Кәсіпорын экономикасы және оның негізгі факторлары

Осындай қиын-қыстау сәтте қазақ  ұлттық-демократиялық қозғалысының көсемдері жағдайдын және саяси  күштердін тез өзгеруін есепке ала  отырып, жалпы қазақ съезін өткізуді жылдамдату туралы шешім қабылдады. Бұл негізінен кадеттер басқарып отырған Уақытша үкіметтің шын  мәнінде Қазақстанда патшалық самодержавиенің  саясатын жалғастырып отырғандығымен, ұлттық мәселені шеше алмағанымен және аграрлық мәселені шешуге құлықсыз екендігімен  түсіндірілді. Өз жолын өзі анықтау  немесе басқа да езілген ұлттардың  тағдыры сияқты қазақ халқына  келгенде, Уақытша үкімет оны шешуді тіпті ойластырған да жоқ. Қазақстан  мен Түркістанның автономия алуына Ресейдегі «екінші үкімет» — Петроград Кеңесі де қарсы шықты. Мұстафа Шоқайдың айтуынша, 1917 жылы сәуірде ол Петербургтен отанына қайтар алдында жұмысшы және солдат депутаттары петербургтік Кеңесінің басшысы, Уақытша үкіметтін іс-қимылын бақылап отырған Н.С. Чхеидзеге қоштасып кету үшін кіріп шығады. «Әңгіме барысында, — деп еске алады М. Шоқай, - Н.С. Чхеидзенің «Сіз Түркістанда жұмысты неден бастайсыз?» деген сұрағына мен «Түркістанның автономия алуына күш саламын» деп жауап бердім. Менің жауабымнан сескеніп қалған Чхеидзе былай деді: «Құдай үшін, жолдас Шоқаевич, өз жерлестеріңіздің арасына автономия туралы әңгіме таратпаңыз. Біріншіден, қазір ол туралы айтуға ерте. Екіншіден, Түркістан тәрізді немесе басқа осы тәрізді автономия беру іс жүзінде одан (Ресейден. — К.Н.) тәуелсіздік алу және бөліну дегенді білдіреді».^[14].

Осындай себептерден келіп, ұлттық-демократиялық интеллигенция көсемі Ә. Бөкейханов «Қазақ» газетінде өзінің кадеттер партиясынан шығатынын және қазақтың жалпы ұлттық партиясын құрғысы келетінін ашықтан-ашық мәлімдеді. Осы мәселеде ол үш жайтты нақты атап көрсетті: «Кадеттер партиясы жерді жеке меншікке беру керек деп отыр. Біздің жағдайымызда жерді жеке меншікке беру, біраздан кейін, бұл Башқұртстанда болғаны сияқты, жеріміз көрші мұжықтың қолына өтеді де, қазақтар жерсіз қалып, қайыршылыққа ұшырайды. Кадеттер партиясы ұлттық автономияға қарсы шығып отыр. Біз Алаш туын жоғары көтеріп, ұлттық автономия құруға ұмтыламыз... Кадеттер партиясы шіркеуді мемлекеттен белуге қарсы, ал мен шіркеудің мемлекеттен бөлінуін қолдаймын. Осы ұстаным бойынша келіспеушілік... айқын байқалды. Сол себепті мен кадеттер партиясынан шығып, «Алаш» партиясын ұйымдастыру қажет деген шешімге келдім». ^[15].

1917 жылы Ақпан революциясының  жеңісінен кейінгі елдегі революциялық  процестің қарқынды дамуы барысында  Әлихан Бөкейхановтың төңірегіне  топтасқан либерал-демократиялық  қозкарастағы қазақ интеллигенциясы  өкілдері ұлттық партия құру  мәселесі бойынша өз жоспарларын  жүзеге асыруға кірісті. Олар  қазақ халқын тап пен жікке  бөлмей бүкіл ұлттың мүддесін  көздеді, буржуазиялық-демократиялық  бостандық атауын пайдалануға  күш салды.

Бұл жерде олар ресейлік буржуазиялық басты партия — кадеттерге идеялық жағынан жақын екендіктерін жасырған жоқ, билікке келуінің алғашқы айларында Уақытша үкімет сөз жүзінде қолдау көрсетіп тұрған еді.

Алайда бұдан арғы оқиғалар көрсеткеніндей, Уақытша үкімет Қазақстанда патшалық самодержавиенің саясатын жүргізуді  жалғастыра берді. Империалист мазмұнға жақын тұрған ол ұлттық мәселені шынайы демократиялық жолмен шеше алмайтын және аграрлық мәселені шешуге тіпті  талпынбағанын да жоғарыда атап өттік. Басқа да езілген халықтар тәрізді  қазақтардың болашақ саяси даму жолын өзі айқындауы немесе автономия  мәселесін тіпті сөз еткісі де келмеді. Бұл Ә. Бөкейхановтың кадеттер партиясынан шығатыны туралы «Қазақ»  газетінде ашықтан-ашық мәлімдеуіне  себеп болды. ^[16].

Осындай жағдайда қазақ либерал-демократиялық  интеллигенция өкілдері жағдайдың  және саяси күштердің жедел өзгеруін есепке ала отырып, жалпы қазақ  съезін өткізуді тездету туралы шешім  қабылдады.

[өңдеу]Бірінші Бүкіл қазақ съезінің шешімдері

Қазақстанның барлық облысынан  дерлік өкілдер қатысқан 1 Бүкіл  қазақ съезі 1917 жылы 21-26 шілдеде Орынбор қаласында өтті. Күнтәртібінде 14 мәселе қаралды: мемлекеттік басқару жүйесі, автономия, жер мәселесі, милиция ұйымдастыру, земство, халыққа білім беру, сот, дін мәселелері, әйелдер құқы, Құрылтай жиналысын шақыру және оның қазақ облыстарындағы сайлауына дайындық, бүкілресейлік мұсылмандар съезі, саяси партия құру, Жетісу облысындағы оқиға, қазақтардын Киевте өтетін Бүкілресейлік Федеративтік кеңеске және халыққа білім беру мәселесі бойынша Петроградта ұйымдастырылатын комиссияның жұмысына қатысуы. Делегаттар басты назарды ұлттық автономия, жер, Құрылтай жиналысы сайлауына дайындық, ұлттық саяси партия құру мәселелеріне аударды. М. Құл-Мұхаммедтің пікірі бойынша съезде екі ұстаным басымдылыққа ие болды. Біріншісі А. Байтұрсынов пен М. Дулатовтың «тәуелсіз автономия құру» идеясы. Екіншісі Ә. Бөкейханов пен Ж. Ақбаевтың «аймақтық-ұлттық автономия құру туралы» ұсынысы. ^[17].

Съездің басталуынан бір ай бұрын-ақ «Қазақ» газетінде осы аталған  мәселелер, алғашқы кезекте автономия  мәселесі бойынша әр түрлі көзқарастар  айтылған мақалалар топтамасы жарияланған  болатын. Газеттің 24 маусымындағы санында: «Егер автономия қажет екені  жете түсінікті болса, онда қазақтар үшін оның қандай нысаны — мемлекеттік  әлде федеративтік автономия, қайсысы  қолайлы болады? Егер біз аймақтық автономияға тоқтайтын болсақ, онда оның базисі не болмақ - жер аумағы ма, әлде мәдени немесе ұлттық ерекшелігі ме? Қазақтар тәуелсіздікті талап  ете ала ма немесе оған басқа халықтармен  одақтасып барып қол жеткізе  ме?»

А. Байтұрсынов пен М. Дулатов  «тәуелсіз автономиялық мемлекет құру»  қажеттігін айтты. Ә. Бөкейханов «Ресей Федеративтік демократиялық парламенттік республикасында» қазақ ұлттық-аумақтық автономиясын құруды ойластырды. Көпшілік осы көзқарасты қолдады. «Қазақ өлкесі, - делінді съездің қарарында, — аумақтық-ұлттық автономия алуға тиіс». ^[18].

Съезд жұмысында жер мәселесі басты  назарда болды. Бұл мәселе бойынша  мына тұрғыдағы қаулы қабылданды: қазақ қоғамынан жерді тартып алу тоқтатылады; тәркіленген барлық жер, сондай-ақ қоныс аударушыларға  бөліп берілмеген жерлер қазақ халқының игілігіне қайтарылады: қазақ даласына қоныстандыру үрдісіне тыйым салынады және т.б. ^[19].

Съезд Құрылтай жиналысының болашақ  депутаттарына аграрлық мәселе бойынша  елдегі әр түрлі саяси партиялармен бірлесе отырып қандай да бір келісімге  келу мүмкіндігін қарастыруды ұсынды.

Съезд Құрылтай жиналысына дайындық туралы мәселені талқылады, оның депутаттығын қабылданған кандидаттардың тізімі 81 адамнан тұрды.Оған Қазақстанның барлық өңірлерінен, сондай-ақ Бұхара, Хиуа және Ферғанадағы қазақ қауымдастықтарынан өкілдер енді. Олардың ішінде «Қазақ»  газетінің басшылары, ұлттық-демократиялық  қозғалыс көсемдері Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, жекелеген өнірлердің өкілдері - Ә. Ермеков, Ж. Ақбаев, X. Ғаббасов (Семей), Ж. Досмұхамедов пен X. Досмұхамедов (Батыс Қазақстан), М. Шоқай, С.Ж. Асфендияров, А. Кенесарин (Түркістан өлкесі), М. Дулатов, А. Бірімжанов, С. Қадырбаев (Торғай), М. Тынышбаев, И. Жайнақов, С. Аманжолов (Жетісу), Б. Құлманов пен У. Танашев (Бөкей  Ордасы), Н. Төреқұлов, Ғ. Оразаев, К. Қожықов (Ферғана) және т.б. болды. Кандидаттар  тізіміне сондай-ақ С. Сейфуллин мен  М. Жұмабаев, солармен бірге екі орыс азаматы — ғалым Г. Потанин  мен саяси қайраткер В. Чайкин енгізілді. Құрылтай жиналысының депутаттығына  ұсынылған кандидаттар Қазақстанның барлық өңірлерін ғана емес, қандай саяси көзқараста болғанына қарамастан, қазақ қоғамының барлық әлеуметтік топтарын қамтыды, ал орыс халқының екі  өкілі Бүкілқазақ съезі делегаттарының сеніміне бұған дейін-ақ ие болған еді  – егер олар Мемлекеттік Думаның  депутаттығына сайлана қалса, орыс халқының мүддесін ғана емес, өлкенің  байырғы тұрғындары - қазақтардын  да мүддесін қорғайтындарына сенді.

Съезд шешімдерінің қабылдануына «Қазақ»  газетінің төңірегіне топтасқан  қазақ интеллигенциясы ерекше ықпал  етгі. Озық ойлы, парасатты қазақ  зиялыларының белсенділік танытуымен бұрынғы отаршыл биліктің кезіндегі клерикалды соттардың жойылуы, олардың орнына заңдық құрылымдардың енгізілуі тиіс болды; әйелдер ерлермен тең дәрежедегі құқыққа ие деп шешілді; қалыңмалға тыйым салынды, ислам дінінің қоғамдағы қызметі анықталды. Білім беру тегін және азаматтық билікке бағынуы тиіс болды. Бұл мәселеде бастауыш білім алу міндетті, оқыту алғашқы екі жылда ана тілінде жүргізілуге тиіс делінді. ^[20].

Сонымен бірге съезд дін мәселесін  қарап, Ақмола, Семей, Жетісу және Каспий жағалауы (Маңғыстау уезі) облыстарының қырғыздары (қазақтары) уақытша Орынбор  муфтиатына қосылады деп шешті.

1917 жылдың жаз айындағы оқиғалар  елдегі саяси жағдайды тым  құр делендіріп, қоғам өмірінде  қарама-қарсы үрдістер туғызды.  Бір жағынан оңшыл күштер көшбасшылық  жасай бастады: олар күш алып, Кеңестер екінші орынға ығыстырыла  бастаған еді. Центристер оңшылдарды  қолдауға көшті, большевиктердің  жағдайы едәуір нашарлады, олардың  көсемі сатқындық жасады деп  айыпталды. Кадеттер партиясы  Ақмола облыстық комитетінің  газетінде И. Топалевтің «За  оградой истории» атты мақаласы  жарық көрді. Онда болған оқиғаға  мынадай анықтама берілген: «Иә,  ленинизм күйреді орыстың саяси  өмірінен алынып тасталды, тарих  сахнасынан аластатылды». ^[21]. Орал қазақ әскері басшылығының шұғыл түрде өткізілген съезінде: «Солдат, жұмысшы және қазақ депутаттары Кеңесіне Орал қазақ әскерінен сайланған өкілдер кері шақырылсын» деген шешімге келген. ^[22]. Бұл кеңестер жүйесі құрылымын бұзуға жасалған кезекті қадам болды.

Петроградтағы 1917 жылғы жазғы оқиғалар, барлық биліктің уақытша үкіметтің  қолына өткеннен кейінгі кезеңде  елде үкіметке деген бұрынғы сенім  жоғала бастады, тіпті оған деген  өшпенділік өрши түсті. Мәселен, уездің әр түрлі ұйымдарынан 116 делегат  қатысқан Ақтөбе азаматтық комитетінің  жалпы жиналысы мынадай қаулы  шығарды: «Ақтөбе уезінде жоғарғы  бақылау билігі шаруа, қазақ, солдат және жұмысшы депутаттарының Кеңесі деп есептелінсін». ^[23].

Аталған жағдай қалалық думаның  сайлауында да байқалды. Сайлау қорытындылары  елдің орталық үкіметінің және оның жергілікті органдарының құрамында  алдыңғы орында тұратын кадеттерге өте ауыр тиді, бұл әсерлерге де күткендей нәтижелер бермеді. Петропавлда  кадеттер бір орынға қолдарын әрен жеткізгенде, социал-демократтар 12 орынды еркін иеленді, оның алтауы — большевиктер, қалған алтысы — меньшевик-интернационалистер еді. Семейде кадеттер 4 орынды ғана женіп алса, РСДЖП ұйымы 12 орынға ие болды. Ақтөбеде кадеттерге 2-ақ орын тиді. Мұндай көрсеткіш өлкенің басқа  жерлерінде де байқалды. ^[24].

Тарихи құжаттарды талдау көрсетіп бергеніндей, 1917 жылы шілде айынды Уақытша  үкімет пен оның одақтастарының жеңісі әлсіз және сенімсіз болды, ал жұмысшы, шаруа мен солдат депутаттары  Кеңестерінің біріккен күштерінің жеңілісі уақытша шегініс саналды. Оған бірінші  кезекте Қазақстанның біркатар өңірлерінде  Кеңестер (негізінен пролетарлық) рөлінің  өскендігі және халықтың әр түрлі  топтары арасында большевиктер қызметінің жандана түскені айқын дәлел.

Еңбекшілер мүддесін қорғауда Екібастұз көмір кені мен Батыс Қазақстанның мұнай өндіретін өңірлеріндегі жұмысшы депутаттарының Кеңестері мен кәсіподақ ұйымдары үлкен белсенділік көрсетті. Мәселен, жұмысшы депутаттарының Кеңестері мен кәсіподақ ұйымдары бұрынғы қосөкіметтің тұсында жұмыстан босатылған кейбір әкімшілік өкілдерін жұмысқа қайта алу жөніндегі Орал-Каспий мұнай қоғамдастығы басшылығының талабын қабылдамай тастады. 1917 жылы 26 шілдеде Орал-Каспий мұнай қауымдастығы басшылығына кәсіподақ жолдаған хатта жұмысшы-мұнайшылар кәсіпшілік әкімшілігіне ғана емес, сондай-ақ осы қоғамдық құрылысқа да қарсы шығатындықтарын ашық айтты. ^[25].

Ташкент округтік сотының прокуроры 1917 жылы 7 тамызда Ташкент сот  палатасының прокурорына жолдаған рапортында Сырдария облыстық Кеңестері  қоғамдық-саяси өмірде алдыңғы орынға шығып отыр, еңбекшілер арасында зор  беделге ие деп атап көрсетті. Олар «жергілікті өмірдің барлық жақтарына үлкен қызығушылық танытады, жергілікті әкімшілікті басқаруға, қала шаруашылығының барлық саласына араласады, өткір қойылып отырған азық-түлік мәселесінің босаңсуына қарсы белсенді шаралар қолданады, ереуілдік қозғалыстарды реттеп отырады». ^[26].

С.Ж. Асфендияров «Мұсылман жұмысшы  депутаттарының Кеңесі» атты мақаласында  жазғанындай, Түркістанның жергілікті халқының, бірінші кезекте мұсылман жұмысшылардың саяси белсенділігінің  өскендігі кеңес құру қажеттілігін түсінуге алып келді. «Бұл ой ең алдымен  тыл жұмыстарында болған, барынша  саналы және соғыс кезінде барынша  қиындық көрген жұмысшыларда оянды, - деп атап көрсетті С.Ж. Асфендияров. - Бұл жұмысшылар мұсылман жұмысшы  депутаттарының Кеңесі деп аталатын 16 адамнан тұратын ұйымдастыру  бюросын құрып, мамырдың ортасынан  бастап-ақ (1917 жыл. — авт.) қызмет істей  бастады. Бюро қызметі өлкелік солдат және жұмысшы депутаттары тарапынан  қолдау тапты. ^[27]. 1917 жылы 15 шілдеде қазақ жұмысшылары да кеңінен қатысқан Ташкент мұсылмандары өкілдерінің жалпы жиналысы мұсылман жұмысшы депутаттарының Кеңесін және оның атқару комитетін құрды. Атқару комитетінің басшысы болып С.Ж. Асфендияров сайланды. Ол былай деп ашық айтты: «Біз Түркістан мұсылмандарының ішінде жұмысшы қозғалысының пионері бола отырып, орыстың демократиялық ұйымдарымен тізе қосып жұмыс істейміз, біз өзіміздің қиын міндетімізге болашақта халқымызды бостандыққа шығарамыз және оны бүкіл дүниежүзілік еңбек армиясының саналы күрескерлерінің қатарына қосамыз деген терең сеніммен кірісеміз». ^[28].

Мұсылман жұмысшы депутаттарының Кеңесін құрғаннан кейін Ташкентте  Түркістан өлкесінің барлық уездерінде қазақ депутаттары Кеңестерін ұйымдастыру  процесі басталды. 1917 жылы 2-5 тамызда  Ташкентте қазақ депутаттары  Кеңестерінің бірінші өлкелік (Түркістандық) съезі өтті, оған Жетісу, Сырдария, Ферғана және Самарқан облыстарынан жіберілген өкілдер қатысты. Және олар басты міндетіміз жергілікті еңбекші халықтың мүддесін қорғау деп жариялады. ^[29].