Нарықтық экономика құрудың алғашқы қадамдары

                                         Мазмұны

 

Кіріспе

 

Негізгі бөлім:

 

1.Мұнайгаз өндіру өнеркәсіптерін  орналастырудың принциптері мен  факторлары.

2.Нарықтық экономика қатынастары:

    2.1 Нарық құрылымы;

    2.2 Нарық механизмі; 

3.Нарықтық экономика құрудың алғашқы қадамдары.

Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 Мұнай газ өнеркәсіптерін орналастырудың принциптері мен                  факторлары

 

Өнеркәсіптің дамуы мынандай негізгі принциптерге (ережелерге) бағынады:

Кәсіпорындардың орналасуы:

1) аймақтың және бүкіл  елдің мүддесіне мүддесіне сай  пайдаланылатын ресурсы бар, барлық  жерлерде;

2) шикізат көзіне, отынға, энергияға, ғылыми орталықтарға, еңбек ресурсына және өнімді тұтынушыларға жақын жерлерде (бұл адамдардың еңбегін, материалдық ресурстар мен уақытты үнемдейді);

3) қоршаған ортаны  қорғау талаптарын және шет  елдермен қарым-қатынас жағдайын  есепке ала отырып;

4) еңбек өнімділігін  көтеретін өндірісті шоғырландырудың, мамандандырудың, кооперативтендірудің, құрамдастырудың және аумақтық-өндірісті үйлестірудің (кешендердің) артықшылықтарын пайдалана отырып орналастырылады.

Қазақстанның өнеркәсібінде  шағын кәсіпорындар көп. Бірақ өнімнің  негізгі бөлігін орта және ірі кәсіпорындар өндіреді. Өнім шығаруды ірі кәсіпорындарға жинауды өндірісті шоғырландыру деп атайды.

Шағын кәсіпорындар жаңа өнім шығаруға тез әрі икемді түрде  қайта құрыла алады. Бірақ көптеген салалар бойынша ірі зауыттар мен фабрикалардың артықшылықтары бар. Ондағы шоғырлану техниканы толығырақ пайдаланып, еңбек өнімділігін көрсетуге мүмкіндік береді. Сонымен бірге бір ірі зауытты салуға бірнеше ұсақтарын салудан аз қаржы жұмсалады.

Көптеген кәсіпорындар біркелкі өнім, мысалы, тек тракторлар немесе тек экскаваторлар шығарады. Өндірісті ұйымдастырудың мұндай түрін мамандандыру деп атайды. Маманданған кәсіпорандарда еңбек ресурсы жақсырақ пайдаланылады, еңбек өнімділігі жоғары, өнімнің өзіндік құны төменірек болады. Бірақ ондай кәсіпорнынның шикізат, тетік, машина бөлшектерін жеткізушілермен өндірістік байланыссыз жұмыс жүргізуі мүмкін емес. Дайын өнімді шығаруға бірнеше кәсіпорындардың қатысуын кооперация (ынтымақтастық) деп атайды. Ол да еңбек өнімділігін көтереді.

Кәсіпорындардың бір  бөлігін комбинаттар құрайды. Оларда әр түрлі өндіріс түрлері үйлеседі. Олар: 1) шикізатты өңдеудің біртіндеп жүргізілетін сатыларын, немесе 2) оларды бірігіп өңдеуді, немесе 3) бір-біріне қызмет көрсетуді қамтамасыз етеді.

Кәсіпорындардың орналасуына  әр түрлі факторлар, яғни себептер мен жағдайлар әсер етеді.

Бейнелеп айтқанда, «қандай  себептерге байланысты зауыт нақ  осы жерде салынған?» немесе «бұл заутты салу үшін қандай жағдайлар  қажет?» деген сияқты сұрақтарға жауап береді.

Фактордардың саны көп  емес, олар – шикізаттық, отын-энергетикалық, су, жұмыс күші (еңбек), тұтынушы, көліктік, ғылыми және экологиялық болып бөлінеді. Олар бірге отырып кәсіпорындар мен салалар орналасуын анықтайды. Бірақ әрбір тұрақты жағдайдың шешуші және қосалқы факторлары бар (15-кестеге қараңыз)

Бұл кестенің мәліметтері  Қазақстан өнеркәсібінің кеңістіктегі бейнеіне талдау жасауға және жаңа кәсіпорындарды орналастыруға өз нұсқауларыңызды  ұсынуға мүмкіндік береді.

Сонымен, Қазақстанның экономикасында өнеркәсіп шешуші рөл атқарады. Оған тиімсіз салалық құрылым мен өндірістің елдің батысына қарай ығысуы тән болып келеді. Қалыптасқан қолайсыз қатынасты жеңудің бір жолы – инновациялық даму, өнеркәсіпті орналастырудағы принциптер мен факторларды толық есепке алу болып табылады.

 

Нарық құрылымы және нарық механизмі

    Нарықтың қызметтері  оның құрылымымен тығыз байланыста  болады. Оған өндірісті тікелей  қамтамасыз ететін элементтер, сондай-ақ  материалдық және ақша айналысының  элементтері кіреді. Нарықтың құрылымы  көп жақты болады. Тауарлар мен  қызметтер нарығы, нарық қатынастарының тарихи бірінші обьектісі болып табылады.

    Еңбек бөлінісінің  дамуы барысыеда тауар және  қызмет көрсету нарығы біршама  өзгерістерге ие болады. Тауар  және қор биржалары, көтерме  және бөлшек сауданың әртүрлі  формалары, маркетингтік ұйымдар пайда болып, дами бастады.

    Тауарлар мен  қызметтер нарығына-тұтыну тауарлар  нарығы- азық-түлік емес тауарлар, қызмет көрсету нарығы- тұрмыстық,  коммуналдық, көліктік, тұрғын үй  және өндірістік ғимараттар нарығы  жатады.

    Обьективті  экономикалық жағдайлардың пісіп жетілуіне байланысты, бұл нарықтан жер, еңбек, капитал, яғни өндірістік факторлары нарығы бөлініп шықты.

    ӨҚндіріс факторлар  нарығы деп өндіріс құрал-жабдықтарын,  жұмыс күшін,жерді сату және  сатып алуды жүзеге асратын  нарықты айтамыз.

    Өндіріс үш  элементтен : адам еңбегі, еңбек заты  және еңбек құралдары өзара  әрекеті арқасында жүзеге асырылады. 

    Еңбек- бұл  адамдардың материалдары, рухани  игіліктер өндіру мен қызмет  көрсетуіне байланысты мақсатты, нәтижелі қызметі.

   Еңбек заты- адамның дайын өнім өндіру мақсатында өз еңбегі арқылы әсер ететін зат.

    Еңбек құралдары-  адамның дайын өнім өндіру  мақсатында өз еңбегі арқылы  әсер ететін зат.

    Еңбек құралдары-  бұл адамның еңбек затына әсер  ететін қаруы.

    Экономикалық теорияда әрбір ресурстарға сәйкес келетін өндіріс факторлар деген ұғымы бар.

    Өндіріс факторы  – өндіріс процесіне нақты  енгізілген ресурстарды айтамыз,яғни өндіргіш ресурстар. Оларға:

-жер;

-капитал;

-еңбек жатады.

    Жер- термині  кең мағынада қолданылады. Ол табиғаттың берген барлық пайдалы заттарын қамтиды, яғни жер, ауа, су мен орман ресурстары, пайдалы қазбалар байлығы.

    Капитал- бұл  тауарлар мен қызметтер өндіруде  қолданылатын адамдардың жасап  шығарған өндіріс құрал жабдықтары  мен ақшалай жинақтары.

    Еңбек- бұл  адамның өзіндік дене, интелектуалдық  және рухани күш қуатын жұмсау  процесі.

    Рента- капиталдан, мүліктен немесе жер учаскесінен  түскен белгілі бір табыс, ол  өзінің алушыларынан  кәсіпкерлік  қызметті талап етпейді. Рентаның  ішіне кіретіндер:пайыз, жалгерлік ақы және дивиденд.

    Жер нарығы- тек жердің өзі ғана емес,ауыл  шаруашылықөнімдерін өндіру үшін  фермерлер пайдаланылатынжерлер, жер  қойнауындағы пайдалы қазбалар,құрылыстар,ғимараттар  орналасқан жерлерде жатады.

    Жұмыс күші  нарығы- еңбек биржасы формасында ұйымдастырылады. Бұо арқылы жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныс, жұмыссыздардыәлеуметтік қорғау, даярлау және қайта даярлау жүзеге асырылады.

    Капитал нарығы- өндіріс құралдарын, ғимараттарды,құрал-жабдықтарды  сату мен сатып алудыұйымдастыру мен айналысады.

    Қаржы нарығы- бұл нарықта сату және сатып  алу обьектілері ретінде қаржы  құралдары,ақшалар, облигациялар, вексельдер  және басқада бағалы қағаздар  жатады. Бұл бағалы қағаздар қор  және валюта биржаларында сатылады. Олар нарықтық тепе- теңдіктің нақты барометрі болып табылады және тауар өндірісіндегі кез-келген өзгерістерге әсер етеді.

    Осы аталған  нарықтың үш түрібір-бірімен өзара  байланыста болады. Егер олардың  арасында тепе-теңдік орын алса, онда экономикада макроэкономикалық тепе-теңдікке бұзылса, онда экономикада диспропорция оорын алады.

Нарықтық тепе-теңдік ,нарықтық экономиканың маңызды элементі сұраныс пен ұсыныс негізінде  жүзеге асырылады. Дәл осы сұраныс  пен ұсыныс арқылы өндірушілер мен  тұтынушылар арасында тұрақты байланыс қалыптасады.

    Нарықтық экономиканың  әрекет ету механизмі үш принциптерге  негізделеді:

-маржиналды(шекті)талдау;

-шығындарда баламалы  таңдау;

-экономикалық ұтымдылық.

    Нарықтық механизмнің  тиімді,әрі нәтижелі әрекет етуі  көп жағдайда нарық инфрақұрылымының даму дәрежесіне байланысты болады.

 

Нарықтық экономиканы  құрудың алғашқы қадамдары

КСРО Жоғарғы Кеңесінің 3-сессиясы нарықтық экономикаға көшу туралы мәселе көтерген болатын. Осыған байланысты республиканың өз ерекшеліктерін ескере отырып, Қазақстанданарықтық шаруашылыққа көшудің концепциясын жасау қолға алына бастады. Дүниежүзілік экономаканың озық тәжірибелерін ескере отырып шаруашылықтың тиімділігіне қол жеткізу — экономикалық реформаның мақсаты ретінде қаралды. Бұған жету үшін катардағы көптеген маңызды мәселелерді шешу қажет болды. Атап айтқанда, олар мыналар:

• экономикалық қарым-қатынастарды ырықтандыруды жүзеге асыру;
• мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру негізінде жеке меншікті трансформациялауды жүзеге асыру;
• кәсіпкерлікті дамытуға жағдай жасау;
• республикада инфрақұрылымды өрістетуге мүмкіндік туғызу;
• қаржылық-несиелік саланы реформалау;
• шетел капиталын кеңінен тарту арқылы ашық экономикалық жүйені орнықтыру.

90-жылдардағы Қазақстан экономикасының тоқырау жағдайы аталған мәселелерді жүзеге асыруға кері әсерін тигізді.

Тоқырау жағдайын тоқтату  және нарықтық қатынасты орнықтыру  мақсатында бірқатар шаралар қолға  алынды. Алғашқы әрекет - 1992 жылдың қаңтарындағы ырықтандырудың бірінші кезеңі болып табылады. Нарықтық экономиканың бір қыры — еркін баға. Ал баға сұраныс пен ұсыныс арқылы анықталады. Ендігі жерде оны мемлекеттік тұрғыдан реттеудің қажеті жоқ.Бағаны ырықтандыру біркелкі жүргізілді, осыған орай мемлекет тауар түрлерін біртіндеп қысқартып отырды. Тұтынушылардың ынта-ықыласын қорғап, қолдап отыру мақсатында баға жөнемонополияға қарсы саясат жүргізетін мемлекет дүниеге келді. Еркін бағаны орнықтырудың бірыңғай тәртібі ойластырылды. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі төуелсіз статусқа ие болды.

Нарықтық экономиканың кідіріссіз дамуын жеделдету үшін заңды базаны әзірлеу жұмыстары үздіксіз жүргізілді.

Қазақстан Республикасының 1993 жылғы бірінші Конституциясы бойынша жеке меншік ресмилендірілді. Бұдан кейін жеке бизнесті дамытуға құқықтық негіз жасалды. Бұл кезеңдегі өндірістің құлдырау себептерін былайша түсіндіруге болады:

• технология мен басқа да құрал-жабдықтардың моральдық және физикалық тұрғыдан ескіруі;
• бағаның ырықтандырылуына байланысты энергия көздеріндегі шығынның көбейіп, өнімнің қымбаттауы;
• KCPO ыдырағаннан кейін іргелес республикалармен арадағы экономикалық байланыстардың үзілуі;
• жеке мүмкіншіліктің жетіспеуі;
• заемдік айналым арқылы тығырықтан шығудың қиындығы.

Қазақстан экономикасын тұрақтандыру мақсатында 1993 жылы маңызды  деген екі шешім кабылданды:

1. Республикадағы жеке меншік түрлерін бір қалыпқа түсіру мақсатында 1993 жылдың сөуірінен бастап мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің Ұлттық бағдарламасы іс жүзіне асырыла бастады.
2. 1993 жылдың 15 қарашасында республиканың өз ұлттық валютасы — теңге айналымға енді. Бұл елдің өзіндік қаржы жүйесін қалыптастыруға мүмкіндік жасады. Шындығына келгенде, Қазақстан осы күннен бастап экономикалық дербестік жолына түсті.

Мемлекет иеліғінен  алу мен жекешелендіру бағдарламасы. Мемлекет меншігінен алу үдерісі 1992 жылы басталды. Ол алғашында сауда объектілерін, қоғамдық тамақтандыру, тұрмыстық қызмет көрсету және баска қызмет көрсету салаларын сату түрінде өтті. Алғашқы жылы 6200-дей ұсақ мекемелер жекешелендірілді. Ірі кәсіпорындар, әсіресе өнеркәсіпорындары, сол кездегі қолданыстағы заңға орай, еңбек ұжымдарына берілді. Бұлар, негізінен, жеңіл өнеркәсіп мекемелері еді.

Нарықтың дамуы жеке меншіктің көптүрлілігіне тікелей байланысты. Жекешелендірудің басты-басты үш кезеңі ұсынылды:

1. Жалпылай жекешелендіру. Мұндағы негізгі мақсат — қоғамның барлық мүшелерін қатыстыра отырып, жеке меншіктік құқықты іс жүзінде дәйектеу. Жекешелендіру барысында азаматтардың 97%-ы тегін купондарға қол жеткізіп қана қоймай, оларды өз қалауынша инвестициялық-жекешелендіру қорларында (ИЖҚ) сақтауға мүмкіндік алды. Республикатұрғындары бұл жолы жеке меншіктік құқыққа емес, бар болғаны ИЖҚ-ның дивидендіне ғана ие бола алды Инвестициялық-жекешелендіру қорларының да бұл кезде өз қиындығы бар еді. Өздерінің емін-еркін ақша айналымы болмағандықтан, олар тұрғындардан келіп түскен купондарды дер кезінде ақшалай түрде қайтара алмады. 
   ИЖҚ келіп түскен купондарды арнаулы аукциондарға салу арқылы жекелеген мекемелердің акцияларына ие болғанымен, ең мекемелердің дені, өкінішке орай, жұмыссыз еді. Осы және басқа да себептерден инвестициялық қорлар өзін-өзі ақтай алған жоқ. Акционерлік коғамдар жұмысын басшылыққа алу үшін оларға, ең алдымен, жеткілікті мөлшерде акциялар керек болатын. Құнды қағаздарға байланысты нарықтық қатынастарды қалыптастыру мен дамытуда оларға ИЖҚ лайықты дәнекерлік қызмет атқарды. Жекешелендіру үдерісі, өзіне халықтың қалың тобын тарту арқылы әлеуметтік әділдік идеясын іс жүзіне асырды.
2. Шағын жекешелендіру жалпылай жекешелендіруге қарағанді халықты өзіне көбірек тарту мақсатында жүргізілді. Шағын немесс* ақшалай жекешелендіру объектілері — көтерме жәнебөлшек сауда нүктелері, қоғамдык тамақтандыру орындары, өндірістік мекемелер және басқа да қызмет түрлері болып табылады. Орталық Азия бирлсн қоры аралық сауданы ұйымдастырудың ұйытқысы міндетін атқарды. Шағын жекешелендіру үлкен мемлекеттік шығындарды қажет еткен жоқ, керісінше, Қазақстандағы шағын және орта бизнесті дамытуға ықпал жасады.
3. Жеке жобаларға байланысты жекешелендірулер аса ірі (5000-нан аса жұмысшылары бар) мекемелерді қамтыды. 1994 жылдан бастап мұндай мекемелер шетелдік басқаруға беріле бастады.