Өнімнің өзіндік құнын талдау

           P

                                          

                                             D₁

                                       D

                                    D₂

                                              Q

2 сурет. Сұраныс қисық сызығының жылжуы.

Кейбір  жағдайларда сұраныс заңы әрекет жасамайды. Мұндай ахуалдар сұраныс  заңының парадоксы (қайшылығы) деп  аталады. Олар 4 жағдайда айқын білінеді, әр қайсысын бөлек қарастырайық.

1. Бай сатып алушыларға көзделген  тауарлар немесе әдемілік, салтанат заттары, олардың тартымдылығы – бағасында. Бұл тауарлар мәртебелі, қадірлі болып саналады да, бай, ауқатты сатып алушылардың «көпшілік алдында көрсету үшін», үлкен әсер ету үшін сатып алынады. (Веблен әсері). Сондықтан, оларға бағаның түсуі тартылымдылығын азайтып, сату көлемін кемітеді.

2. Бағасы бойынша сапасы жөнінде  айтылатын тауарлар. Сатып алушыларда тауар туралы аз мәлімет болғанда (ақпараттың бейсимметриясы), олар бағаға қарап, тауарды сынайды. Тауардың төмен бағасы сәйкес сапасы туралы белгі беріп, сұраныс заңының әрекетіне қарама-қарсы (қайшы) әсер тудырады.

3. Гиффен тауарлары. Ағылшын статисті әрі экономисті Р.Гиффеннің байқауы бойынша, ХІХ ғасырдағы Англияда «нан неғұрлым қымбат болса, соғұрлым көп сатып алынады», кейін бұл байқаулар «Гиффен парадоксы» (қайшылығы) деп аталатын болды. «Гиффен парадоксының» мәні мынада: табыстарының деңгейі өте төмен Англия халқының негізгі бөлігінің ең басты тамағы – нан. Нанға бағалардың өскен жағдайында нан жалғыз, қол жетерлік тамақ болып саналады, өйткені басқа тамақ өнімдеріне (ет, көкөністер, жемістер) бағалар одан да жоғары. Осы себептен нанға деген сұраныстың көлемі өсе береді. «Гиффен қайшылығы, парадоксы» тұтынушылар табыстарының өте төмен жағдайында ең қажетті тауарларға қатысты пайда болады да табыс әсері ауысу әсеріне қарағанда сұранысқа үлкен ықпал жасауымен түсіндіріледі. Сонымен, ол сұраныс заңының әрекетіне қайшы келмейді, өйткені салыстырмалы арзандаған тауарға (бағасы көтерілсе де), сұраныстың өсуі орын алады.

4. Инфляциялық күтулер – инфляция кезінде бағалардың көтерілуі сұраныстың үлкеюіне әкелуі мүмкін, себебі тұтынушылар келешекте бағалардың одан да жоғарылауын күтеді.

Жеке  сұраныс (бір тұтынушының сұранысы) пен нарықтық (салалық) сұранысты (осы  нарықтағы немесе саладағы барлық тұтынушылардың сұранысы) айыру қажет. Нарықта сатушылар  ұсыныс жасайды. Ол (ұсыныс) өндіріс  нәтижесі және де сатушы осы баға бойынша  сатуға дайын тауарлар саны болып  келеді. Ұсыныс функциясының түрі:

Q_S = f (P, P_S, P_C,p_res,  K,T,N), мұнда

Q_S – тауар ұсынысы (supply)

P – тауар  бағасы

P_S, P_C – субститут – тауарлары мен комплементарий – тауарлардың бағалары

P_res – ресурстар (қорлар) және өндіріс факторларының (resources) бағасы

K – технология  деңгейі 

Т – салықтар мен жәрдемақылар (taxes)

N – нарықтағы  сатушылар саны 

Тауар бағасы мен оған ұсыныс шамасы арасындағы тура тәуелділік ұсыныс заңы деп аталады да графикалық – ұсыныстың қисық сызығы түрінде бейнеленеді. Ұсыныс қисық сызығының оңды ылдиі, еңкіштігі бар. (3 сурет)

           P                                            S

 

 

 

                                                          Q

3 сурет. Ұсыныс қисық сызығы

Ұсыныс  көлемінің өзгеруі ұсыныстың  бағалық емес детерминаттары ықпалымен  болып жатады – өзара ауысатын және өзара бір-бірін толықтыратын тауарлардың бағасы, ресурстарға (қорлар) және өндіріс факторларына қойылған бағалар, технологиялар, салықтар мен  жәрдемақылар, нарықтағы сатушылар  саны, бұл графикта ұсыныс қисық  сызығының жылжуымен бейнеленеді. (4 сурет).

Ұсыныстың бағалық емес факторларының кез  келген өзгерістері (соңғыны санамағанда), экономикалық мағынада өндіріс шығындарының өзгеруінін білдіреді, яғни тауар өндірісінің  арзандауын немесе қымбаттауын. Сонымен, нарықтық ұсынысының қисық сызығы ұсыныс бағасының қисық сызығы болып  келеді – сатушылар тауардың осы  санын сатуға дайын ең төмен бағасы. Ұсыныс бағасы тауарды өндіру шығындарын жабуға тиісті, сондықтан, неғұрлым ол төмен болса, нарықта тауардың соғұрлым аз саны сатылады және керісінше.

 

                                S₂                   

           P                                      S

                                           S₁

 

 

                                                          Q

4 сурет. Ұсыныс қисық сызығының жылжуы.

Ұсыныс  қисық сызығы нарық сұранысының  сипатына байланысты өз кескінін, пішінін  өзгертеді. Қисық сызықтың ең көп  таралған түрі 5 суретте көрсетілген: алдында ұсыныс шамасы өседі, бірақ  белгіленген шектен кейін ұсыныс қисық сызығы тік болып кетеді. Бұл өндірістік ресурстар (қорлар) таусылып, өндірістің өсуіне мүмкіндіктің жоқ  екендігін білдіреді.

            P                      S

 

 

                                                  Q 

5 сурет. Ұсыныс қисық сызығының кескіні (пішіні) – (конфигурация).

Кей жағдайларда  ұсыныс қисық сызығы кері еңкішті  болуы мүмкін: бағаның өсуіне қарай  ұсыныс белгіленген деңгейге дейін  өседі, ал оған жеткенде – қысқарады. (6 сурет). Қисық сызықтың мұндай пішіні ауысу әсерімен (А₁ нүктесінен В нүктесіне дейінгі аралықтағы) және де табыс әсерінің кейінгі әрекетімен (А₁ нүктесіне дейінгі аралықтағы) түсіндіріледі.

P           

                 А₁

                                      В 6 сурет. Ұсыныс қисық

                                                                       сызығының пішіні

                          А

               S

                                                      Q

Мысал ретінде  еңбек нарығындағы ахуалды (жағдайды) келтіруге болады: күнделікті қажеттіліктерді  қанағаттандыруға жеткілікті еңбекақының  деңгейіне жеткеннен кейін, жалдамалы  жұмысшы жалақының өсіруін талап етеді. Ауысу әсерінің әрекеті бос уақыттың баламалы құны – жалақының өсу жағдайында бос уақытты жұмыспен ауыстыруда тұрады. Табыс әсерінің әрекеті табыс өскен сайын жұмысшы көбірек бос уақытқа ие болуға тырысады. Бұл ахуалды біз келесі тақырыптарда толық және тыңғылықты қарастырамыз. 6 сурет. – ұсыныс қисық сызығының кері еңкіштігі (ылдиі). Ұсыныс қисық сызығы сонымен бірге уақытша аралықпен де себептелуі мүмкін. Ағымдағы кезеңде (IR – immediate run) өндіріс факторларының бәрі тұрақты, өзгеріссіз тұрғанда, ұсыныс қисық сызығы тік болады.

Қысқа мерзімді кезеңде (SR – short run), кейбір факторлардың өзгермелі (құбылмалы) жағдайында сұраныстың қисық сызығы жайпақтау болып  келеді. Ұзақ мерзімді кезеңде (LR – long run) өндіріс факторлары құбылмалы, айнымалы жағдайында ұсыныс қисық сызығы одан сайын жайпақ болады. (7 сурет)

P                 S                       P                       S           P

 

                                                                                                                             

                                                                                                                   S

                                    Q                                        Q                                    Q 

 

7 сурет. Ағымдағы қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді кезеңдердегі ұсыныстың қисық сызығы.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.3 Нарықтың тепе-теңдігі

Нарық тепе-теңдігінің моделі (үлгісі) А.Маршаллдың неоклассикалық синтез деп аталатын теорясында ХІХ  ғасырдың екінші жартысында көрсетілген. Нарықтық баға белгілеудің мәні мен  табиғаты жөніндегі мәселе көп уақыт  бойы экономика теориясының негізгі  мәселесі болған. Саяси экономия классикалық  мектебінің өкілдері осы мәселені тек  қана (ұсыныс) өндіруші тұрғысынан зерттеген, олардың пікірі бойынша – баға белгілеуінде негізгі рөл өндіріс  шығындарына берілуі керек. Маржиналистер, керісінше, өз назарын игіліктің  пайдалылығына аудара, оны нарық  бағасын белгілейтін негізгі  фактор ретінде санап, яғни сұраныс (тұтынушы) тұрғысынан ойлаған.

Неоклассикалық  мектебінің негізін қалаушысы ағылшын  экономисті А.Маршаллдың бейнелі, нақысты  сөзі (сөйлемшесі) бойынша сұраныс  пен ұсыныс «бір қайшының екі жүзі»  болып, нарықтық бағаның белгілеуінде бірдей қатысатынын дәлелдеді. Бір  тауардың сұраныс қисық сызығы графигін осы тауардың ұсыныс қисық сызығына жатқызып, біз жартылай нарықтық тепе-теңдік моделін (үлгісін) – бір тауар  нарығындағы тепе-теңдікті аламыз. (8 сурет)

Сұраныс пен ұсыныс қисық сызықтарының нүктесі  – нарық тепе-теңдігі нүктесі, ол теңсалмақты баға мен тауардың теңсалмақты санына сәйкес келеді, яғни сатушы мен сатып алушыны  қанағаттандыратын баға мен санға.

P

S

 

 

D

                                                       Q

8 сурет. Жартылай нарық тепе-теңдік моделі (үлгісі).

Егер  тепе-теңдік бағадан немесе саннан ауытқу байқалса, нарық тепе-теңдік жайынан (күйінен) шығады. Тепе-теңдікке жетудің 2 балама жолдары – Вальрас  бойынша тепе-теңдік және Маршалл  бойынша тепе-теңдік деп аталады. Швейцар экономисті Л.Вальрас әзірлеген  моделінде (үлгісінде) тепе-теңдіктен ауытқу нақты нарық бағасының тепе-тең бағасынан ауытқу нәтижесінде болады (9 сурет). Нақты нарық бағасы (Р₁) теңсалмақты баға (Р_Е) деңгейінен төмен белгіленді дейік. Бұл жағдайда сұраныс ұсыныстан асып (Q_D > Q_S), сұраныс артылып қалады, ол сатып алушылар арасында бәсекелестік туғызып, нарық бағасын теңсалмақты баға деңгейіне дейін жоғары итермелейді. Егер нарық бағасы (Р₂) теңсалмақтыдан (Р_Е) жоғары болса, ұсыныс молшылығы (артылып қалуы) орын алып, сатушылардың бәсекелестігі нарық бағасын теңсалмақты деңгейге дейін төмендетеді. Вальрас бойынша сұраныс пен ұсыныс функцияларының түрі:

Q_D = f (P); Q_S = f (P); тепе-теңдік шарты Q_D =  Q_S

                                                                           

                                                                   

  P₂                           P₂

 

                             E                             P_E                        E      

  P_E                                                                                                        

             

    P₁           Q_S     Q_E       Q_S'                 P₁                   Q_S       Q_E       Q_S'                

9 сурет. Вальрас бойынша         10 сурет. Маршалл бойынша

тепе-теңдік                                 тепе-тендік

Маршалл моделінде (үлгісінде) тепе-теңдіктен  ауытқу ұсыныс нақты шамасының тепе-тең  шамасынан ауытқуынан болады (10 сурет). Егер ұсыныс нақты шамасы тепе-тең  деңгейінен төмен болса, сұраныс  бағасы ұсыныс бағасынан жоғарылап  кетеді (Р₂ > Р₁). Жоғары баға ұсыныстың өсуіне әкеледі. Маршалл бойынша, сұраныс пен ұсыныс функциялары мен тепе-теңдік шарты мынадай болады:

P_D =f (Q); P_S = f (Q); P_D= P_S

Нарық тепе-теңдігінің модельдері (үлгілері) статикалық болып  келеді, өйткені олар уақыт факторын есептемейді. Тепе-теңдік динамикалық  моделінің (үлгісінің) мысалы – «өрмекші тәрізді» модель. Оны көрсету үшін сұраныс ағымдағы кезеңнен (t), ал ұсыныс – өткен кезеңнің бағасынан тәуелді  дейік (t-1).

 

        P                                                                   P                                      S  

 

S

   P_t

 

     P^*

   P^* 

 

P_t-1                                           

                                                      D                                                   D

 

а)           Q_t-1               Q^*          Q_t                       б)                      Q^*

                                              

     P                                         

 

                                               P_t                                        S

 

 

                                             P_t-1

                                             в)            Q_t-1            Q_t       D