Экономикалық ынталандыру

2. Тұтынушының жоғары стандарты  мен техноло¬гиялық дамуы, адамдардан  шаруашылық процесінде, тек ғылыми (біліктілік) дайындығы ғана емес шығармашылық басқару қызметтеріне араласуын да талап етеді.

Жұмыскердің еңбек белсенділігін  ынталандыру үшін уәждемелер мен  ынталандырудың жаңа жүйесін жасау қажет, оның теориялық әдістемелік принциптеріне мыналар жатады:

– өндірісте материалды ынталандырудан, тұлғаның өзін-өзі жетілдіру уәждемесіне бағдарлануы, интеллектуалды әлеуеттілікті өсіру;

– еңбек және тұрмыс сапасының  жоғары деңгейге көтерілуі;

– материалды ынталандырудың өрісі мен үрдістерін кеңейту;

– материалды, моральді, шығармашылық т.б. ынталандыруды жалпы-ландыру.

3. Постиндустриалды парадигма  жағдайында еңбекке ынталандыру  жүйесі кешенді түрде қарастыруды  қажет етеді. Ол үшін мыналар  жүзеге асуы тиіс:

- жалақының рөлін ең аз және орта жалақыны өсіре отырып арттыру;

- келешегі бар ынталандырмалар  ретінде «шаруашылықты бірге  жүргізу», ынталандыруды дамыту, яғни  жұмыскердің басқару қызметіне  шешім қабылдауға қатынасуы, еңбек  және өндіріс көлемінде ғана емес, жалпы әлеуметтік маңызы бар істерге араласуы;

- жаңа технологиялық талаптарға сай еңбек саласын түрлендіру.

4. Өндіріс тиімділігін экономикалық ынталандыру механизмінің негізгі құрамдас бөліктері: экономикалық өсімнің тұрақты қарқыны; оның сапалық сипаттары; шығарған өнімнің отандық және әлемдік нарықта бәсекеге қабілеттілігін көтеру және сапасын жақсарту; халықтың материалдық жағдайын көтеру; жаңа технологияларды меңгеру, ғылыми және инновациялық жұмы-сының әсерін күшейту, адам капиталын нәтижелі пайдалану.

5. «Қазақмыс корпорациясы»  ЖШС өндіріс тиімділігін талдау мына жағдайларды анықтап берді:

– өндіріс өсімі және корпорация табысының артқанына қарамастан зерттелген кезеңде өндіріс тұрақсыздығы байқалған, бұл әлемдік нарықтағы баға тұрақсыздығына байланысты болды;

– кәсіпорында өндіріс тиімділігін арттыру саясаты жүргізілді, нәтижесінде өнімнің өзіндік құны біршама төмендеді;

– зерттелген кезеңде еңбек  өнімділігінің біршама тұрақты өскені байқалды;

Сонымен қатар, 2004 ж. бастап, корпорация қызметінде мына тенден-циялар орын алды:

– өнімнің материалды қажетсінуі 1,12 теңгеге төмендеуі;

– еңбек өнімділігі алдыңғы  кезге қарағанда 33%-ға өсіп, 2005 ж. 2546,5 мың теңгені құрады.

– негізгі өндірістік қор қайтарылымы 0,62 теңгеге тең;

– өндіріс тиімділігінің негізгі көрсеткіштерінің өсуі өнімділік пайда-лылығының 45%-ға өсуінің әсері.

6. Еңбекақы төлеуге бөлінген  қаражатты қолдану тиімділігін  талдау «Қазақмыс корпорациясы»  ЖШС-де жалақының өндіріс көлеміне пропорционалды өсіп отырғанын көрсетеді. Сонымен қоса, жалақы үлесі жалпы корпорация өндірісі шығынының көлемінде де өсіп отырды, нәтижесінде жалақы өсу қарқыны еңбек өнімділігінің өсу қарқынынан басым болды, сөйтіп, жалақының тиімділік көрсеткіші төмендеді. Жалақы жүйесінің басты кемшілігі – қызметкер жалақысының еңбектің түпкі нәтижесіне байланысты еместігі.

7. Қазіргі нарықтық экономикада,  жалдамалы еңбекке негізделу,  еңбек бағасын және жалақыны  анықтауда «Қазақмыс корпорациясы»  ЖШС-нің еңбек саласының өзінде  түрлендірулерге жол беріліп отыр. Бұл жұмыстың негізгі бағыттары: а) корпорация кәсіпорындарының техникалық жаңғырту барысында жұмыс орындарын түрлендіру; б) ұдайы өндірістің постиндустриалды типіне сай жұмысшыны қалыптастыру, жұмысшының білімі және кәсіби біліктілігін өсіру негізінде еңбек белсенділігінің артуына қолайлы жағдайлар жасау; в) өндірістің жеке және материалды-заттық факторларының өзара әсерінің тиімді жүргізілуі.

8. Еңбекке сыйақы төлеуде  мына принциптер сипатталуы қажет:

– сыйақыландыру даралық  сипатта болуы, яғни жұмысшылардың  жұмыс орны, цех, кәсіпорын жұмыс  жақсартуға қосқан үлесі үшін;

– сыйақыландыру нақты  болуы, яғни белгілерін нормативтер  мен мөлшерді орындағаны үшін емес, еңбектегі жетістігі үшін;

– сыйақының максималды көлемінің  шектелмеуі;

– сыйақыландыру әркімге  түсінікті және қарапайым болуы керек.

9. Ынталандыру механизмінің  ұсынылып отырған моделі экономикалық  тиімділікті арттыруға бағытталған. Тиімділік механизмінің критерийлері экономикалық өсімнің сапалық анықтамасын көрсе¬теді, ол әлеуметтік-экономикалық дамудың тұрақты қарқын беру қабілетіне тікелей байланысты. Экономикалық дамудың тиімділігін ынталандыру механизмінің басты бағыттары мыналар:

– экспортқа бағдарланған шикізат секторының өңдеу өнеркәсібі және импорт алмастыру процестеріне ауысуы;

– ғылыми-техникалық прогреске  және жоғары технологиялық өндіріске ынталандыру, өнім сапасына білімнің әсерін күшейту.

– инновациялық процестерді  және жаңа техника мен технологияларды енгізу, адам капиталына инвестицияларды белсендіру;

– экономикалық тиімділікті  еңбек өнімділігін өсіру есебінен қамтамасыз ету;

– макроэкономикалық болжаудың, елдің экономикалық дамуын ынталан-дыру процесіндегі рөлін арттыру;

– халықтың әл-ауқатының  жақсаруы, тұрғындардың тұрмыс деңгейі бойынша жіктелуін мейлінше төмендемек, ынталандыру ұғымы олардың мүддесіне тікелей қатысты түсінік, яғни еңбекке талаптандыру уәжі болып табылады. Өз кезегінде, «еңбекке ынталандыру» дегеніміз қажеттіліктің кешенді жүйесі, адамдардың іс қабілетін дамытудың күшті құралы.

Экономикалық ынталандыру  материалдық ынталандыруға қарағанда кең мағыналы категория. Экономикалық ынталандыру – адамдарды өнімді әрі табысты еңбекке қызықтыратын, олардың мүдделік белсенділігін арттырудың әртүрлі үрдістері мен әдістерін қамтиды. Сонымен, экономикалық ынталандыру дегеніміз өндірістік қатынастар субъектілерінің мүмкіндіктерін толығымен пайдалану мақсатында қолданылатын, олардың экономикалық және әлеуметтік жауапкршіліктерін нықтайтын материалдық және материалдық емес тетіктердің жиынтығы.

Нарықтық қатынастар жағдайындағы шаруашылықты тиімді жүргізудің ынталандыру  жүйесі өнімді еңбек қызметіне талаптандырудың  тағы бір тобын қарастырады, олар әкімшілік және либералды болып жіктеледі.

Экономикалық ынталандырудың қазіргі постиндустриялық жағдайында құндық бағдарлар мен қажеттіліктер, қызметкерлердің еңбек белсенділігінің  даму барысындағы оңды өзгерістер мұқият ескерілуі тиіс. Бұлар:

- материалдық ынтаны тұлғаның өзі іске асыруы, зияткерлік әлеуетті дамыту, адамның шығармашылық қабілеттері мен білімін үдету;

- өнімді еңбек пен мол табыстың кепілі – жұмыскерлердің іскерлік қабілеті мен біліктілігін арттыру;

- барынша көп тұтынудан гөрі, өмір сүру мен еңбек қызметінің әлдеқайда жоғары сапасын қамтамасыз етуге бой ұру, қазіргі заманғы жаңа ынталар жүйесіндегі өзін-өзі дамытудың басыңқылығына ден беру;

- сапалы экономикалық  өсімге қол жеткізуде еңбек белсенділігін ынталандыру міндеті қызметкердің еңбекке негізделген басым уәждерімен, әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандырумен сипатталады, демек материалдық ынталандыруда әлеуметтік фактордың ролі арта түседі.

Қазақстан Республикасының  жедел дамуына, сондай-ақ өндірістің өнімділігіне экономиканың қазіргі жағдайы, яғни трансформация (түрлену) процесі әсер етіп отыр. Кез келген өтпелі кезеңнің негізгі белгілері: бұрынғы және жаңа жүйе элементтерінің қатар жүруі, қарама-қайшылықтың ерекше көрінісі – бой көтере бастаған және ескірген экономикалық механизмдер мен тетіктердің арасындағы сәйкессіздіктер, тұрақсыздық. Трансформациялық жағдайдың кері әсері, бір жағынан, қоғамдағы экономикалық және өндірістік күрделі өзгерістерге тәуелді болса, екінші жағынан, өз ішінде қайшылық пен проблемаға толы нарықтық механизмнің қалыптасуымен тікелей байланысты.

Нарықтық қатынастарға көшкен кезімізде әкімшіл-әміршіл жоспарлы жүйенің негізі бұзылды, ол жаңа өзгерген жағдайда іске аса алмады. Осыған байланысты, өндіріс тиімділігін ынталандырудың жаңа механизмін құрудың объективті қажеттілігі туындайды. Мұнымен қатар, өндіріс тиімділігінің төмендеуіне, экономикалық процестерді реттеуге кері әсерін тигізген құбылыстардың бірі меншіктік қатынастардың өзгеруі. Реформаларда, ғылымға негізделген концепцияның болмауы өндірістің құлдырауын, экономикалық өсім шеңберінің тарылуын тудырады. Меншік иелері мен меншікке ие топтар әлі ешкім иелене қоймаған ресурстарды қолға алуға және меншікті өз пайдаларына қарай бөлісуге ұмтылады. Бұндай жағдайда, өндіріс табыс табатын құрал ретінде емес, иеленуге болатын байлық ретінде қабылданады. Осының барлығы, өндіріс тиімділігін ынталандыруға ықпал етпейді. Жекешелендіру нәтижесінде, пайда болған меншіктік құрылым және меншікті іске қосудың тиімді, заң шығарушылық базасының жетіспеуі, тиімділікті экономикалық ынталандыру механизмінің мүмкіндігін әлсіретеді.

Экономикадағы түрлендірулер  тек меншік құқықтарының қайта бөлінісінде  ғана емес, жеке меншікке негізделген  өндірістік қатынастарды қалыптастыру. Шаруашылықты жүргізудің жеке меншіктік үрдісі өндіріс көлемін ұлғайтудың негізі, оның тиімділігін арттырудың қуатты құралы.

Әлеуметтік-экономикалық дамудың  қазіргі кезеңінде экономиканы  құрылымдық тұрғыдан қайта құру қажеттілігі кәсіпкерлікті жедел дамыту есебінен нақты іске асырылады. Кәсіпкерлік, дербес, ізденімпаз әрекетке дайын, мол табыс көзіне ұмтылуға қабілетті, іскер адамдар қатарының көбеюін қамтамасыз етеді.

Өндіріс тиімділігін ынталандыру механизмі тұрақты экономикалық өсімге, халықтың барлық топтарының материалдық жағдайын жақсартуға, бәсекеге қабілеттілікке, елдің ұлттық қауіпсіздігін сақтау ұсталымын орындауға бағытталуы қажет.

Біздің ойымызша, өндіріс тиімділігін экономикалық ынталандыруды мынандай белгілермен сипаттауға болады:

- экономикалық өсімнің  тұрақты қарқыны, оның сапалық  сипаты;

- өндірілген тауар сапасының артуы және оның отандық, әлемдік нарықты бәсекеге қабілеттілігінің өсуі;

- халықтың материалдық  жағдайы мен әл-ауқатының жақсаруы;

- жаңа технологияларды  меңгеру, ғылыми және инновациялық қызмет әсерінің күшеюі, адам капиталын нәтижелі қолдану;

- басқару тиімділігін  арттыру нәтижесінде өндірістік ресурстарды пайдалануды үнемдеу, еңбек өнімділігін ынталандыру.

Қазақстан, қоғамдық өмірдің  шешуші саласы – экономикада, әлеуметтік және саяси жаңару жолында сенімді  қадам жасап ілгерілеп келеді. Ел экономикасы 2001 ж. бастап жылына орта есеппен 10%-ға өсіп отыр. Соңғы жылдары әлеуметтік-экономикалық әлеуеттің негізін құрайтын өнеркәсіп өндірісі де тұрақты даму үстінде. Егер 1995-2005 жж. аралығында өнімнің жылдық өсуі 5%-ды құраса, соңғы 5 жыл ішінде 11,8%-ға жетті (1-сурет).

Ескертпе – ҚР статистика жөніндегі Агенттіктің деректері бойынша

 

Сурет 1 - Қазақстан Республикасы өнеркәсіп өнімінің динамикасы

(1995-2005 ж.ж.)

 

Салада маңызды құрылымдық өзгерістер өз жалғасын тапты. Егер 1995 ж. республика өнеркәсіп өндірісінің жарты бөлігін өңдеу өнеркәсібі иеленсе, 2005ж. мұндай үлес тау-кен өнеркәсібінің еншісінде.

Өнеркәсіптің макродеңгейдегі  тиімділігі өндірілген тауар сапасының жақсарғанының, әлемдік нарықтық бәсекеге қабілеттіліктің көрінісі. Кен өндіру өнеркәсібінің қарқынды дамуы экспорт және импорт құрылымына тиісті әсерін тигізуде. Алайда, экспорттың құрылымында шикізаттық тауарлардың үлесі басым.

Соңғы жылдары импорттық  тауарлар құрылымында минералды  өнімдер үлесінің өскені байқалады: 1999 ж. 11,5%-дан 2005 ж. 13%-ға дейін. Сондай-ақ металлургиялық өнеркәсіп өнімінің де үлес салмағы біртіндеп артып келеді.

Зерттеу жұмыстары атқарылған мерзімде өнеркәсіптің жекелеген секторлардың табыстарының қалыптасуында құрылымдық өзгерістер орын алды. Мәселен, ЖІӨ-нің жалпы көлеміндегі еңбекақының үлесі 2000 ж. 35,8%-дан 2004 ж. 33,3%-ға дейін кемісе, кәсіпкерлердің табысын құрайтын таза пайда мен аралас табыс 38,2%-дан 43,5%-ға өсті. Бұл, бірінші жағынан, өндірістің тиімділігінің өскенін сипаттаса, екінші жағынан, пайданың, көбінесе, қызмет көрсету саласынан түскенін көрсетеді.

Қарастырылып отырған  кезеңде өндіріс тиімділігінің жалпылама көрсеткіші - өнеркәсіп кәсіпорындары тиімділігінің, экономикалық қызметтің басқа түріне қарағанда динамикалық қалыпты өсуі мен жоғары деңгейіне қол жеткізілді (1-кесте).

 

Кесте 1 - Қазақстан Республикасы экономикалық салаларының тиімділігі

Көрсеткіш 2000 ж. 2001 ж. 2002 ж. 2003 ж. 2004 ж.

Барлық экономиканың тиімділігі, % 21,6 14,8 18,5 21,6 25,7

Кен өндіруші саланың тиімділігі, % 45,1 37,8 31,9 38,8 67,5

Қайта өңдеу саласының  тиімділігі, % 21,4 13,8 19,2 21,4 22,8

Ауыл шаруашылығының тиімділігі, % 5,4 5,3 -4,4 13,8 1,7

Құрылыс саласының тиімділігі, % 4,3 4,5 5,2 5,0 3,4

Сауданың тиімділігі, % 4,7 3,4 5,8 9,3 4,9

Көлік және байланыс саласының тиімділігі, % 9,4 11,8 18,7 18,1 18,9

Қаржылық қызмет саласының  тиімділігі, % 3,3 32,5 15,6 9,1 11,2

Жылжымайтын мүлік операциясының  тиімділігі, % 40,1 -3,2 13,8 4,3 8,3

Ескертпе – ҚР статистика жөніндегі Агенттіктің деректері бойынша

 

1-кестеде келтірілгендей, өнеркәсіп кәсіпорындары тиімділіктің жоғары дәрежесіне ие. Кен өндіру саласы кәсіпорындарының тиімділігі мемлекет экономикасын тұтастай алғандағы пайдалылықтан жоғарырақ. Дей тұрғанмен, 2004 ж. барлық залалды кәсіпорындардың 50,7%-ы өнеркәсіп үлесіне тиеді, соның ішінде 11,5%-ы кен өндіру саласы, 21,4%-ы өңдеу саласы.

Өндіріс тімділігін ынталандыру механизмінің тағы бір маңызды шарты – инвестициялық белсенділік. Инвестициялық қызметтің соңғы 5 жыл ішіндегі динамикалық өсімі қаржылық емес активтер бойынша өте қарқынды болды, олар жыл сайын орта есеппен 20%-ға көбейді. Экспортқа бағытталған салаларға инвестициялардың өсуімен қатар, олардың ішкі нарықтағы тапшылығы байқалады.

Тиімділіктің жоғары деңгейін қамтамасыз етудің, яғни қазіргі мемлекеттік  саясаттың басты мақсаты –  халықтың әл-ауқатын арттырудың басым  факторы – еңбек өнімділігі. Демек, еңбек өнімділігін арттыру ұлттық экономиканың әртараптануының, фирманың, саланың, экономикалық қызметтің нәтижелілігінің  алғы шарты.

Зерттеліп отырған кезеңді тұтас алғанда корпорацияның бұл бағыттағы түпкі көрсеткіштері аса нәтижесіз емес. Алайда, табыстың өсу динамикасы тұрақсыз. Корпорацияның жалпы табыстылығына негізгі өндірістің тиімділігі, яғни негізгі қызметтен түсетін пайданың мөлшері тікелей әсер етуде. Мәселен, 2001 ж. корпорацияның таза табысы 2000 ж. салыстырғанда 4,6%-ға ғана кемісе, 2003 ж. бұл көрсеткіш алдыңғы жылмен салыстырғанда 30,6%-ға төмендеп кетті. 2006 ж. корпорацияның таза табысы алдыңғы 2005 ж. қарағанда 128,5%-ға арттырылса, 2000 ж. салыстырғанда шамамен 6,0 есеге өскен.