Экономикалық теорияның қалыптасуының негізгі кезеңдері

     Тұрақсыздық нарықтық экономикаға тән сипаттардың бірі. Оған  экономикалық циклды қалыптастыратын өрлеу де, құлдырау да тән. Экономикалық дамудың циклдық заңдылықтарын зерттеу-макроэкономикалық талдаудың құраушы бөлігінің бірі болып табылады. Көптеген зерттеуші экономистер осы рыноктық экономиканың циклдық ауытқуының құпиясы неде деген сұраққа жауап іздеді. Ал, экономикалық цикл дегеніміз-бұл экономикада қысқа және ұзақ мерзім аралығындағы өндіріс, жұмысбастылық және табыс мөлшері деңгейінің үнемі ауытқып отыруы. Экономикалық циклдың болуының себептері: автономды инвестициялардың таусылуы, ақша массасының ауытқуы, негізгі капиталдың жаңартылуы, мултипликатор әсерінің әлсіреуі және көптеген экономистердің пікірлері бойынша ең маңызды себеп – тұтыну мен инвестиция арасындағы  ауытқудың болуы. Макроэкономикада экономикалық циклдың интегриалды теориясы жоқ, сол себепті түрлі бағыттар мен мектептердің экономистері циклдың болуының себептеріне әртүрлі көзқараспен тоқталады. 

     К. Маркс экономикалық цикл мәселесіне алғаш көп көңіл бөлген экономист ғалымдардың бірі болып саналады. Ол циклдың бірін-бірі кезектесе алмастырып отыратын негізгі төрт фазасын бөліп қарастырды.

Экономикалық цикл фазалары: дағдарыс, тоқырау, жандану, өрлеу.

Қазіргі экономикалық әдебиеттерде АҚШ-ның экономикалық зерттеулердің ұлттық бюросында жасалған терминалогия бойынша цикл келесідей фазаларды қамтиды: шың немесе бум, рецессия немесе құлдырау, депрессия және жандану.  Экономикалық конъюнктураны сипаттау үшін бір қатар экономикалық көрсеткіштер қолданылады (ЖҰӨ, ЖІӨ, жұмыссыздық деңгейі, жеке табыс, өнеркәсіптік өнімдер көлемі, бағалар деңгейі, т.б.).

Цикл барысында  экономикалық параметрлердің өзгеруіне  байланысты олар проциклдық, контрциклдық және ациклдық болып бөлінеді.

    Қазіргі кезде статистиктер мен экономистер экономикалық конъюнктураға толық, нақты болжамдар жасай алмайды, тек оның жалпы тенденциясын ғана  анықтай алады. Себебі экономикалық тұрақсыздық пен саяси қақтығыстар кезінде барлық әсер етуші факторларды есепке алу, ұлттық экономикаға халықаралық ортаның ықпалын анықтау қиын және де даму тенденциясын анықтағанның өзінде фазалардың жүру мерзімін  нақты атап, экономикалық саясатты сол өзгерістерге қарай бағыттау мүмкін емес.

    Қазіргі қоғамдық ғылымда экономикалық циклдардың бірнеше типі белгілі. Олар, әдетте, осы толқындарды зерттеп, ғылымға енуіне негіз болған экономистердің атымен аталады. 

 

Циклдар типі	Циклдардың  ұзақтылығы	Негізгі ерекшелектері
1. Китчин циклі	2-4 жыл	Қор мөлшері→ инфляцияның, жұмысбастылықтың, ЖҰӨ-нің  ауытқуы,тауарлы циқл
2. Жугляр циклі	7-12 жыл	Инвестициялық цикл→ инфля-цияның, жұмысбастылықтың,  ЖҰӨ-нің ауытқуы
3. Кузнец циклі	16-25 жыл	Табыс→ иммиграция→  үй құрылысы→жиынтық сұраныс→ табыс
4. Кондратьев  циклі	40-60 жыл	Техникалық  прогресс, құрылымдық өзгерістер
5. Форрестор циклі	200 жыл	Энергия және материалдар
6. Тоффлер  циклі	1000-2000 жыл	Өркениеттің дамуы

 

 

17-тақырып. Жұмыссыздық  пен инфляция экономикалық тұрақсыздықтың  көрінісі ретінде.

Лекция  жоспары:

1. Жұмыссыздық: түсінігі, көрсеткіштері, негізгі нысандары. 

2. Инфляция: түсінігінің мазмұны, себептері, түрлері.

3. Жұмыссыздық пен  инфляцияның әлеуметтік – экономикалық  салдары. 

    Еңбек рыногы  – бұл тауар болып табылатын  еңбек ресурстарының рыногы, олардың  тепе-теңдік бағасы мен саны  сұраныс пен ұсыныстың бір-біріне әсер етуімен анықталады. Кәсіпкерлер мен еңбекке қабілетті адамдар рынок агенттері, олар еңбек рыногында өзара қатынаста болады. Сондықтан еңбек рыногы сұраныс пен ұсыныс механизмі арқылы экономикалық агенттердің арасындағы бәсекелестіктің нәтижесінде жұмыспен қамтудың белгілі көлемі және төлемі дәрежесі орнайтын экономикалық орта немесе болмыс болып табылады.

     Еңбек рыногы  басты үш қызмет атқарады: 1. әлеуметтік  қызметте адамдардың табыстары  мен жақсы тұрмыс халінің әдеттегідей  дәрежесі мен жұмыскерлердің өндірістік қабілетін тиісті дәрежеде ұдайы өндіруді қамтамасыз ету. 2. экономикалық қызметте еңбекке рационалды тарту, оны бөлу, реттеу және пайдалану. 3. ынталандыру қызметі бәсекеге қабілеттің күшеюіне, тиімділігі жоғары еңбекке ынтаның өсуіне, біліктіліктің жоғарылауына, мамандықты ауыстыруға мүмкіндік тудырады.

    Жұмыссыздық  – еңбек рыногының құрамдас  элементі болып табылады. Жұмыс  күші бар ересек адамдар еңбек  рыногына қатысуына байланысты  бірнеше негізгі категорияларға  бөлінеді.

     Еңбекке қабілетті адамдар – жасына және денсаулығына қарай еңбек етуге қабілеті бар адамдар. Жұмысшы күшіне жұмыспен қамтылғандар және жұмыссыздар жатады. Жұмыспен қамту және жұмыссыздықтың болмысын мына көрсеткіштер сипаттайды: институционалдық емес адамдар (рыноктық емес құрылымда істейтіндер), жұмыс істеушілердің саны, жұмыссыздар саны, жұмысшы күшінің құрамына кірмейтін адамдардың саны.

    Жұмыссыздықтың  дәрежесін батыс статистикасы  қолданатын көрсеткіштер бойынша  таралуы және мерзімнің ұзақтығы  арқылы айқындай түсуге болады. Жұмыссыздықтың таралу көрсеткіші жұмыс күшінің жұмыссыздық деңгейін сипаттайды.

     Жұмыссыздықтың  типтері: 1. Фрикциондық жұмыссыздық  – еңбек нарығында жұмыссыздықтың  қашан болмасын, адамдардың бір  орыннан екінші орынға қозғалысымен  және бір кәсіпорыннан екіншісіне ауысуымен байланысты белгілі бір дәрежесін сипаттайды. Фрикциондық жұмыссыздық мына жағдайлармен байланысты: бар вакансия туралы толық ақпарат болмағанда немесе осы ақпарат тым қымбат болғанда, жұмыскерлер мен бос жұмыс орындарының арасында әрдайым белгілі бір сәйкессіздік болады.

2. Құрылымдық жұмыссыздық  – экономикадағы құрылымдық өзгерістердің  нәтижесінде бос жұмыс орындары  мен жұмыссыздардың арасындағы  кәсіби-біліктілік пен аумақтық  сәйкессіздік құрылымдық жұмыссыздықтың себебі болады. Олар: жаңа технологиялар, жаңа тауарлардың пайда болуы. Осының нәтижесінде жұмыс күшінің кәсіби-біліктілік құрылымында өзгерістер орын алып отырады. Экономиканың бір секторынан құрылымдық өзгерістердің нәтижесінде жұмыстан айрылған жұмыскерлер басқа саладағы бос жұмыс орындарына орналаса алмаған жағдайда құрылымдық жұмыссыздық орын алады.

3. Маусымдық жұмыссыздық  - өндірістің кейбір салаларындағы  өндіріс көлемінің маусымдық  ауытқуымен байланысты болады: ауыл  шаруашылығы, құрылыс және т.с.с. Бұларда жыл бойында еңбекке сұраныс елеулі өзгеріп отырады.

4. Циклдық жұмыссыздық.  Мұның негізін экономикалық құлдырау  мен экономиканың бір секторындағы  немесе аймақтағы жұмыс күшінің  артуы басқа жерде оның жеткіліксіз  болуымен қатар жүреді. Ол экономикалы коньюктураның өзгеруімен анықталады. Ол циклдық өрлеу кезінде азайып, дағдарыстар кезінде көбейіп отырады.

     Құрылымдық  және фрикциондық жұмыссыздықтар  оның «табиғи» деңгейін білдіреді.  Бұл жағдайда инфляция орташа  көлемде жүреді. Циклдық факторлар  жұмыссыздықты «табиғи» деңгейден жоғарылатады. Жалпы жұмыссыздықтың табиғи деңгейі АҚШ-та жиырмасыншы ғасырдың соңында 6-7 пайыз болса, экономикасы дамыған басқа елдерде ол біршама төмен.

Жұмыссыздық рыноктық экономикаға  тән құбылыс болып табылады. Ол қажетті деңгейде тұрса, онда экономиканың тиімді дамуына қолайлы жағдай жасайды.

      Инфляция  термині қазақша қампаю, ісіну  дегенді білдіреді. Инфляция өндіріс  процесінің бұзылуы, шаруашылық  салаларының бір-бірімен үйлесімсіз  дамуы және мемлекеттің эмиссиялық саясаты мен коммерциялық банктердің іскерлігінің икемсіздігі салдарынан туындайтын күрделі әрі көп факторлы құбылыс.

     Сұраныс  инфляциясы негізінен ақшалай  факторға байланысты туындайды,  яғни айналыстағы ақша массасы  өссе, соның нәтижесінде төлем  қабілеті бар сұраныс та жоғары болады. Ал сол кездегі бір қалыпты баға жағдайында өндірістің оралымсыздығы сұранысты қанағаттандыра алмайды. Сөйтіп жиынтық сұраныс экономикалық өндірістің мүмкіндіктерін жоғарылатып, бағаның көтерілуіне әкеледі.

      Шығындар  инфляциясы өнімге баға белгілеуде әсер ететін ақшасыз факторларға байланысты туындайды. Ол ең алдымен жалақы төлеуге шығындардың өсуі.

      Тауар  бағасының өсуі халықтың табысын  төмендетіп, жалақының қайта индекстелуін  талап етеді. Жалақының өсуі  өз кезегінде өнімді өндіру шығындарының өсуіне, пайданың төмендеуіне, қолданылып жүрген баға бойынша шығарылатын өнім көлемінің қысқаруына әкеп соғады. Пайданы сақтап қалу мақсатында өндірушілер тауар бағасын көтеруге мәжбүр болады. Нәтижесінде инфляциялық серіппе пайда болады, бағаның көтерілуі жалақының өсуін талап етсе, жалақының өсуі бағаны көтереді. Бұл жалақы мен бағаның «инфляциялық серіппе» теориясы деп аталады.

 

Тақырып 18. Мемлекеттік реттеу: мәні, мақсаты, құралдары.

Лекция  жоспары: (1 сағат, 14 апта)

1. Мемлекеттік реттеу: мақсаты, қызметі, құралдары.
2. Ақша-несие жүйесі.
3. Қаржы жүйесінің мәні және құрылымы.
4. Мемлекеттік қарыз: сыртқы және ішкі.

     Экономиканы  мемлекеттік реттеу – мемлекеттің  ел экономикасына қатысу формаларын  әлеуметтік-экономикалық процестерге әсер етуші әдістер мен тәсілдерді қарастырады, сөйтіп тиімді рыноктық қатынастар қалыптастыруды қамтамасыз етеді. Мемлекеттік реттеудің мақсаты – қазіргі заманғы рынокты қалыптастыру, яғни әр-түрлі тауарларға сұранысты қанағаттандыру, қызмет көрсету деңгейін арттыру, дефицитті жою болып табылады.

      Рынок үшін әкімшіл-әміршіл жүйенің қажеті жоқ, оған ерекше инфрақұрылым қажет. Ал мемлекеттік реттеу – осы инфрақұрылымды жасап, оның тиімді іс-әрекет етуіне қол жеткізуі қажет, яғни мемлекеттік реттеу рыноктық экономиканың кемшіліктерінің орнын толтыруы қажет.

Мемлекеттің экономикаға  тікелей әсер етуіне мыналар әсер етеді:

• индикативті жоспарлар арқылы ел экономикасы дамуының стратегиялық мақсаттарын анықтау;
• белгілі бір тауарды жеткізу үшін мемлекеттік тапсырыстар мен келісім-шарттар;
• бағдарламалар, тапсырыстар және шарттарды мемлекеттік қолдау;
• технология мен өнімнің сапасына нормативтік талаптар қою;
• белгілі бір тауарларға құқықтық және әкімшілік шектеулер қою;
• тауарлардың экспорты мен импортын лицензиялау.

Мемлекеттік реттеудің  жанама әсер ету әдістері:

• салық салу және салық деңгейі, жеңілдіктер жүйесі;
• бағаны реттеу және оның деңгейімен арақатынасын анықтау;
• ресурстар үшін төлемдер, кредиттеге, пайыздық ставкаға жеңілдіктер беру;
• экспорт және импортты кедендік реттеу;
• валюта курстары, оларды айырбастау шарттарын реттеу.

Көптеген экономистер  салықтық реформаны тиімді деп санайды, сонымен бірге қатаң реттеушіліктердің босаңсуы экономикаға тиімдірек жұмыс істеуіне мүмкіндік береді. Бірақ мұндай проблемалардың көпшілігі Паретто бойынша жақсы болып табылмайды. Жеңгендер немесе табысы жоғарлағандар саны көп болса, салықтық өзгерістерден кейін зардап шегетіндер табылады. Осы факт реформаны қиындатады. Ерекше мүдделі топтар сол салықтың режимді орнату үшін көптеген уақыт пен ақшаларын жұмсайды.

Барлық елдерде жүргізіліп отырған саясат елдің экономикасын дамытуға бағытталуы тиіс, яғни ол халықтың әл-ауқатын жоғарлатып, экономикалық тұрақтылыққа негізделуі тиіс. Сол себепті мемлекет әртүрлі экономикалық саясат жүргізеді, олар:

1. қаржы – несие саясаты
2. фискальді саясат
3. еңбек ақы және тариф саясаты
4. мемлекеттік  инвестиция саясаты
5. әлеуметтік саясат т.б.   

Меншік қатнастарына байланысты: адамның қоғамдағы алатын орыны, қоғамдық өнімдегі адамның үлесі, қоғамдық өмірдегі адамның ролі және тағы басқа анықталады. «Ешкімдікі емес» қоғамдық меншік белсенді шаруашылық қызметін ынталандырмайды. Жеке меншік керісінше жеке мүдделер тұрғысынан анағұрым нәтижелі еңбекке жетелейді. Бірақ мұнда байлық пен кедейлік жіктеліп, әлеуметтік шиеленіс пайда болады.

Қолайлы әлеуметтік ортаны қалыптастыру үшін мемлекет игіліктердің бір бөлігін жалпыға ортақ  игіліктер ретінде қалыптастыруы  қажет. Мысалы, табиғи байлықтар, орман, парктер т.б.

Мемлекет – қоғамдық мақсатты қамтамасыз ету үшін шаруашылық тұлғалары мен рынокты бақылауды  қамтамасыз ету үшін заңды және саяси  билікті іске асыратын үкімет мекемелерінен  тұрады.

Экономиканы мемлекеттік  реттеу – рыноктық экономиканың кемшіліктерінің орнын толтыру, басқару органдарының қоғамдық тиімді нәтижеге жетуі үшін жалпы өндірістік процеске әсер етуі болып табылады. Басты мақсаты – қазіргі заманғы рынокты қлыптастыру яғни әртүрлі тауарларға сұранысты қанағаттандыру, қызмет көрсету деңгейін арттыру, тапшылықты жою болып табылады. Ол қоғам дамуының объективті заңдарына сүйенеді. Экономикалық ретеудің мазмұнына «белсенді әлеуметтік саясат» жүргізу (кедейшілікке қарсы) кіреді.

Мемлекеттің экономикаға  араласу сфералары:

• бәсекелестікті қолдау;
• жалпы экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету.

Яғни, рынокта табыс  бойынша бөліну т.б. салдарынан халық  шаруашылығында ішкі тұрақтылық бұзылады. Салалық диспропорция пайда болады. Сондықтан мемлекет ұзақ мерзімді, орта және қысқа мерзімді ауытқуларға араласады.