Нарық инфрақұрылымы

Ғалымдардыц есептуінше отпелі экономика теориясы адамзат  коғамынын үш ірі негізгі күйінен  бастау алуы керек.

- біріншіден, мүндағы  дәстүрлі экономика (нарықтық емес) еңбек кұрал-жабдығы ең қарапайым. Біздін ойымызша, бүған алғашкы гүрмыстык кауым, күл иеленушілік және феодальдықөндіріс әдісі еніп. мүнда тауар айырбасы түракталған, локальды сыипат алып. яғни өнімді айырбассыз тікелей үлестіру белең алады;

-  екіншіден, нарыктык экономика, бүл индустриалды даму дәуірін (капитализм) қамтиды;

-   үшіншіден, постиндустриалды қоғам экономикасы, бүл нарықтықтиптегі экономикадан кейін жүзеге асады.

Американ ғалымы Д. Бэлл «постиндус триалды коғам» түжырымдамасын жасай отырып, бұл жүйенін төмендегідей бес белгісін келтіреді:

а) өндейтін сала экономикасынан қызмет көрсететін экономикаға көшу;

ә) тұрғындардың экономикалық белсенділігінде дене еңбегі жүмыскерлері емес, ой еңбегі жүмыскерлерінің қарқыңды орын алуы, әсіресе ғылыми-техникалык мамандар;

б)  басқару аясында  электроңдық-есептеу техникасы шешімін  қабыддап, оны кебірек қоддану;

в)  саясатты қалыптастыруда жаңалықты ендіру негізі ретінде  теориялық білімнің басшылық ролінің  болуы;

г) жаңа қоғамның маңызды  инструменттері болып корпорация саналмайды, университет пен зерттеу орталықтары  болмақ.

ІІ. ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАҒА ӨТУІ

2.1. Өтпелі экономика

Өтпелі экономика типтерін өту процестерінің сипаты мен  ауқымы бойынша айырады. Өтпелі экономиканың ғаламдық және локалды типтерін бөліп қараймыз. Ғаламдык адамзаттың бір дәуірден екінші дәуірге өтуімен байланысты: индустриалдық дәуірге дейінгіден иңдустриаддыкка өту немесе индустриалдыктан постиндустриалдык-ка (акпараттық); екі оркениетіліктен (шығыс және батыс) біркелкі әлемдік өркениетке өту.

Жоғарыда аталған дәуірлер шеңберінде локалдық етпелі процестер жүзеге асады: дәстүрлі экономикадан әртүрлі моделдегі рыноктық экономикаға өту. Бүл кезде ғаламдық ету процесі отпелі экономиканың локалды нышаны мен типтеріне қатты әсер етеді:

а) инерциялы экономика. Қоғам мен оның экономикасы қысқа мерзімде өзінің сипатын, түрін және жағдайын езгерте алмайды. Инерциондық өтпелі экономикада үзақ мерзім кезіне бүрынғы ескі жономикалықтүрлерді сақтауды жүзеге асырады. Экономиканы, оның түрін, жай-күйі мен күрылымын, кадрларды қайта оқытуды өзгерту, жаңа экономикалық ойды 5-10 жылда қалыптастыру мүмкін емес, ал «500 күнде» жүзеге асыру қиын болмақ.

Қазақстан Республикасы нарыққа өтудің екінші бағдарламасында  өтпелі кезеңдегі экономиканың инерциялығы  ескеріліп, ескі оміршілдік-өкімшілдік басқару элементін жаңа нарықтық катынастарға жайлап ауыстыруға бет-бүрыс жасалды;

ә) өтпелі экономиканың тұрақсыздығы. Бұл жағдайда кез-келген ең жаңа экономикалық түр мен катынастар тез жойылады. Сондықтан түрақты түрде ең толыққан, ең тиімді, рыноктық қатынастардың динамикалық жаңа түрлерін іздестірген дүрыс;

б) өтпелі экономикадағы  ескі және жаңа экономикалык элементтер, түрлер, болшектердің бір мезгілде болуы. Мұнда бір мезгілде кетіп бара жатқан мемлекеттік меншік түрімен бірге жеке меншік пайда болып, ол әр түрде байқалады. Сейтіп аралас меншік түрі пайда болады: мемлекеттік, жеке меншікпен араласқан түрде және т.б.;

в) өтпелі экономиканың тарихилығы:

— ету белгілі тарихи мерзім кезінде жүзеге асады;

— етудің өзі белгілі  мемлекетте болады. Нақтыласақ, Қазақстан  Республикасында өтпелі кезеңнің аяқталуы шамамен ХХІ-ші ғасырдың басына белгіленуде.

г) өтпелі экономиканың озіне  тән арнайы қүбылысы, тіршілігі және ерекшелігі бар. Себебі, бүл кезеңде барлық әлемдік қауымдастықтағы елдер әртүрлі даму баспалдағында болып, экономикалық жүйенің біркелкі емес моделін қолдануда.

Бүрынғы социалистік  елдердің нарыққа өтуі адамзат қоғамы дамуындағы қайталанбас нәрсе. Олардың  нарықтық экономикаға етуінің өзіне  тән ерекшелігі бар. Бүл өту қүбылысы дәстүрлі түрде емес, жоспарлы экономикаға  енетін аздаған мемлекеттердің өзіне қатысты ерекшелігімен сыипатталады.

Жоспарлы экономикадағы  аздаған елдердің езінде ету мерзіміне  әсер ететін кәдімгідей айырмашылықтар болады. Нақтыласақ, ТМД елдерінде  жеке меншік болған емес, ал 90% жуығы  мемлекеттік меншік үлесіне тиді. Соңцыктан мемлекеттен алу мен жекешелендіруге Польша мен Венгрияға қарағанда кеп уақыт қажет бодды. Біз атап отырған екі едде мемлекеттік меншік үлесі 14 %-дан асқан жок, ал жеке меншік үлесі — 76 % қүрады.

Осыдан байқайтынымыз, Полыпа мен Венгрияға нарыққа етудін жедел «шоктық» варианты әбден келеді, ал бұл Ресей үшін болмайтын жай. Алайда Ресейде осы аталған өту варианты «500 күн» бағдарламасымен жүзеге асты.

Өтпелі процестер өзінің сипаты жағьшан табиғи-эволюциялық  және табиғи-реформаторлық болып  келеді.

Қоғамның бір жүйеден  екіншісіне табиғи-эволюциялық процеске кешуі әдетте ғаламдық эволюциялық  процесс шеңберінде байқалады. Алайда ғаламдық езгерістер шеңберінде етпелі процесс табиғи-реформаторлық сипатқа  ие болуы мүмкін. Өтпелі процестің  табиғи-реформаторлық сипаты етпелі экономиканың локаддық типінде байқалуы мүмкін.

Мысал ретінде, реформаторлық  сипаттағы локальды өтпелі экономикаға 1917-ші жылдан кейінгі Ресейдегі социализм күрылысы кезенін айта аламыз. Осындай жағдай 1946-шы жылдан соң Шығыс Еуропа мен Азия елдерінде болды. Реформаторлык сыйпаттағы эіздлюциялықтипке мысал ретінде, соғыстан кейінгі Германияның тоталитарлык қазіргі типтегі нарыктық экономикаға өтуін айтамыз. Белгілі неміс ғалымы әрі экономисі Людвиг Эрхардтың (1897-1977 жж.) жасаған бағдарламасының негізінде өту жүзеге асты.

Қазақстан Республикасының  әлеуметтік бағытталған аралас парыктық экономикаға өтуі ТМД елдеріндегі  сияқты эволюциялық-реформаторлық  сипат алды. Нарықтық экономикаға өтудің Қазақстан Республикасындағы басты міндеттері мыналар:

1.  Мемлекеттік меншікті  мемлекеттен алу және жекешелендіру. Мемлекетсіздендіру - мемлекеттін экономиканы тікелей басқару қызметін алып тастауын айтамыз. Меншікті жеке меншікке жекешелендіру мемлекеттің абсолюттік монополиялық меншіктілігін жоюды білдіреді. Мемлекеттік меншіктің ұлесі азайып, шамамен 30-40 % шеңберде қалады.

2.  Қазақстандық кәсіпкерлердін  әлеуметтік жігінің қалыптасуы (еңбекке қабілеггі түрғындардың жалпы санының 10-15% қамту).

3.  Нарыктык инфракүрылымның  қалыптасуы, басты нәрсе — іауар мен кор биржасы және басқада әртүрлі нарықтың құрылуы.

4. Бәсекелістік пен  косіпкерлікті дамыту максатымен  экономиканы монополиясыздандыру.

5.   Бағаны бейтараптандыру, сүраным мен ұсыным негізінде рыноктық сипаттағы бағаға кошу.

6. Экономиканың каржы-экономикалық түрактануы.

7. Өтпелі кезеңде тұрғындардың  әлеуметтік қорғау жүйесін мықты  қамтамасыз ету.

Нарыққа өту өзіндік  мақсат емес, әлеуметтік бағытталған  аралас экономиканы кұрудың қүралы. Экономика адам үшін емес, экономика  адам үшін болуы керек.

2.2. ҚР нарықтық экономикаға өту ерекшеліктері

Нарықтық катынастардын  Қазақстан Республикасындағы қалыптасуының  ерекшелігі көптеген факторлармен байланысты түсіндіріледі: үлттык, әлеуметтік-демографиялық, ғылыми-техникалық, үйымдық-кұрылымдық, табиғи-шикізаттык, табиғи-климаттық және географиялық сипаттармен.

Біріншіден, етпелі экономиканың ерекшелігі сонда, Қазақстан өтуді  тұтастық шеңберінде, егемендікте және ез мемлекеттілігінде жүзеге асырады.

Екіншіден, экономиканың әтуін Қазақстан алғашқы рет  әлемдік практикада әкімшілдік-әміршілдікпен ғана емес, сондай-ақ қоғамдык меншіктегі жоспарлы экономикалық жүйеден, жеке және аралас меншік түріне негізделген нарыққа өтуді жүзеге асырды. Әкімшілдік-әміршіддік экономикадан нарықка өтудің халыкаралық тәжірибесі Жапония мен Оңтүстік Кореядағы басқарудың әкімшілдік-әміршілдік элементін қолданғандығы қажет нәрсе. Бірақ кезді жұмып қойып, ұлттық кұндылық пен дәстүрді ескермей жат елдің гәжірбиесін көшіре салу, экономиканы реформалауға толық мүмкіндік жасамайды. Сондықтан, әлемдік өркениеттіліктің біздің ұлттық құндылығымызбен дәстүрімізге сай болатындай генденциясына бағыт ұстағанымыз жон.

Үшіншіден, Қазақстанның территориялық-географиялық жағдайы  — өркениеттіліктің батыс пен  шығысты қосатын ерекше орыны  болып табылып, өткелі кезендегі экономикаға айрықша әсер етеді.

Төртіншіден, Қазақстан  Республикасындағы экономиканы  реформалау созылған экономикалық дағдарыс жағдайында өтуде.

Ол КСРО-ның ыдырауымен, бұрынғы жалпы одақтық халық  шаруашылығы кешенінің экономикагіьіқбайланьістарьшьщүзілуімен түсіндіріледі. Жалпы одақтық экономикамен интеграциялык елдерде болған, еліміздің қауқарлы ғылыми-техникалық, өнеркөсіптік және ауыл шаруашылығы әулеуеті талап етілмей калды.

Бесіншіден, әнеркәсіптегі  мемлекеттік сектор негізінен ірі кен-байыту, металлургиялық, химиялық және химия-мұнай көсіпорындарынан тұрады. Ауыл шаруашылығында ірі кәсіпорындар — совхоздар көп болды. Республикада олар — 2059-ға жетіп, барлық ауыл шаруашылығы кәсіпорынының 75% құрады. Қазақстан совхоздары ТМД-ғы ең ірі болып келіп, олардың әрқайсысында орташа алғанда 15 мың шамасынан аздау егіс келемі және 16 мыңнан астам ірі қара мал басы болды. Осындай ерекшеліктер осы аядағы жекешелеңдіру сипатына әсер етпей коймады.

Жекешелендіру тек қана үшінші кезеңде (1996-1998 жж.) ғана аяқгала бастады. Сондай-ақ жекешелеңдіру мен өндірісті көтеру өнеркәсіптегі   сияқты   ауыл   шаруашылығында   шет  ел инвесторларының катысуымен жүзеге асты.

Реформалау практикасы корсеткендей, Қазақстан Республикасы таңдап алған бағыт — аралас әлеуметтік бағыттағы нарыктық экономиканы калыптастыру — республиканың өзіндік жағдайын, өзінің моделін қүру факторын көбірек ескереді. Қазақстан ары қарай реформаны жүргізгенде баска елдің отпелі экономикадағы әлсіздігі мен жетістіктерін есекере отырып, нарықтық экономиканың өзіне тән ұлттык моделін кұрады.

2.3. Өтпелі экономикада  меншік мәселесінің қайта ұйымдастырылуы 

Өтпелі кезеңде нарықтық экономикаға өту мемлекет үшін киын мәселелерді көдденең тартады: меншік катынастарын өзгерте, қайта қүру, жалпы жаппай мемлекеттік меншіктен өндіруші мен меншіккердің жақындасу түрлерін табу, тіпті олардың толық бірігуін қамтамасыз ету. Демек, мемлекеттік меншікті реформалау, оны жекешелендіру, мемлекеттік мүліктің жеке объект және жеке ұжымдық (үжымдық-топтық) иелігіне ауыстыру мәселесі туындайды. Мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру ғана кәсіпорынның экономикалық еркіндігі мен жауапкершілігін органикалық түрде ымыраластыра алады.

Бүрынғы кейбір социалистік  елдерде мемлекеттік меншік баска  меншік түрлерінің жалпы күрылымына қарағанда артықтау болады-Осы жағдай ел экономикасында бәсекелестіктің болмауына, алып келіп, өндіріс тиімділігін төмендеуіне, ендіруші кәсіпорындар түтынушыны билеп төстеуіне және тапшылық экономикасынын пайда болуына алып келді.

Осылардың барлығы бәсекелестік нарықтық ортаны қүру үшін мемлекеттік меншікті реформалау қажеттілігін анықтады. Осыны жүзеге асыру өндірушінің түтынушыға ©ктемділігін жоюға, өндіріс тиімділігін арттыруға, нарықты жоғары сапалы тауар мен қызмет көрсетумен барынша толтыра түседі.

Отпелі экономика кезіндегі  мемлекеттік қатынастарды басқаша  қүрудың халықаралық тәжірибесі меншік түрлерін өзгертудін эволюция-реформаторлық  тәсілін, жекешелендіру тәсілін  кеңірек қолдануды дәріптейді.

Экономикалық әдебиеттерде мына екі терминді: «мемлекеттен алу» мен «жекеншелендіруді» бір-біріне теңестіріп қарайды. Алайда «мемлекетсіздендіру» термині мемлекеттен тікелей басқару қызметін алып тастауды түсіндіреді. Басқаша айтқанда, мемлекеттік кәсіпорынға езінше еркіндік беру меншік түрін ауыстырумен байланысты емес. Мемлекетсіздендіру мемлекеттік кәсіпорыңдардынтолык коммерциялык есепке көшуін білдіреді. Мемлекетсіздендіру — жекешелендіруге дейінгі аралык баспалдак.

Ал «жекешелендіру» термині мемлекеттік меншіктің жеке меншікке өтуін білдіреді.

Жекешелендірудің максаты:

— өтпелілік максатты алға тартып, жеке меншік топтарын кұру;

— мемлекеттік кәсіпорын  мүліктерін жеке адам мен коммерциялык қүрылымдарға мемлекеттік бюджетті толтыру үшін сату.

Мемлекеттік меншікті жекешелендірудің халықаралық практикасы корсеткендей, жекешелендірудін екі варианты бар:

— «катан» вариантты  жекешелендіруді каркынды жүргізу;

— «жүмсак» вариантты  жекешелендіруді акырындап жүргізу. Жекешелендіру — мемлекеттік меншікгің жеке меншікке езгеру

ретінде өтпелі экономика  кезінде ТМД елдерінде ғана, Шығыс Еуропада және нарыктык экономикасы дамыған елдерде: Үлыбритания, Франция, Германия мен АҚШ-та кеңінен колданылады. Алайда, жекешелендірудің максаты нарықтык экономикасы дамыған елдер мен нарыктык экономика түскен елдерде әртүрлі. Егер нарыктық экономикасы дамыған елдерде жекешелендіру мемлекеттік бюджетке косымша қаржы тартуды мақсат етсе, отпелі экономика елдерінде жеке меншікті күру құралы болып, сонын негізінде бәсекелестік нарыктык ортаны кал ы птастырады.

Дамыған елдерде жекешелендіру негізінен жекешелендірудің бір моделінде жүзеге асты. Ол модель мемлекеттік кәсіпорындарды банк, сақтандыру компаниялары, кейде түрғындардың сатып алуына негізделген еді.

АҚШ-да мемлекеттік кәсіпорынды сату ұзак мерзімде — 5 жылдың аумағында жүргізіледі. Бір мезгілдегі (бірден толенетін) толем жалпы толенетін соманың 20%-нан аспауы керек. ТМД мен Шығыс Еуропа елдерінде жекешелендірудің өте күрделі моделі қолданылды.