Кәсіпорын шығындарын басқару

ЖОСПАР

КІРІСПЕ...................................................................................................3

1. Өндірістік шығындар. Кәсіпорын шығындары

1.1 Кәсіпорындардың шығындары және олардың түрлері.............5

1.2 Өнімнің өзіндік құны....................................................................6

    1.3 Өндіріс шығындарының есебін жүргізу.....................................8

2. Кәсіпорын шығындарын басқару

2.1 .......................14

ҚОРЫТЫНДЫ...............................................................................................24

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН

ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ........................................................22

КІРІСПЕ

Курстық жұмыстың өзектілігі. Нарықтық жағдайда шаруашылықтанудың жаңа талаптары мен олардың әрі қарай дамуы ұйымның экономикалық жұмысының барлық жүйесінің елеулі қайта ұйымдастырылуын талап етті. Кеңес үкіметі кезеңінде ұзақ жылдар бойы отандық ұйымдардың көпшілігі жоспарлау, бухгалтерлік есеп және экономикалық талдаудан көп тәжірибе жинақтады. Бірақ бұл тәжірибе нарықтық экономика ұстамдарынан едәуір ерекшеленетін, теориялық негіздегі орталықтандырылған жоспарлы экономика жағдайында қалыптасты.

Жекешелендіру және мемлекет иелігінен алынғаннан кейін, ұйымдар өз қызметінің нәтижесіне толық жауап беретін дербестікке қол жетіп, экономикалық және заңдылық тұрғыдан оқшауланды. Кәсіпорынның өндірістік – қаржылық қызметінің тиімділігіне деген басқарудың барлық буындардың жауапкершілігі арта түсті. Кәсіпорынды банкроттық пен күйзелуден құтқаруға ешкім көмектеспейтін болды. Өндірістік – шаруашылық қызметтің барлық мәселелерін тиісті ақпарат негіздерінде және оларды талдау арқылы, сонымен қатар өндірістік қызмет түрлерін түбегейлі қайта құру арқылы мәселелерді ұйымның өзіне шешуге тура келді. Бірақ, ұйымдық нысандар тұрғысынан кәсіпорындар ішінде бұрынғыдай жоспарлау сақталып қана қоймай, тіпті оның мәні күшейе түсті, бухгалтерлік есеп, сонымен бірге өндірістік-қаржылық қызметті жан-жақты экономикалық талдау да жалғастырылды. Бірақ, олар көпшілік жағдайда айдың соңында жүргізілгендіктен, оның тиімділігі онша жоғары дәрежеде болмады.

Экономикалық ақпаратты қалыптастыру мен пайдалану жүйесінде қажет болды. Қазіргі жағдайда өндіріс шығындары мен қаржылық нәтижелер туралы ақпараттарды қалыптастырудың, оларды басқарудың жаңа жолдарын құру, жедел талдау үшін алынатын мәліметтердің жеделдігі мен құндылығын арттырудың дәстүрлі емес жүйесін құру – қазіргі шаруашылық қызметтің бухгалтерлік есебі мен бақылауының және талдаудың өзекті мәселелерінің бірі болып табылады.

Экономикасы жоғары дамыған елдерде нарық жағдайындағы ұйымның оңтайлы экономикалық жұмысын ұйымдастырудың мол тәжірибесі жинақталған, мұны отандық кәсіпорындардың есеп тәжірибесінде пайдалану өте қажет. Ұйымды басқару теориясы мен тәжірибесінің шетелдік жетістігінің бірі басқарушылық есеп болып саналады.

Басқарушылық есепті ұйымдастыру мен жүргізу ұйым басшыларының жедел және стратегиялық шешім қабылдауына керекті қаржылық және өндірістік ақпараттарды сәйкестендіру, өлшеу, талдау, дайындау, түсіндіру және ұсыну процесі болып табылады.

Бұл анықтама халықаралық стандарттарға сай және ұйымды басқару үшін есептің мәні мен мазмұнын ең толық сипаттайтын түсінік. Осыған сай басқарушылық есеп ұйымның, оның бөлімшелерінің қызметін стратегиялық басқаруды, бағалауды, кәсіпкерлік қызметті жоспарлау мен бақылауды, материалдық, қаржылық және еңбек ресурстарын оңтайлы пайдалануды қамтамасыз етуді қоса алғанда жалпы бизнесті басқару үшін қажетті ақпаратты жедел қалыптастыру мен пайдаланудың барлық жүйесін қамтиды. Бұл жағдайда бухгалтерлік есеп жүйесі, оның ішінде ұйымды басқару үшін пайдаланатын бөлігі басқарушылық есебіне кіреді.

Ғалымдар мен экономисттердің арасында басқарушылық есепті бухгалтерлік есеп жүйесінде және онан тыс та қарайтын әртүрлі көзқарастар бар. Соңғы жылдары басқарушылық есеп кәсіпорын қызметінің қаржылық есебімен, яғни шығындар мен қаржылық нәтижелер, борыштық талаптар мен міндеттемелер, материалдық қорлар мен төлем тәртібін бақылаумен ғана шектеледі. Бірақ өндіріс, өткізу және жабдықтау, сонымен қатар басқарушылық шешімдердің тиімділігін бағалау, оның ішінде кәсіпорын үшін маңызы жағынан кем түспейтін өндірістік инвестициялармен байланысты шешімдер басқарушылық есеп өрісінен тыс қалып қалады.

Басқарушылық есеп шаруашылық қызметтерінің нәтижелері бойынша басқарылатын әрбір объектінің есептік жүйесі, жопарлауы, бақылауы мен шығындары туралы мәліметтерді талдауы болып көрінуі, соның негізінде ұзақ және қысқа мерзімді уақытқа ұйымның қызметін оңтайландыру мақсатында әртүрлі тиімді басқарушылық шешімдерін жедел қабылдау үшін ақпараттың негізі болып саналады. Себебі бұрын бухгалтерлік қызмет ешқашан жедел және стратегиялық жоспарлау мен бюджеттендіру, жабдықтау, өндіріс пен өнімді өткізуді басқару үшін ақпараттарды дайындаумен айналыспаған. Бірақ, соңғы кезде экономикалық ақпаратты қалыптастырудың компьютерлік жүйесі көп жылдар бойы өндірістік – шаруашылық қызметті жоспарлау, болжау, есепке алу және талдау арасындағы көбіне шартты түрде болатын кедергілерді жойып жіберді.

Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Курстық жұмыс тақырыбының мақсаты – нарықтық қатынастар жағдайында өнім өндіретін кәсіпорындардың шығындарын  басқару болып саналады.

Осы аталған мақсатқа қол жеткізу үшін тақырыпта мына төмендегі міндеттер алға қойылды:

- кәсіпорын өндірісінің ұйымдық және технологиялық сипатына байланысты басқарушылық есепті ұйымдастырудың ерекшеліктерін және оның өндірістік қызметтегі рөлін анықтау;

- кәсіпорын өндірісін, табыстары мен шығындарын бюджеттеу және оның орындалуын бақылау үшін басқарушылық бақылау жүйесін ұсыну;

- кәсіпорын шығындарын, өндіріс шығындарын, өзіндік құнды, калькуляцияның әдістеріне орай, кәсіпорын шығындарын есепке алу;

- кәсіпорын шығындарын басқару үшін рычаг эффектісі әдісін тиімді қолдануды ұсыну.

Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Өнім өндіру ұйымдарындағы басқарушылық есепті ұйымдастыру және оны жетілдіру мәселері бойынша отандық және шетелдік ғалымдар мен тәжірибешілердің еңбектері жоқтың қасы. Ал жалпы басқарушылық есепті ұйымдастыру және оны дамыту сұрақтарына байланысты  шетелдік және отандық әдебиеттерде көп көңіл бөлінген. Шетелдік ғалымдардың ішінен К. Друри, Л.А. Крятова, Т.П. Карпова, Б. Нидлз, С.А. Стуков, В.Ф. Палий, П. Драккер, Р. Энтони,                          А. Яругованың, еңбектері белгілі болса, ал отандық және ресейлік ғалымдар мен тәжірибешілердің, яғни В.К.   Радостовец, К.Т. Тайғашинова,                            К.К. Кеулімжаев, З.Н. Әжібаева, К.Ш. Дүйсембаев, Ф.С. Сейдахметова,                     С. Жақыпбеков, С.Д. Тәжібаев, Ә.Д. Дәулетбеков, Т.А. Тасмағанбетов,              Г.Ю. Касьянова, И.А. Басманов, П.С. Безруких, А.П. Бархатов,  А.И. Васильков, Е.А. Голиков, В.Б. Ивашкевич, А.Ш. Маргулис, Р. Манн, В.Е. Ластовецкий, Н.П. Кондраков және тағы басқалардың еңбектерінде кеңінен зерттелген болатын.

Бұл ғалымдардың еңбектерінде өндірістік шығындарды есепке алудың нормативті әдісі мен өнімнің өзіндік құнын есептеуге, сонымен қатар ұйымның өндірістік-шаруашылық қызметін талдау әдістемесіне көп көңіл бөлінген. Бірақ, кәсіпорындардың өндірістік қызметіндегі басқарушылық есебін ұйымдастыру мәселелері ғылыми тұрғыдан осы күнге дейін толық  зерттелмей келеді.

Нарықтық экономика жағдайында өнім шығаратын кәсіпорындарға басқарушылық есепті ендіру басқару мамандарының дербестігін арттыру және қабылданған басқарушылық шешімдердің дәлелді қабылдануына және өндірістік қызметтің соңғы нәтижесін жақсартуға көмектеседі. Басқарушылық есеп өндірістік шығындардың мөлшерін анықтап, оларды құжатқа тіркеп, кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметіне жан-жақты талдау жасап қана қоймайды, сонымен бірге басқарушылық шешімдер қабылдау үрдісін экономикалық тұрғыдан толық дәлелдеуге мүмкіндік береді. Сондықтан, оның саласына өндіріс экономикасы, оны басқару, ұйымдастыру, талдау және өндіріс технологиясына байланысты сұрақтар кездейсоқ енгізілмеген. Басқарушылық есеп шығындарды тиімдірек жұмсауға және оларды оңтайлы басқаруға мүмкіндік беретін экономикалық үрдістің барлық құрамдас бөліктерін зерттейді.

Жоғарыда көрсетілген мәселелерді шешудің қажеттілігі және олардың  өнімдері өндірісінде ғылыми тұрғыдан толық зерттелмеуі курстық жұмыстың тақырыбын таңдауға, оның мақсаты мен міндеттерін айқындауға негіз болып отыр.

Зерттеудің пәні мен объектісі. Зерттеудің пәні өнім өндіретін кәсіпорындардың шығындарын басқаруды ұйымдастыру мен дамыту теориясы мен тәжірибесін талдау және олардың жетілдіру жолдарын қарастыру болып табылады.

Зерттеу объектісі ретінде өнім  өндіретін кәсіпорындардың шығыны, өзіндік құны, калькуляциялық әдістері таңдап алынды.

Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негіздері. Басқарушылық есепті дамыту мен ұйымдастыру мәселелері бойынша зерттелген отандық және шетелдік ғалым экономистердің ғылыми еңбектері, Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және өндірістік қызмет мәселелері бойынша заңдар мен заң күші бар нормативтік актілер, ғылыми-теориялық және ғылыми-тәжірибелік конференциялардың материалдары, зерттеу жүргізілген ұйымдардың бухгалтерлік есеп мәліметтері пайдаланылды. 

Зерттеу әдістері ретінде зерттеліп отырған объектіге жүйелі талдаудың жалпы ғылыми тәсілдері,тағы басқа әдістер пайдаланылды.

Қорғауға шығарылған төмендегідей маңызды нәтижелер алынды:

- нарықтық қатынастар жағдайында шұжық өндірісінің ұйымдық және технологиялық ерекшеліктеріне қарай басқарушылық есепті ұйымдастырудың әдістері және оның маңызы анықталды;

- шұжық өнімдерін өндіретін ұйымдардың өндірістік қызметіндегі табыстар мен шығындардың жауапкершілік орталықтары анықталып, ішкі есептеме нысандары ұсынылды;

- шұжық өнімдерін өндіретін ұйымдардағы шығындар мен табыстарды бюджеттендіру әдістемесі мен бюджеттің орындалуын жүзеге асыратын басқарушылық бақылау жүйесі ұсынылды;

- шұжық өнімдерін өндіретін ұйымдарының өндірістік қызметінде «Шығын-өндіріс-пайданың» өзара байланысын талдау әдістемесін қолдану бойынша ұсыныстар жасалынды;

- зерттеу жүргізілген ұйымдарда ішкі шаруашылық бақылау мен жедел талдау ұйымдастырудың ерекшеліктері анықталып, өндіріс шығындары мен өзіндік құнды бақылау және талдау бойынша нақты ұсыныстар берілді.

НЕГІЗГІ   БӨЛІМ

1.1 Кәсіпорындардың шығындары және олардың түрлері. Кәсіпорынның  шығаратын  тауарларының  мөлшерін  рынокқа  ұсынуы, оны  өндіруге  кететін  шығындарына  және сол  тауарлардың  рынокта  сатылатын  бағаларына  тікелей  байланысты  болады.  Бұдан  шығатын  қорытынды  тауарларды  өндіру  және  оны  сатуға кететін  шығындарды  білу  кәсіпорынның  шаруашылық  жүргізудегі  тиімділігін  басты  жағының  бірі болып  табылады.

Шығындар – бұл  кәсіпорын  өзінің  өндіретін  және  коммерциялық  қызметін  іске асыру  үшін  өндіріс факторларының  ақшалай  түріндегі  шығындары.  Өндіріс процесіндегі   айқын  шек  қоятын  шығындар  және  олардың  маңызы  мен  практикалық  қызметіндегі  анықтайтын  межесі  болып  табылады.  Кәсіпорын  шығындары  өндірістік белгілеріне  қарай  үш  түрге  бөлінеді:

     өзіндік  құн  құрайтын  өнімдерді  өндіру  және  сатуға  кететін  шығындар. Бұл  капиталдың  ауыспалы  айналымы  арқылы  сатудан  түскен  ақшалай  түсімді  жабатын  ағымдағы  шығындар;

     өндірісті  ұлғайтуға  және  жаңартуға  кететін  шығындар.  Әдеттегідей, бұл  жаңа  немесе  жаңғыратын  өнімге  жұмсалатын  бір  жолғы  ірі  күрделі  қаржы  шығындары;

     өндірістің  әлеуметтік – мәдени,  тұрғын – үй,  тұрмыстық  қызмет  көрсету  және  осыған  ұқсас  басқа да  мұқтаждарға  кететін  шығындар.  Олар  негізінде  пайданың  есебінен  бөлінетін  арнаулы  қорлардан  қаржыландырылады.

Өндірістік  шығындардың  жіктелуі:

1.     экономикалық  элементтер

     шығындардың  экономикалық  элементтері

2.     өзіндік  құнның сатылары

     өзіндік  құнның  калькуляциялау  статьялары

3.     технологиялық  процестерге  қатыстылығы:

     негізгі

     қосымша

4.     құрамы:

     бірэлементтік

     кешендік

5.     өнімнің  өзіндік  құнына  қатысудың  тәсілі:

     тікелей

     жанама

6.     өндірістік  процестегі  рөлі:

     өндірістік

     өндірістен тыс

7.     мақсатқа  сәйкес  жұмсау:

     өндірістік

     өндірістік емес

8.     жоспарға  қатысу  мүмкіншілігі:

     жоспарлы

     жоспарсыз

9.     өнімнің  көлеміне  қатысы:

     күнделікті

     бір жолғы

10.     шығу  мерзімділігі:

     аяқталмаған өнімге кететін  шығындар

11.     дайын өнімге  қатысы:

     дайын өнімнің  шығындары

Практикалық  маңызды  болатын  ең  тұрақты  және  ауыспалы  шығындарға бөлу.  Тұрақты шығындар  осы  кезеңдегі  уақыт ішіндегі  сомасы  өнімді  өндіру  және  оны  сатудың  мөлшеріне,  құрылымына  тікелей  тәуелді  болмайды.  Тұрақты  шығындарға  жататындар:  міндетті  заемдық  ақылар, есепті  төлемдер,  ғимараттар  және  жабдықтардың  амортизациясы,  сақтандыру  жарналары  және т.б.