Кәсіпорын шығындарын басқару

Ауыспалы  шығындар – бұл  осы  кезеңдегі  уақытта  өнімді  өндірудің  мөлшеріне   және  сатылуына  тәуелді  болмайтын  шығындар. Мысалы,  еңбекақы  шығындары,  шикізаттар,  отын,  энергия,  көлік қызметі  және т.б.  Тұрақты  және  ауыспалы  шығындардың  арасындағы  айырмашылықтың  елеулі  маңызы бар.  Тұрақты  шығындар  керек десе,  жалпы  алганда,  өндірілмеген  өнімге  де  төленуге  тиісті,  ал  ауыспалы  шығындармен  кәсіпкер  өндіріс  көлемін  өзгерту  жолымен  басқаруы  мүмкін.

  Шығындар  экономикалық  және  бухгалтерлік  болып  ажыратылады. Экономикалық  шығындар  деп  кәсіпорынның  ресурстарды  пайдаланғаны  үшін  жеткізушілерге  төлейтін  төлемдердің  барлық  түрлерін  айтады.  Олар  екі  түрден  тұрады:  сыртқы (анық  немес  ақшалық)  және  ішкі (күңгірттік  немесе  өзінен-өзі  түсінікті).  Сыртқы  шығындар – бұл  ресурстарды  жеткізушілерге  ақшалай  түріндегі  төлемдері;  шикізаттар  төлемдері,  материалдар,  отын,еңбекақы,  тозуды  есептеу  және т.б.  Бұл  топтағы  шығындар  бухгалтерлік  шығындарға  жатады. Кәсіпорынның  ішкі  шығындары  күңгірт,  өзінен  өзі  түсінікті  сипаттамада  болады.  Олар  кәсіпорын  иелерінің  қарамағындағы  ресурстарды  өндірісте  пайдаланғанын  нақтылап  көрсетеді:  жерді,  ғимараттады,  олардың  жеке  еңбектері  және  т.б.  үшін  кәсіпорын  ресми  төлемейді.

1.2 Өнімнің  өзіндік  құны. Кәсіпорынның  іс - әрекетіндегі басты  к-рсеткіштердің  бірі - өнімнің өіндік  құны.  Бұл  өнімді  өндіруге  және  оны  сатудағы  ақшалай  нысанында  көрсетілетін  шығындардың  жиынтығы.  Сөйтіп,  жалпы  өндірістік    тиімділігін  анықтайды.

Өзіндік  құнның  экономикалық  мазмұны – жұмсалған  шығындардың  орнын  толтыру  және  соның  есебінен  өндірілетін  барлық  элементтердегі  жай  ұдайы өндірісті,  өндірістік  қорларды  және  жұмыс  күштерін  қамтамасыз  ету.  Осы  арада,  кәсіпорынның  өзіндік  құнының  маңызды  элементтері:  амортизация,  жұмсалған  материалдық  ресурстардың  құны,  еңбекақы – бұл  шығындардың  басты  статьялары. 

Сонымен  қатар,  кәсіпорын  бір  уақытта  басқа да  шығындарды  іске  асырады:  өздерінің  қызметкерлеріне  сыйлық,  банктік  несиеге  процент  төлеу, әлеуметтік  обьектілерді  ұстау,  бюджеттен  тыс  қорларға  аударым  жарналарын  жасау – бұл  шығындар  кәсіпорынның  шығындарын  құрайды.

Өзіндік  құн  тиімділіктіңмынадай  маңызды  көрсеткіштері:  пайда  және  пайдалылығының  деңгейі  мен  серпінін анықтайды. Өзіндік  құнның  маңызы  оның  орындалу  функцияларымен  анықталады:

1. Өзіндік  құн  өнім  құнының  кең    бөлігі  болып  табылады.  Мұның  мәнісі,  өнімнің  өзіндік  құны  арқылы  өндіріс  қаражаттарын  жұмсауды  қамтамасыз  етеді.

2. Өзіндік  құн  көтерме  сауда  бағасын  қалыптастырудың  негізі  болып  табылады, оның  есепсіз  жүргізілуі  бағаның  құрылуына  негіздеме  бола  алмайды.

3. Өзіндік  құнның  негізінде  пайданы,  кейбір  бұйымдардың  пайдалылығын,  яғни  оларды  шығарудың  мақсатқа  сай  екендігін  есептеу.

Бұл   айтылғандардан  өнімнің  өзіндік  құнына  деген  көзқарасты  төмендетуге  болмайтындығын  көруге  болмайды.  Өзіндік  құнның  деңгейіне  кәсіпорынға  қатысы  бар  және  қатысы жоқ  факторлар  ықпал  етеді.  Мысалы,  кәсіпорынға  табиғи  жағдайлар,  соның  ішінде  шикізат  көздерін  және  өнім  тұтынушыларда  территориялық  қашықтығы,  шикізатқа  баға  деңгейі,  отын,  жабдықтар,  электроэнергия  және  көлік  тарифтері  және  т.б.

Өнімнің  өзіндік  құнын  құрайтын  шығындар  негізгі  белгілермен  топтастырылады:

     шығындардың  бастапқы  элементтерімен;

     пайда  болу  және  міндет  жүктеу  сипатымен;

Экономикалық  элементтердің  шығыстарын  топтастыру  өндіріс  шығындар  сметасын  дайындағанда  қолданылады.  Бұл  топтастырудың  мәні - әрбір  шығынның  элементі  өнімнің  өзіндік  құнының  жиынтығына  қосылады.  Сонымен,  мына  төмендегі  шығын  элементтері  бөлінеді:

     материалдық  шығындар;

     еңбекақыға  жұмсалған  шығындар;

     әлеуметтік  сақтандыруға  аударым;

     зейнетақы  қорына  аударым;

     жұмыспен  қамтылу  қорына  аударым;

     амортизация;

     басқа да шығындар;

Өндіріс  шығындары  төмендеуінің  негізгі  бағыттары.

Шығындарды  жүйелі  түрде  төмендету – кәсіпорындардың  жұмыс  істеу  тиімділігін  арттырудың  негізгі  құралы  болып  табылады.  Нарықтық  экономика  жағдайында  залалды  кәсіпорындарды  қаржылай  қолдау  қағидаға  жатпайды. 

Ұлттық  экономиканың  барлық  салаларында  өндіріс  шығындарын  төмендетудің  мына  төмендегі  негізгі  бағыттарын  айтуға  болады:

     ғылыми-техникалық  прогрестің  жетістіктерін  пайдалану;

     өндіріс  және  еңбекті  ұйымдастыруды  жетілдіру;

     экономикалық  процестерді  мемлекет  тарапынан  реттеу;

Ғылыми – техникалық  прогрестің  жетістіктерін  іске  асыру – бұл  бір  жағынан  өндіріс  қуатын,  шикізат  және  материалдар,  оның  ішінде  отын-энергия  ресурстарын  көптен-көп  пайдалану,  ал  екінші  жағынан  тиімді  жаңа  машиналарды,  жаңа  технологиялық  процестерді  іске  асыру.

Шығынның  белгілі  бір  мөлшерін  мейлінше  тиімді  ету – шаруашылықты  жүргізудің  әр  түрлі  мәселелерін  шешуге  келгенде  басты  талап осы  болып  отыр.  Тек  қанша  өнім  өндірілгендігінің  ғана  емес,  оны  өндіруге  қанша  еңбек  жұмсалғандығының  да  маңызы  зор.  Мәселенің  бұлайша  қойылуы  сынаны  аңғартады:  шикізат  пен  материалдарды  жұмсай  отырып  немесе  машиналар  мен  механизмдерді  пайдалана  отырып  шикізаттардың  әрбір  бөлігін  неғұрлым  көп  өнім  алуға,  әрбір  станок  пен  технологиялық  процестердің  түсімін  өсіруге,  шығындарын  бұйымдардың  өзіндік  құнын  төмендетіп,  кәсіпорындардың  пайдасын  көбейтуге,  өндірістің  тиімділігін  арттыруға  жету  керек.

Егер  кәсіпорын  ұжымдарының  ішкі  шаруашылық  резевтерін  тауып,  пайдаланудың  негізгі  бағыттарын  қорытындылауға  талпыныс  жасалса,  онда  оларды  үш  топқа  бөлуге  болады.  Өндіріс  тиімділігі  біріншіден,  негізгі  өндіріс  қорлардың  пайдалануын  жақсартудың,  екіншіден,  айналмалы  өндіріс  қорларды  неғұрлым  тиімді  пайдаланудың  және үшіншіден,  қазіргі  еңбек  шығындарының  нәтижелілігін  жақсартудың  есебінен  арттыру.

Өндірісті  және  еңбекті  ұйымдастыруды  жетілдіруге  келсек,  онда  бұл  процесс ысырапты  қысқарту  есебімен  шығындарды    үнемдеумен  қатар  барлығы  да тәжірибе  жүзіндегідей  болады,  яғни  нақты  еңбектің  шығынын  үнемдеу.  Қазіргі  кезеңде  нақты  еңбекті  үнемдеудің  экономикалық  дамуы  қоғамдық  еңбекті  үнемдеумен салыстырғанда  недәуір салмақты  нәтиже  береді.  Қазіргі  таңда  өндірісті  ұйымдастыруды  жетілдірудің  екі  негізгі  мектебі  бар:  американдық  және  жапондық.  Бұл  өндірісті  материалды – техникалық  жабдықтармен   қамтамасыз  ету,  оларды  экономикалық  жағынан  ынталандыру  және  т.б.  көптеген  жағдайлар.  Өндіріс  шығындарын  төмендетуде  мемлекеттік  ғылыми – техникалық  прогресс  жөніндегі  бағдарламалары  мен  мемлекеттік  стандарттар  елеулі  орын  алады.

Өнімнің  өзіндік  құнын  арзандату – еңбек  өнімділігін  арттырудың  шартқа  айналған  обьективті  бейнесі,  экономикалық  заң  әрекетінің  нақты  нысаны,  осыған  сәйкес  өндірістік  шығын  үнемі  кеміп,  жанды  еңбек  үнемі  өнімдірек  болып  отырады.  Өзіндік  құнның  арзандау  көрсеткіштері  өндіргіш  күштердің  дамуына  сәйкес  өткен  және  қазіргі  еңбектің  үнемделу  дәрежесін  бейнелейді.

Өзіндік  құнды  кемітудің  басты  функциялары:

     өндірістің  техникалық  деңгейін  көтеру;

     өндірістің  материал,  отын,  энергия және  еңбек  сыйымдылықтарын  төмендету;

     басқару  және  еңбекті  ұйымдастыруды  жетілдіру;

     технологиялық  процестерді  қуаттылықпен  негізгі  қорларды  пайдалануды  жақсарту;

1.3 Өндіріс шығындарының есебін жүргізу.

Өндірістік шығындардың жіктелуі

Практикалық маңызы болатын ең тұрақты және ауыспалы шығындарға бөлу. Тұрақты шығындар осы кезеңдегі уақыт ішіндегі сомасы өнімді өндіру және оны сатудың мөлшеріне, құрылымына тікелей тәуелді болмайды. Тұрақты шығындарға жататындар: міндетті заемдық ақылар, есепті төлемдер, ғимараттар және жабдықтардың амортизациясы, сақтандыру жарналары және т.б.

Ауыспалы шығындар — бұл осы кездегі уақытта өнімді өндірудің мөлшеріне және сатылуына тәуелді болмайтын шығындар. Мысалы, еңбекақы шығындары, Шикізаттар, отын, энергия, көлік қызметі және т.б. Тұрақты және ауыспалы шығындардың арасындағы айырмашылықтың елеулі маңызы бар. Тұрақты шығындар керек десе, жалпы алғанда, өндірілмеген өнімге де төленуге тиісті, ал ауыспалы шығындармен кәсіпкер өндіріс көлемін өзгерту жолымен басқаруы мүмкін.

Шығындар зкономикалық және бухгалтерлік болып ажыратылады. Экономикалық шығындар деп кәсіпорңның ресурстарды пайдаланғаны үшін жеткізушілерге төлейтін төлемдердің барлық түрлерін айтады. Олар екі түрден тұрады: сыртқы (анық немесе ақшалық) ішкі (күңгірттік немесе өзінен-өзі түсінікті). Сыртқы шығындар — бұл ресурстарды жеткізушілерге ақшалай түріндегі төлемдері; шикізаттар төлемдері, материалдар, отынеңбекақы, тозуды есептеу және т.б. Бұл топтағы шығындар бухгалтерлік шығындарға жатады. Кәсіпорынның ішкі шығындары күңгірт, өзінен өзі түсінікті сипаттамада болады. Олар кәсіпорын иелерінің қарамағындағы ресурстарды өндірісте пайдаланғанын нақтылап көрсетеді: жерді, ғимараттарды, олардың жеке еңбектері және т.б. үшін кәсіпорын ресми төлемейді.

Кәсіпорынның іс-әрекетіндегі басты көрсеткіштердің бірі — өнімнің өзіндік құны. Бұл өнімді өндіруге және оны сатудағы ақшалай нысанында көрсетілетін шығындардың жиынтығы. Сөйтіп, жалпы өндірістік тиімділігін анықтайды.

Өзіндік құнның экономикалық мазмұны — жұмсалған шығындардың орнын толтыру және соның есебінен өндірілетін барлық элементтердегі жай ұдайы өндірісті, өндірістік қорларды және жұмыс күштерін қамтамасыз ету. Осы арада, кәсіпорынның өзіндік құнының маңызды элементтері: амортизация, жұмсалған материалдық ресурстардың құны, еңбекақы — бұл шығындардың басты статьялары.

Сонымен қатар, кәсіпорын бір уақытта басқа да шығындарды іске асырады: өздерінің қызметкерлеріне сыйлық, банктік несиеге процент төлеу, әлеуметтік объектілерді ұстау, бюджеттен тыс қорларға аударым жаряаларын жасау — бұл шығындар кәсіпорынның қосымша шығындарын құрайды.

Өзіндік құн тиімділіктің мынадай маңызды көрсеткіштері: пайда және пайдалылығының деңгейі мен серпінін анықтайды. Өзіндік құнның маңызы оның орындалу функцияларымен анықталады.