұлттық және т.б. айырмашылыктармен сипатталады. Сұраныс пен ұсыныстың ауытқу әсері арқасында пайда болатын еңбек ақысының дәрежесінің өзгерістері локалдық нарықтарда (сегменттерде) орын алады және олардың динамикасы ерекше болады.

   Еңбек нарығында жұмысшы күші жаппай жылжып, оның сандық және сапалық құрылымы ылғи өзгеріп отырады. Осымен бірге жұмысшы күшіне сұраныс өзгеріп тұрады, өйткені өндірістің кеңеюі, оның модернизациясы, құрылымдық өзгерістері жұмыскерлердің ерекше жоғары дәрежеде дайындалуын талап етеді, олардың жаңа, осы замандық мамаңдықты жете игеруін тілейді.

Әрбір белгіленген мерзімде сұраныс пен  квалификациясы жоғары жұмысшы күшінің арасында сәйкестік болмайды.

   Жалпылама түрде еңбек нарығының негізгі  екі сегменті болады: тәуелсіз бен бағынышты жұмыс орындарының біріншілік нарығы және екіншілік жұмыс орындарының нарығы. Біріншілік жұмыс орындарының бірінші сегментінде жоғары дәрежелі және арнаулы орта білімі бар жұмыскерлер, әкімшілдік-басқару персоналы, жоғары квалификациясы бар жұмыскерлер, әкімшілдік- көмекші персонал, инженерлік-техникалық жұмыскерлер еңбек етеді. Осы топтың жалақысы салыстырмалы түрде жоғары болады және оларға жұмыспен қамтудың белгілі кепілдігі беріледі. Екіншілік жұмыс орындарынан тұратын екінші сегмент арнаулы дайындықты және жоғары квалификацияны тілемейді. Бұған квалификациясы жоқ жұмысшылар, қыз-мет көрсететін жұмыскерлер, қызметшілердің томенгі категориясы жатады.

   Жекелеген аймактардағы жұмысшы күшінің құрамымен есептесетін еңбек нарығының регионалдық сегментациясы болады. Осы ерекшеліктердің негізінде халықтың әлеуметтік-демографиялық құрылымы, жұмысшы күшінің профессионалдық-квалификациялық құрылымы, ұлттық кұрам жатады.

   Жұмысшы күшінің құрылымы болмағанда бес сегменттен тұрады. Біріншіден, сонша көп болмаса да жоғары маманданған басқарушы жұмыскерлердің (менеджерлер) тұрақты тобы. Екіншіден, кадрлық жоғары квалификациясы бар жұмысшылар мен қызметшілер. Үшіншіден, құрылымдық кайта құруға және қыскартылуға жататын, өндіріс өнеркәсіп салаларының жұмысшылары. Төртіншіден, қызметтер сферасын қосып есептегенде, еңбек сіңіргіш салалардың жұмыскерлері. Бесіншіден, еңбекшілердің әсіресе осал (әлсіз) категориясы — жастар, қарт адамдар, дене және ой-сана кемшіліктері бар адамдар, жұмыс табудан күдер үзгендер және т.б.

   Еңбек нарығы — бұл бәсекелік нарық. Оның құрылымдық-функционалдық ұйымдастырылуының өте күрделі болғандығынан, қашан болмасын, жұмыс орындары мен еңбек ресурстарының арасында белгілі сәйкес келмеушілік болады. Өзін алмастыруға жоғары квалификация талап ететін, жұмыс орындарының бір бөлшегі бос болып қала береді, ал қажетті арнаулы дайындығы жоқ адамдардың бір бөлшегі жұмыс таба алмайды. Осындай жағдайда, жұмыстың қандайын болмасын табу үшін жұмыссыздар арасында бәсекелестік пайда болады. Осымен бірге, өз еңбегімен жоғары табыс табуды көздеп ұнамды орналасу үшін, жоғары квалификациялы жұмыскерлер мен мамандар да бір-бірімен бәсекелік сайыста болады.

   Кәсіпкерлер арасында фирмаға бай тәжірибелі және жоғары квалификациялы мамандарды тарту үшін бәсекелік күрес жүріп отырады.

   Еңбек нарығында еңбек ақы, баға механизмі арқылы белгілі сегмент шеңберінде жұмысшы күшіне сұраныс пен ұсынысты қалыптастыратын, экономикалық агенттердің кимылдарын үйлестіруге қызмет ететін бәсекелік орын алады.

   Еңбек нарығы — бұл өте икемді құрылымдық-функционалдық құрамы бар динамикалық нарық.

   Сондықтан еңбек нарығында белгілі ағымдар қалыптасады: жұмысшы күші құрамынан шығушылар, жұмысшы күші құрамына кірушілер; жұмыс іздеуден бас тартқандар; жұмыс іздеуді бітіргендер; жұмыс тапқандар және т.б. Осы адамдардың бейімділігі қоғамдағы жұмысшы күшінін нарықтық динамикасын сипаттайды.

Еңбек қызметі- кез-келген қоғамдағы адамдардың жақсы  тұрмысының негізгі көзі. Еңбек рыногы рынок жүйесінде ерекше орын алады. Оның негізгі қызметі жұмыс күшінің  сұранысы мен ұсынысының теңдестірілуі, мемлекеттің әлеуметтік тұрақтылығы  мен саяси қауіпсіздігі негізінде  халықтың жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету болып табылады. ХЕҰ сарапшыларының бағалуы бойынша, жұмыс күшіне сұраныстың жандануы экономикалық өсімнің айтарлықтай  жоғарғы қарқынын қолдау және ұлттық экономиканы қамтамасыз ету мүмкінділігіне тәүелді. 
Еңбек рыногының жағдайы және оның жақсы жұмыс істеуі көптеген ішкі және сыртқы факторлардың ықпалына байланысты. Қазақстан рыногындағы жағдайдың өзгеруіне әсер ететін сыртқы факторларға мыналар жатады: экономиканың жаһандануы, еңбектің халықаралық бөлінуі, шикізат ресурстарына әолемдік бағаның конъюктурасы, халықаралық көші- қоны. Қазақстан еңбек рыногына тікелей әсер ететін ішкі факторлар, бұл: тұрақты экономикалық өсу, индустриялық- иновациялық даму, экономиканың қайта құрылысы, шағын және орта кәсіпкерліктің дамуы, жастарына байланысты экономикалық тұрғыдан белсенді халық жұмыскерлердің білім деңгейі және жұмыс күшін кәсіби дайындау, өңірлердегі еңбек рыногының жағдайы, жұмыс күшінің аумақтық салалық және кәсіби аспектілеріндегі бейімділігі. әлемдік бағалардың шикізат ресурстары конъюктурасы экономика мен әлеуметтік саланың дамуына тұрақты әсерін тигізеді. Соңғы жылдары қазақстанның еңбек рыногына көршілес елдер Қырғызстан мен өзбекстанның- еңбектік жасырын көші-қонының қысымы үдеп ьара жатыр. Қазақстан республикасының президентінің 2006 жылдың ақпан айындағы Жолдауында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілеті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы қарастырылды. Экономиканың аса маңызды басымды дамуының бірі- бұл мемлекет. Басшысының « ... жұмыспен қамтуды тұрақтанлыру саясаты ең пәрменді саясаты болған және болып қалады. » деп анықтаған қазіргі тұрақты саясат болып табылады. Барлық бағыттар бойынша бізде бағдарламалар бар, олар қозғалыссыз емес: біз халықаралық тәжірибені енгізіп және жаңа беталыстарға сәйкес, алға қойған міндеттерге жетуді жалғастыруымыз керек.  
Әлемнің дамыған елдерінің бәрі жастарды, жұмыспен қамтылуы білім берудің үздіксіз және икемді жүйесімен , жұмыскердің еңбек нарығына алғаш шығуын ескеретін арнайы жобаларды жүзкге асырылуымен байланысты мақсатты топ ретінде қарастырады. 
Жастардың мақсатты саясатын дайындау үшін әлемдік тәжірибені пайдаланған кезде жастардың еңбек нарығының ерекшеліктерін біріктіру аса маңызды болып табылады. Қазіргі қазақстандық еңбек нарығында айтарлықтай қиын жағдай қалыптасып отыр. Атап айтсақ, жастар арасындағы тіркелген және жасырын жұмыссыздық мөлшері азаюдың орнына, оның ұзақтығы ауылдық жерлерде созыла түсүде. Нарыққа өту кезеңіндегі жастардың еңбек нарығының ерекшеліктері: еңбек нарығына шығудың орташа жасының төмендеуі және жастардың білім деңгейінің ( әсіресе ауылдық жерлерде) төмендеуі; жұмыспен қамтуды жастарды жұмыспен қамтуға ықпал етуде белсенді формаларымен қатар маңызды роль атқаратын. Жұмыспен қамтудың икемді және стандартты емес формалары негізінде реттеген жөн; жастарды жұмыспен қамтуға ықпал ететін мемлекеттік және аймақтық бағдарламар дайындап , жүзеге асыру; отандық тәжірбеде пайда болған жаңа формаларын пайдалану.  
Сонымен қатар мезо- деңгейде мемлекеттік жұмыспен қамту бөлімдері орындайтын жұмыспен қамту жобаларына ( негізгі міндеті жоьаға қатысқан адамда жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету болып табылады.) жұмсалатын мемлекеттік шығындардың тиімділігін арттыру мәселесі де өзекті болып отыр.  
 

      ЕҢБЕК НАРЫҒЫН РЕТТЕУДІҢ  ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК  НЕГІЗДЕРІ

     Еңбек нарығы нарықтық экономиканың бөлінбес бөлігі болып табылады. Ол жұмыс  істейтін басқару күшімен кадр бөлімі, оқу және зерттеу орталықтары, сонымен  қатар әлеуметтік қызмет корпорациялары, мемлекеттік мекемелер, коммерциялық емес ұйымдар және т.с.с.

     Нарықтық  экономикаға өту өзіне қажет  еңбек нарығы мен жұмыс күшін  еріксіз тартады.

     Еңбек нарығы-бұл тауар болып  табылатын еңбек ресурстарының  нарығы, олардың тепе-теңдік бағасы мен саны, сұраныс пен ұсыныстың  бір-біріне әсер етуімен анықталады. Кәсіпкерлер мен еңбекке қабілетті  адамдар нарық агенттері, олар еңбек  нарығында өзара қатынаста болады. Сондықтан 

еңбек нарығы сұраныс пен ұсыныс тетіктері  арқылы экономикалық агенттердің арасындағы бәсекелестіктің нәтижесінде жұмыспен қамтудың белгілі  көлемі және еңбек  төлемі дәрежесі орнайтын экономикалық орта болып табылады.

         Еңбек нарығы деп қызмет атқарып жүрген жұмыс күші нарығын айтамыз. Қазақстанда еңбек нарығы әлі де болса өркениетті елдердегідей қалыптаса қоймаған.

Бұл елдердің өзінде еңбек нарығы тетіктерінің бір  – бірімен үйлесуінде айтарлықтай  айырмашылықтар бар, яғни, еңбек нарығының  көп түрлері мен модельдері  болады.

      Еңбек нарығының қызмет ету ауқымына байланысты оның екі түрін ажыратуға болады:

    - сыртқы еңбек нарығы (салааралық, макроэкономикалық ұғымдар);

    - ішкі еңбек нарығы (сала ішіндегі, микроэкономикалық ұғымдар).

    Сыртқы  еңбек нарығы дегеніміз жұмыс  күшінің облыстық, салааралық деңгейде жылжуға бейімделген процесстерін, яғни, жұмыс орындарын еңбеккерлермен фирма

арасында  ауыстыру жолымен толтырады. Ішкі еңбек  нарығы еңбеккерлердің фирма

ішінде  жылжуына бейімделген.

    Еңбек нарығы басты үш қызмет атқарады :

    1) әлеуметтік қызметте адамдардың  табыстары мен жақсы тұрмыс  жағдайының әдеттегідей дәрежесі  мен жұмыскерлердің өндірістік  қабілетін тиісті дәрежеде ұдайы  өндіруді қамтамасыз ету; 

    2) экономикалық қызметте еңбекке  тиімді түрде тарту, оны бөлу, реттеу және пайдалану; 

    3) ынталандыру қызметі бәсекеге  қабілеттің күшеюіне, тиімділігі  жоғары еңбекке ынтаның өсуіне, біліктіліктің жоғарылауына, мамандықты  ауыстыруға мүмкіндік тудырады.

    Маркстік  ілімге қарсы батыс теорияларында  еңбек тауар деп саналады. Нарықтык экономикада "еңбек нарығы" термині  қолданылып, жұмыс күшіне еңбекке  кабілетті халыктың белгілі бір  тобын жатқызып жүр.  

    Қазақстандық  экономикалық  әдебиеттерде  зерттеушілердің  біреуі “еңбек нарығы” терминін қолданса, ал екінші біреулері “жұмыс күшінің  нарығы” терминін қолдануда. Соған  байланысты осы екі терминнің  біреуін, яғни “еңбек нарығы” терминін қолданған дұрыс деп ойлаймын.

    Еңбек нарығы шетелдік әдебиеттерде жеткілікті түрде зерттеліп, айқындалған. Ал, ресейлік Саткина М.А., Гибриков Г.Г. және қазақстандық Н.К. Мамыров және т.б. бір топ ғалымдар еңбек нарығы анықтамасын ғылыми тұрғыдан беруде әр түрлі көзқарасты ұстанады.

    Дамыған нарықтық экономикалық жүйеде барлық еңбек өнімдері тәріздес жұмыс күші де тауарлы форманы иеленеді. Неоклассикалық экономикалық теорияда тауарлар мен  қызмет көрсетулер, капитал мен инвестициялар  нарығымен қатар ерекшеленген жұмыс  күші мен еңбек нарығы да қарастырылады. Сондықтан, қазіргі кездегі әлеуметтік-экономикалық әдебиеттерде, саяси-шаруашылық тәжірибеде «жұмыс күші нарығы» мен  «еңбек нарығы» деген ұғымдар бір-біріне сәйкес ұғымдар ретінде қабылданған.

    1945жылы  капиталистік елдің экономикалық  жағдайы анық түрде ерекшеленді.  АҚШ өзінің территориясында әскери  қимылдар болмағандықтан өндіріс  қуаты және рекордты түрде  экономикалық өсу байқалған. Ал  керісінше, Батыс Еуропа және  Жапония елдері біршама қирауға  ұшыраған. Ол елдердің халқы интенсивті  құрылыс жұмыстарын жүргізе отырып  шығындарға төзуге тура келді.  Бұл жағдайлар мысалы,  Германия  және Жапония елдерінде 40-ші  жылға дейін жалғасқан. 30-жылдары  экономикалық өсу бүкіл аймақта  болды және жұмыссыздықты болдырмады.

    Жапониядағы жұмыспен қамтуды басқару.  «Өмірлік жалдану» жүйесінің мағынасы,  жұмысшы  нақтылы түрде өмір бойы бір кәсіпорында  жұмыс істейді, бірте-бірте қызмет баспалдағымен көтеріледі. Білім  деңгейіне (орта білім немесе жоғары білімді) байланыссыз жұмысшы карьерасын қарапайым жұмысшыдан бастайды және бір орында 2-3 жылдан көп отырмайды. Өйткені оның жұмыс орнында алған  білімін жоғалтуға мұрша бермейді. Ал екіншіден, төменнен бастап, жас  маман бірдеңені өзгертуге мүмкіндік  алады, басшылардың, қызметтестердің  мойындауына жету, репутациясын орнату.