Нарық инфрақұрылымы

Венгрияда кәсіпорынды олардың жүмыскерлері сатып алды. Онда жұмыскерлердін каржылары ғана емес, кәсіпорынның тапқан пайдасы мен банк несиелері колданылады.

Чехославакияда шағын кәсіпорындар аукцион арқылы сатылса, ірі кәсіпорындар тұрғындар каржысын, банк несиелерін жөне шетел капиталын тарту аркылы жекешелендірілді.  Сондай-ақ Чехословакияда кәсіпорындар сатып алу үшін түрғындарға купон мен чектер тегін таратылады. Чек пен купондар жекешелендірілген кәсіпорынның акциясына айырбастау үшін берілген.

Ресейдегі жекешелендірудің басты мақсаты — мемлекеттік мүлікті сатып алу негізінде меншіккер топтарын тезірек калыптастыру болды. Түрғындар үшін біркелкі мүмкіндіктер жасалды. Осыны жүйеге асыру үшін барлық түрғыңдарға жекешелеңдіру чегі ваучерді берді. Олардың әрқайсысының құны 1000 рубль болды. Иегерлері оны еркін қоладана адды: ваучерді сатуға, жекешелендірілетін объект акциясын сатып алуға, ез ваучерін 600-дай жекешелендіру корының кез-келгеніне салуға мүмкіндік жасады.

Қазақстандағы жекешелендіру  процесі Чехословакияда қолданылған моделге ұқсастықпен жүзеге асырылды.

Жекешелендіру екі кезеңмен жүргізілді: бірінші кезеңде тұрғыңдардан қайтаруды кажет етпейтін тұрғын-үй купонын қоддана отырьт, үйлерді (пәтерді) жекешелендіру жүзеге асты; екінші кезенде тұрғындар кайтарылмайтын жекешелендіру купонын алды. Оларды тек қана инвестициялық жекешелендіру қоры арқылы қолдану мүмкіндігі жасалды. Ондай қор Қазақстанда 120-дай болды.

Жекешелендірудің бұл  тәсілінің кемшілігі соңда, жекешелендіру  инвестициялық купон иесінің  ез бетінше шешім кабылдау құқы жоқ, тек қана оны инвестициялык қорына сала алды. Бұл адамнын нақты кәсіпорынды жекешелендіруге қатысуына тікелей кедергі жасады.

Жекешелендіру процесі  кәсіпорынды жұмыскерлердің сатып  алу мүмкіндігін қарастырып, ашық және жабық типтегі акционерлік  қоғамды, акционерлік коғам-шаруашылығын құрып, олардың акциясының 51% мемлекетке жатты.

Бірақ мемлекеттің холдинг  типіндегі акционерлік қоғамға  қатысуы айтарлықтай нәтиже бермеді, әлсіз, банкрот болған кәсіпорындар тіріле алмады. Мемлекеттің координациялық, басқару қызметі кәсіпорын басшыларын бекітумен, ендіріс енімін үйлестірумен және пайданы холдинг қажеттілігіне қолданумен шектелді. Бүл айналым қорын жоюға және кәсіпорынды банкроттыққа алып келді.

Нарықтық экономикасы  дамыған елдерге қарағанда, ТМД  мен Шығыс Еуропа елдерінде, «үшінші  әлем» дамушы елдерінде «жүмсак жекешелендіру» варианты қолданылады. Бүл вариант — Чили, Индонезия, Индия, Алжир, Марокко, Мексика, Туркия, сондай-ақ жаңа индустриалды екі елде — Оңтүстік Корея мен Тайванда колданылды.

«Жұмсақ» жекешелендіру  ерекшелігі сол, бүл вариантта мемлекетгік секторды жылдам бүзу карастырылмаған, қайта оның кызметін басқаша ұйымдастырып, ұзақ мерзімде жекешелендіру көзделген. Бұл іс-шаралар мемлекеттік көсіпорынньщ экономикалық еркіндігін ақырындап ұлғайтумен, олардың баға саясатының бір бөлігін либерализациялаумен, арнайы «қатысу қоры» арқылы акционерлеп, бақылау пакет акциясын мемлекеттің сақтауы арқылы жүзеге асады.

Қазақстан тәжірибесі көрсеткендей, холдингтік-акционерлік коғамды  колдану жекешелендірудің барлық мәселесін  шешпейді.

Өтпелі экономикада  мемлекетсіздендіру саясаты мен меншікті жекешелендіру мемлекеттік меншіктің монополиялық жағдайын бұзу мен экономикаға нарықтық сыйпат беріп қоймай, соңдай-ақ, экономикалық дамуды тұрақтандыру мен экономикалық өсуге жетуді көздейді:

— ұлттық экономикаға  шетел инвестициясын тарту;

— мемлекеттік субсидияны тарту есебінен мемлекеттік қарызды  қысқарту және жеке кәсіпорындар мен  тұрғындардың табысын ұлғайту, нәтижелік  мақсат - тұрғыңдардың омір деңгейін көтеру;

— бәсекелестік нарықтық орта жасау.

Меншік құқығы экономиканы мемлекеттен алу мен жекешелендіру арқылы жүргізіліп, мемлекеттік мүліктер азаматтарға берілді.

Үлттык бағдарламаға сай Қазакстан Республикасында  мемлекеттен меншікті алу мен  жекешелендіру алғашқыда екі  кезенде жұргізілді:

— бірінші кезең     1991-1992 жылдар;

— екінші кезең      1993-1995 жылдар;

— үшінші кезең 1996-шы жылдан басталып, 1998-ші жылдың бірінші жартысына  дейін созылды.

Қазақстан Республикасында  мемлекеттен алу мен жекешелендірудін негізгі мақсаты мынада:

—  шаруашылық субъектілерінің  тиімді түрі ретінде жеке меншік топтарын қалыптастыру;

—  бәсекелестік ортаны құрып, өндірісті монополиясыздандыруды  қамтамасыз ету;

— шағын және орта бизнесті дамыту;

—  шет мемлекетті озіне тарта білетін, жеке бизнес басымырақ ұйымдық-шаруашылық құрылымды  қалыптастыру;

—  бағалы қағаздар нарығының  субъектісі ретінде инвестициялық  кұрылым жүйесін дамыту және нығайту.

Қазақстан Республикасының  ерекше меншік объектілері жекешелендіруге  жатпайды. Олар — жер, оның байлығы, су, әуе кеңестігі, өсімдік пен  жануарлар дүниесі, елдің тарихи жөне мәдени кұндылықтары.

Мемлекеттен меншікті алу  — жай емес, кең колемді процесс. Ол мемлекеттік кәсіпорынның мемлекеттік  емес меншік түрінің саласына ауысуын  қарастырып, акционерлік, кооперативтік  және жеке кәсіпорындардың құрылуын коздейді. Мемлекеттен меншікті алудың мақсаты - әртүрлі меншік түрінің қалыптасуына, бәсекелестік пен кәсіпкерліктің және әлеуметтік-бағытталған нарықтық экономиканың дамуына бірдей жағдай жасау.

Өтпелі экономикаға  тән нәрсе нарықтық инфрақұрылымның  дамымағаңдығы. Бұл шағын кәсіпкерліктің дамуын токтатты және тоқтатып келеді.

Өндіріс құддырауының тоқтамауы, инфляциялык процестер, осыжағдайдағы  бағаның өсуі тұрғындардың номинальды табысының көтерілуін қуып жетіп, нарық  көлемінің тарылуына алып келді. Бұл өндіріс саласында кәсіпкерлік кызметтің дамуын кәдімгідей тоқтады, онын ішінде шағын бизнеске негізделгені де баршылық.

Өтпелі экономика кезінде  шағын кәсіпкерлікті қолдау мен  дамыту үшін мыналар қажетті:

— еркін бәсекелестікті калыптастырудың негізі ретінде шағын кәсіпкерлікті дамытудың кешенді мемлекеттік ғьшыми негізделген бағдарламасын жасау;

—  оны дамыту үшін каржылық базаны калыптастыру және каржылық жеңілдіктер (несие, салык жеңілдіктері, кайтаруды қажет етпейтін субсидиялар  және т.б.) жасау;

—  бағдарламада шағын кәсіпкерліктің ғылыми-техникалық прогресс бағыттарының басыңқы орны ерекше көрсетіледі;

—   шағын бизнесті кұруда елдің әртүрлі аймақтағы  шағын кәсіпорынның арнайы орталықтары  ерекше роль атқарады;

—  ірі және шағын  бизнес (франчайзинг) ынтымақтастығы негізінде шағын бизнесті дамыту максатында ірі кәсіпорындардың ресурстарын тарту, әсіресе сауда мен қызмет көрсету саласында.

Қазакстан Республикасында  шағын кәсіпкерлікті дамытуда ҚР-сы президентінің 1997 жылғы 6-шы науырызындағы  «Шағын кәсіпкерлікті дамыту мен мемлекеттік колдауды күшейту» шаралары жайлы жарлығы ерекше роль атқарды. Құжат әзінің мазмұны жағынан өтпелі экономика кезіндегі шағын кәсіпкерлікгідамытудың мемлекеттік бағдарламасы болып табылады.

ә) орта және ірі кәсіпкерліктіц мәселелері.

Өтпелі экономика кезінде  орта және ірі кәсіпкерліктін дамуы  көбінесе мемлекеттен алу және мемлекеттік  меншікті жекешелендірумен байланысты. Жоспарлы экономикада (әкімшілдік-әміршілдік) барлық орта және ірі кәсіпорындар мемлекеттік меншігінде болды. Тек жекешелендіру ғана оларды тәуелсіздікке, өз бетінше жұмыс жасауға мұмкіндік туғызады.

Өтпелі экономика жағдайында орта және ірі кәсіпкерліктің қалыптасуы өте қиын әрі езекті мәселе болып  қала береді, себебі оның тууы қоғамдық сана қабілетін езгертумен тікелей байланысты. Барлық мемлекеттік кәсіпорындар 1985-шы жыддан — қайта кұру басталғанға дейін толық шаруашылық есепте болды. Яғни, езін-өзі басқаруды және өзін-өзі қаржыландыруды, бірақ та біркелкі жоспарлы халық шаруашылығы кешенінде қалу, жоспарды орындау үшін ғана күресті. Өнімді бір жакқа өткізу мәселесі, өзіне керекті сатып алушыны іздеу кәсіпорындарға жүктелген емес. Бірнеше замаңдастар өмірімен қатысты қалыптасқан мұндай бағалы бағыт-бағдарлар бірден тез өзгере қоймайды жөне басқа кұндьшықтарға өзгерілмейді сонымен бірге нарықтық сипатқа ие де болмайды..

Өтпелі экономика кезінде  мемлекеттік кәсіпкерлік ерекше сипатка, мағынаға ие болды. Мемлекет нарыктықжүйе жолында жеке тұлға ретінде жаңа қызметті игеру тиіс — ол кәсіпкерлік  қабілеттілік. Кәсіпкерлік қызметтің экономикалық даму негізі мемлекеттік меншік болып табылады. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде мемлекеттік меншіктің ұлесі аса кеп емес, бірак осылай калыптасу мемлекетке өз кәсіпорынының болуьш қамтамасыз етеді. Бұл косіпорындар ұлтгык экономиканы дамыту ұшін қажетті тауар шығарып, тұрмыстык кызмет көрсетеді, сонымен қатар мемлекетгік бюджетті толтыру ұшін акшалай қаржы табады.

Алайда, мемлекеттің кәсіпкерлік  кызметі осы кәсіпорындардын  жұмысымен ғана шектелмейді. Мемлекеттің  кәсіпкерлік қызмет үлттык экономиканың барлык саласына тарайды, сыртқы экономикалық қызмет аясында ықпал етеді — ол кәдімгідей мемлекеттік бюджетті толықтырып, тұрақсыз күйдегі өтпелі экономиканы тұрақтандырады және мемлекеттің экономикалық деңгейін дамытуға әсер етеді.

Мысал ретінде Қазақстан  Республикасы мемлекетінің 90-шы жылдардың  ортасындағы кәсіпкерлік қызметін алуға болады. Сол кездерде шетел  капиталын тарта біліп, Қазақстан  өнеркәсіп өндірісінің алыптары — тау-кен, энергетика және металлургия  кешендерін кұлдыраудан сақтап қалды. Тек қана жылына 60 млн. гонна мүнай айдау үшін Батыс Қазақстаннан Қытайға, Өзен кенішінен Түрікменстан шекарасына дейін, Теңіз кенішінен Қаратеңіз терминалына, Новороссийск ауданына дейін мұнай кұбырларын салуға шетел инвестициясын тартты.

Басқа мысал ретінде  Қазақстан мемлекетінің бастамасымен 1996 жылдың басыңда Еуропа мен Азияның  жеті мемлекетінің арасыңдағы қол қойылған құжат мемлекеттік кәсіпкерлік  қызметтін жаңа деңгейін байқатты. Бұл құжаттағы мөселе: Қазақстан  территориясы арқылы өтетін Еуразиялық темір жолда транзиттік, ауыр жұк пен контейнерлік тасымалдауды шешу алу еді.

Келісімге байланысты жүктер Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінен Батыс  Еуропа елдеріне тасымалданады, ал бүл  елдерден Оңтүстік-Шығыс Азияға тасымалдау үшін белгілі төлем теленеді. Бұл келісім грансазиялық магистральды тірілтуге, жаңартуға жағдай жасайды және барлық магистрал бойында — Достық (Қытай шекарасында) станциясынан Озинка станциясына дейін (Ресей шекарасында) косымша жұмыс орынын ашуға мүмкіндік туғызады.

Нарықтық экономика кезінде макроэкономикалық процестерді мемлекеттің реттеуі тікелей және жанама тәсіл арқылы жүргізіледі (толығырақ «Нарықтық экономиканы мемлекеттік реттеу» тақырыбын қараңыз).

Өтпелі экономика кезінде  мемлекеттік реттеудің объектілеріне  экономиканы түрақтандыру саясаты немесе антициклдық саясат, ақша айналымын, инфляцияны, мемлекеттік бюджетті бақылау, тұрғындарды жүмыспен қамту саясаты, антимонополиялық саясат, яғни нарықтық бәсекелестік жағдайын бақылау, түрғындарды әлеуметтік қорғау саясаты жатады.

Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, тікелей тәсіл — мемлекеттік  экономикалық бағдарламаны жасау мен  өткеру арқылы жүргізіліп, кысқа, орта, ұзақ мерзімді міндеттерді шешуге ат салысады. Бұдан баскада, калыпты  және төтенше батдарламаларжасалады.

Жтлпы қабылданғандай, қазіргі жағдайда мемлекеттің кез-келген реттеушілік шараларының негізінде ақша айналымы жатады. Өтпелі жономикада ақша айналымы мемлекет бақылауынан шықпауы керек. Бұл макроэкономикалык деңгейіндегі мемлекеттің ең маңызды реттеуші қызметі болып табылады. Бұл жағдай «экономикалық кұлпырыс» жасаған мемлекеттер — Жапония, Онтүстік Корея, Тайвань - тәжірибесімен расталады. Бұл елдерде ең қиын — 1970-80-ші жылдары өнеркәсіп кұрылымынын қайта қүру менреформалаукезіңде акша айналымы, инфляция, мемлекеттік бюджеттің тапшылығы тұракты түрде мемлекеттін қатаң бақылауыңда бодды және бұл олардың бәсеңдеуі мен күйреу салдарын жокка шығарды.

Ал, Казакстан Республикасы нарыкка өту кезеңіңде (1990 ж.) бастапкы шарттарда басқаша түрде болды. Республика экономикасы осы кезде КСРО халык шаруашылығы кешенімен тығыз интефацияда болды. Ақшалай табыстың осуі өндіріс құддырауына қарағанда тауар массасымен (мөлшерімен) қамтамасызетілмеді. Тұрғындардың 1990 жылғы салым қалдықтары шамамеи 13 млрд рубль құрап, канағаттаңдырылмаған калдық сұраным 17 млрд рубльден асып кетті немесе жылдықтауар айналымы мен ақылы қызмет көрсетудің 76% астамын құрады.¹ Жісырын инфляция ашыкқа ұласьт, қаржы жүйесі бакылаудан шығып кетті.

Казакстан реформаны  оз бетінше 1993 жылы қараша айында ұлттык валютаны ендіргеннен бастап жүргізе бастады, шын мәнінде 1994 жыддан бастады.

Мерзімді басылымның корсеткеніндей, реформаны жүзеге асырған  жылдары инфляция деңгейі 13250 ретке  өскен, өндірістің күддырауы 1991-ші жылғы  деңгейге қарағанда 50% жеткен.²

Қазақстан үкіметі қабылдаған дағдарысқа қарсы шаралар бағдарламасы (1993-1995 жж.) және (1994-1995 жж.) өндіріс құлдырауы  мен инфляциялык процестің дамуын тоқтата алмады. Макроэкономикалық  тұрақтандыру мен әндірістің құлдырауын тоқтату үшін Қазақстан Республикасы үкіметі қаржы-бюджеттік және ақша-несие саясатын қатандау үстап, сырткы экономикачык қызметті либерализациялауда салық жайлы жаңа заңдар шараларын қабылдады. Меншікті жекешелендірудің батыл түріне көшіп, экспорттық сектордағы кәсіпорынды шетел фирмаларының басқаруына берді және келесі кезенде кәсіпорынның бақылау пакет акциясын оларға сатады. Мемлекеттік кәсіпорынның 16 мыңы жекешелеңдірідді, оның ішінде экономиканың экспорттық секторын қүрайтын ең ірі өнеркәсіп кәсіпорындары бар. Жапония, Оңтүстік Кореядағы әтпелі экономика тәжірибесі көрсеткендей, жақсы бағдарламаның болуы жеткіліксіз. Бүл жерде осы бағдарламаны қатаң түрде жүзеге асыру үшін мемлекеттің араласуы қажет. Әңгіме жоспарлы жүйеге қайту туралы емес, мемлекеттік реттеудің жана түрлері мен механизмін ендіруде болып отыр. Үлгтық экономикалық мәселелерді шешуде жеке сектор мен мемлекет арасында езара іс-әрекет пен тең қүқыктық әріптестікті қалыптастыру.