Экономикалық ынталандыру

Мұнымен қатар сыйақы беру шарттарын шектейтін жәйттерге  қауіпсіздік ережелерін сақтау, еңбекті  қорғау, жарақаттану болдырмау, бақытсыз жағдай және еңбек тәртібінің бұзылуын болдырмаулар жатады.

Қазақстанның ұлттық кен-металлургиялық өнеркәсібінің ЖІӨ-дегі үлесі 9,4-10,5%. Сектордың басты міндеті – бәсекеге қабілетті өнім өндірісінің жоғары қарқынды өсуін қамтамасыз ету. Бұл үшін дәуірдегі құрылғылар мен тиімді технологияларды пайдалану қажет. Шикізат көздерінің дәстүрлі емес түрлерін пайдалы өңдеу, қолданыстағы кәсіпорындары техникалық және технологиялық жаңғырту, жаңа кәсіпорындар салумен тығыз байланысты. Мұндай жағдайда, қолданыстағы кен-металлургиялық кешен тиімділігінің өсуі тек ғылым мен өндірістің бірігуі арқылы, ғылыми жетістіктерді кең қолданумен, жаңа технологиялар мен техниканы жедел қолданысқа енгізу арқылы ғана жүзеге аспақ. Инновациялық және инвестициялық қызметтің жандануы кәсіпорынның дамуын шектеп отырған факторлардың зиянды әсерін әлсіретіп, өндірістік әлеуеттің түбегейлі жаңаруын қамтамасыз етеді, барлық ресурстар шығынын азайтып, қоршаған ортаны қорғау шарттарын мүлтіксіз орындауға өнімнің дәстүрлі және жаңа түрлерін шығаруға ықпалын тигізеді. Инновациялық үрдістің бұлайша қалыптасуы үшін дайындығы жетік, жоғары білікті мамандар қажет.

Өйткені жаңа технологиялық  жетістіктер, ресурс үнемдейтін технологиялар, еңбек өнімінің жоғары сапасы, барған сайын, адамның творчестволық қабілетіне тәуелді болып барады. Олардың деңгейі қаншалық жоғары болса, өндіріс нәтижелері соншалық маңызды. Әлемнің жетекші мемлекеттерінде интеллектуалдық әлеует экономикалық өсімнің іргелі көзіне айналған. Демек, экономиканың тиімді дамуын ынталандырудың экономикалық механизмі ғылымға, жаңа технологияға, жаңа білімге, адам капиталын нәтижелі қолдануға негізделуі қажет.

Сапалық өзгерістердің көрінісі мынадай: аралық өніммен салыстырғанда  түпкілікті өнімнің әлдеқайда алда болуы; өндірілетін өнім сапасының тез өзгеруі мен түрлерінің жаңаруы; ғылыми-техникалық прогресс жылдамдығын анықтайтын өндіріс салаларының өсуі. Сондықтан, экономикалық өсімнің жекелеген факторы заттық факторға қарағанда экономикалық өсудің жаңа сапасына қажетті басты шарты болып табылады. Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, адам капиталына жұмсалған инвестиция мен экономикалық өсім сабақтас құбылыстар. Сондықтан, экономикалық өсудің басты құралы адам капиталына жұмсалатын инвестиция.

Міне осы баяндалған тиімділік критерилерін негізге ала отырып, экономика тиімділігін ынталандырудың механизмінің мына моделін ұсынамыз (2-сурет).

 

Ескертпе – автормен құрастырылған

 

Сурет 2 - Экономикалық өсімді ынталандыру механизмінің моделі

 

Модельден экономикалық өсімді ынталандыру механизмінің экономикалық тиімділіктің өсуіне бағытталып тұрғанын аңғаруға болады. Механизм тиімділігінің критерилері экономикалық өсімнің сапалық анықтамсын көрсетеді, яғни экономикалық өсім үнемі экономикалық дамуды қамтамасыз ету қабілетіне байланысты. Экономикалық өсімді ынталандыру механизмі қызметінің нәтижелері тек сандық емес, әсіресе сапалық өсімде де көрінеді, бұл өз кезегінде, адамдардың өмір сүру деңгейінің көтерілуіне, өмір сапасының жақсаруына, халықтың тұрмыс деңгейі бойынша жіктелуінің анағұрлым азаюына серпінді ықпалын тигізеді.

Экономикалық өсімді ынталандыру  механизмін қалыптастыруда бірінші кезекте ғылымды мемлекеттің есебінен қаржыландыру мәселесі тұр. Мұнымен қатар, ғылыми-техникалық прогрестің дамуында шаруашылық субъектілерінің шығындарын арттыру қажет. Ғылыми-зерттеу жұмыстарына бюджеттен қаржыландыру 2001-2003 жж. 40% деңгейінде болса, 2004 ж. ол 50,3%-ға көтерілді. Қаржыландыру көздеріндегі өзіндік қаражаттың үлесі 18,3% шамасында.

Пайда болған қиындылықтарға қарамастан, тұтастай алғанда, отандық ғылым жоғары әлеуетке ие, бұл орта мерзімді міндеттерді басым бағыттарда шешудің, өндіруші сектормен қатар, экономиканың шикізаттық емес салаларын іс жүзінде үдіретудің кепілі.

Ғылымның жоғары технологиялық  өрістеріне негізделген өндіріс, өнім нарығының дамуына, интеллектуалдық меншіктің қорғалуына тікелей әсер етеді, инвестицияның ғылыми зерттеу және тәжірибе-конструкторлық жобалармен байланыстылығын күшейте түседі.

Экономикалық өсімді ынталандырудың тиімді механизмін қалыптастырудың  маңызды бағыттары – жоғары деңгейдегі инвестициялық белсенділікті қамтамасыз ету, қаржылық қызметті реттеу, бағалы қағаздар нарығын қалыптастыру, қысқа және орта мерзімді болжамдар жасау.

Мұндай бағыттардың іске асырылуы төмендегі шаралардың нақты орындалуын қажет етеді:

- экономиканың, жоғары технологиялық  үрдістері басым құрылымына көшу;

- іргелі және қолданбалы  зерттеулері мемлекет және жеке  меншік тарапынан қолдау;

- ғылыми зерттеулерді  бюджеттік қаржыландырудың тұрақты,  заңдық нормативтермен қамтамасыз ету;

- қаржы ресурстарын тиімді  пайдалана отырып, адам әлеуетін  инвестициялауды жетілдіру.

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Жүргізілген зерттеу мына төмендегі тұжырымдар мен ұсыныстар  жасауға мүмкіндік берді:

1. Жұмыста «экономикалық мүдде», «ынталандырма», «уәж», «уәждеме», «ынталандыру» категориялары нақтыланды. «Ынталандырма» категориясының екі жақты екені анықталды: біріншіден, объективті (материалды заттық) жағы, оның негізінде экономикалық мүдде қалыптасады; екіншіден, субъективті жағы, аз уәж және ынталандырманың өзара байланыстарын сипаттайды. Экономикалық ынталандыру дегеніміз адамдарды өнімді еңбекке құлшындыратын, олардың экономикалық белсенділігін арттыруға бағытталған әдістер мен тетіктердің жиынтығы.

2. Тұтынушының жоғары стандарты  мен техноло¬гиялық дамуы, адамдардан  шаруашылық процесінде, тек ғылыми (біліктілік) дайындығы ғана емес шығармашылық басқару қызметтеріне араласуын да талап етеді.

Жұмыскердің еңбек белсенділігін  ынталандыру үшін уәждемелер мен  ынталандырудың жаңа жүйесін жасау қажет, оның теориялық әдістемелік принциптеріне мыналар жатады:

– өндірісте материалды ынталандырудан, тұлғаның өзін-өзі жетілдіру уәждемесіне бағдарлануы, интеллектуалды әлеуеттілікті өсіру;

– еңбек және тұрмыс сапасының  жоғары деңгейге көтерілуі;

– материалды ынталандырудың өрісі мен үрдістерін кеңейту;

– материалды, моральді, шығармашылық т.б. ынталандыруды жалпы-ландыру.

3. Постиндустриалды парадигма  жағдайында еңбекке ынталандыру  жүйесі кешенді түрде қарастыруды  қажет етеді. Ол үшін мыналар  жүзеге асуы тиіс:

- жалақының рөлін ең аз және орта жалақыны өсіре отырып арттыру;

- келешегі бар ынталандырмалар  ретінде «шаруашылықты бірге  жүргізу», ынталандыруды дамыту, яғни  жұмыскердің басқару қызметіне  шешім қабылдауға қатынасуы, еңбек  және өндіріс көлемінде ғана емес, жалпы әлеуметтік маңызы бар істерге араласуы;

- жаңа технологиялық талаптарға сай еңбек саласын түрлендіру.

4. Өндіріс тиімділігін экономикалық ынталандыру механизмінің негізгі құрамдас бөліктері: экономикалық өсімнің тұрақты қарқыны; оның сапалық сипаттары; шығарған өнімнің отандық және әлемдік нарықта бәсекеге қабілеттілігін көтеру және сапасын жақсарту; халықтың материалдық жағдайын көтеру; жаңа технологияларды меңгеру, ғылыми және инновациялық жұмы-сының әсерін күшейту, адам капиталын нәтижелі пайдалану.

5. «Қазақмыс корпорациясы»  ЖШС өндіріс тиімділігін талдау мына жағдайларды анықтап берді:

– өндіріс өсімі және корпорация табысының артқанына қарамастан зерттелген кезеңде өндіріс тұрақсыздығы байқалған, бұл әлемдік нарықтағы баға тұрақсыздығына байланысты болды;

– кәсіпорында өндіріс тиімділігін арттыру саясаты жүргізілді, нәтижесінде өнімнің өзіндік құны біршама төмендеді;

– зерттелген кезеңде еңбек  өнімділігінің біршама тұрақты өскені байқалды;

Сонымен қатар, 2004 ж. бастап, корпорация қызметінде мына тенден-циялар орын алды:

– өнімнің материалды қажетсінуі 1,12 теңгеге төмендеуі;

– еңбек өнімділігі алдыңғы  кезге қарағанда 33%-ға өсіп, 2005 ж. 2546,5 мың теңгені құрады.

– негізгі өндірістік қор қайтарылымы 0,62 теңгеге тең;

– өндіріс тиімділігінің негізгі көрсеткіштерінің өсуі өнімділік пайда-лылығының 45%-ға өсуінің әсері.

6. Еңбекақы төлеуге бөлінген  қаражатты қолдану тиімділігін  талдау «Қазақмыс корпорациясы»  ЖШС-де жалақының өндіріс көлеміне пропорционалды өсіп отырғанын көрсетеді. Сонымен қоса, жалақы үлесі жалпы корпорация өндірісі шығынының көлемінде де өсіп отырды, нәтижесінде жалақы өсу қарқыны еңбек өнімділігінің өсу қарқынынан басым болды, сөйтіп, жалақының тиімділік көрсеткіші төмендеді. Жалақы жүйесінің басты кемшілігі – қызметкер жалақысының еңбектің түпкі нәтижесіне байланысты еместігі.

7. Қазіргі нарықтық экономикада,  жалдамалы еңбекке негізделу,  еңбек бағасын және жалақыны  анықтауда «Қазақмыс корпорациясы»  ЖШС-нің еңбек саласының өзінде  түрлендірулерге жол беріліп отыр. Бұл жұмыстың негізгі бағыттары: а) корпорация кәсіпорындарының техникалық жаңғырту барысында жұмыс орындарын түрлендіру; б) ұдайы өндірістің постиндустриалды типіне сай жұмысшыны қалыптастыру, жұмысшының білімі және кәсіби біліктілігін өсіру негізінде еңбек белсенділігінің артуына қолайлы жағдайлар жасау; в) өндірістің жеке және материалды-заттық факторларының өзара әсерінің тиімді жүргізілуі.

8. Еңбекке сыйақы төлеуде  мына принциптер сипатталуы қажет:

– сыйақыландыру даралық  сипатта болуы, яғни жұмысшылардың  жұмыс орны, цех, кәсіпорын жұмыс  жақсартуға қосқан үлесі үшін;

– сыйақыландыру нақты  болуы, яғни белгілерін нормативтер  мен мөлшерді орындағаны үшін емес, еңбектегі жетістігі үшін;

– сыйақының максималды көлемінің  шектелмеуі;

– сыйақыландыру әркімге  түсінікті және қарапайым болуы керек.

9. Ынталандыру механизмінің  ұсынылып отырған моделі экономикалық  тиімділікті арттыруға бағытталған. Тиімділік механизмінің критерийлері экономикалық өсімнің сапалық анықтамасын көрсе¬теді, ол әлеуметтік-экономикалық дамудың тұрақты қарқын беру қабілетіне тікелей байланысты. Экономикалық дамудың тиімділігін ынталандыру механизмінің басты бағыттары мыналар:

– экспортқа бағдарланған шикізат секторының өңдеу өнеркәсібі және импорт алмастыру процестеріне ауысуы;

– ғылыми-техникалық прогреске  және жоғары технологиялық өндіріске ынталандыру, өнім сапасына білімнің әсерін күшейту.

– инновациялық процестерді  және жаңа техника мен технологияларды енгізу, адам капиталына инвестицияларды белсендіру;

– экономикалық тиімділікті  еңбек өнімділігін өсіру есебінен қамтамасыз ету;

– макроэкономикалық болжаудың, елдің экономикалық дамуын ынталан-дыру процесіндегі рөлін арттыру;

– халықтың әл-ауқатының  жақсаруы, тұрғындардың тұрмыс деңгейі бойынша жіктелуін мейлінше төменде