Шетел тұлғаларның салық салу ерекшеліктерi

Тұтыну салықтырына  қатысты бұл қорытындылар төмендегілерден  тұрады:

- салықты енгізу бағаның  өсуіне әкеледі және салық  салынатын тауарларға сұранысты  қысқартады;

- бағадағы және өндірістегі өзгерістер ауқымы сұраныс пен ұсыныстың икемділігіне тәуелді болады;

- салық ауыртпалығы  сұраныс және ұсыныс икемділігіне  қатысты сатушы және сатып  алушы арасында таратылады;

- белгілі шектен жоғары  салық мөлшерлемелерін жоғарылату  кезінде салықтық түсімдер төмендеуі мүмкін.

Өндіріс факторына салықтар қатыстылығына қарай бұл ережелер мен қорытындылар мыналарға бөлінеді:

- салық өндіріс факторында  табыстың жалпы нормасын жоғарылатады, осы факторлардың ұсынысын қысқартады  және пайданың таза нормасын  төмендетеді;

- салық ауыртпалығын  қайта тарату сұраныс және  ұсыныстың икемділігіне тәуелді  болады;

- бұл салықтар шешуші  әсерді үй шаруашылығының шығындарына  емес, кірістеріне тигізеді;

- өндіріс факторына  салық салу өзгерістерінің соңғы  нәтижесі нарық құрылымына, ұжымдық келісімшарттарға және бәсекелестік шарттарына тәуелді болады.

Салықтық қатыныстар үйлестігі мемлекеттің, салық төлеушілердің  және өзге мемлекеттердің мүдделерін, ұзақ мерзімді және тұрақты теңдігін, қамтамасыз ететін салықтық қатынастар  жүйесін құруды білдіреді. Мемлекеттің қазыналық мүдделері мен шаруашылық субъектілеріне салық ауыртпалығы арасындағы қатынасты; салық төлеушілер мен мемлекттік орган міндеттерінің және құқықтарының теңдігін қамтамсыз етуді; барлық деңгейлердің салықтық мүдделерін үйлестіруді; салық салу жүйесін еларалық бірыңғайландыру үшін сәйкес негіздерді қалыптастыруды салықтық қатынастар үйлестіру бағыттары ретінде қарастыруға болады. Алғашқы үш бағытқа салық реформалары негізінде біршама қол жеткізілді. Ал салықтық қатынастарды еларалық үйлестіру қажеттілігі, ортақ кеден және салық саясатын жүргізу мақсатында, мемлекттерді біртұтас халықаралық одаққа біріктіру кезінде пайда болады. Салықтық қатынастарды үйлестіруді қарастырылатын бағыты салық салудың белгілі элементтерін бірыңғайландыруды, халықаралық бірлесуге қатысушы елдердің ұлттық салық жүйесі және салық саясатын құрылымдастыруды білдіреді. Еларалық үйлестіруді жүзеге асыру мемлекетаралық бірлесу үшін біртұтас салық жүйесіне бірден көшуді білдірмейтіндігін айта кеткен жөн. Дегенмен неғұрлым терең саяси немесе экономикалық бірігу, сондай-ақ тәуелсіз елдердің бірігуі негізінде конфедеративті мемлекетті құру жағдайында салықтық қатынастардың үйлестіруі бірыңғай салық кеңістігін құруды қарастырады. Осы уақытқа дейін бірігудің өзара байланыстар жолында құрылған бірлестіктер және одақтар толығымен құрылмады, әсіресе тарифтік реттеу, салық заңдарының бірыңғайлылығы бөлігінде. Сондықтан қазіргі кезде бірігуге байланыстарды жүзеге асыру барысында, салықтық қатынастар үйлестірілуіне көп көңіл бөлінуде.

Мұндай еларалық үйлестірудің айқын мысалы ретінде 2003 жылдың 23 ақпанында  Бірыңғай экономикалық кеңістікті құру туралы Қазақстан, Белоруссия, Ресей  және Украина мемлекеттерінің шешімін  қарастыруға болады. Осы тұрғыдан осы елдердегі салық жүйелерінің ерекшеліктеріне тоқталады.

Бірыңғай экономикалық кеңістікке кіретін төрт елдің салықтар және алымдар жүйесі бүгінгі күнге  дейін даму үрдісінде. Барлық төрт елдегі салық реформалары бір уақытта 1990 жылдың ортасында басталған, бірақ  салық жүйесін реформалау қарқыны елеулі айырмашылықта болады. Бұл салықты реттеу бойынша заңдылытарды өңдеуде айқындалады.

Қазақстан және Ресейде  салықтық реформалар 1990 жылдардың ортасында  басталды. Осы екі елде бір команда  жұмыс жүргізді, Алматыда қазақстандық және ресейлік салық кодексін өңдеушілерге бүкіл әлемдік салық мамандарының тобы кеңес берді. 1994 жылы әлемдік екі топ осы елдер үшін, батыс стандарттарына негізделген үлгілік салық кодексін ұсынды.Бұл құжаттар сол кедегі жетекші салықшылар үшін салық заңдарының идеалы сияқты көрінді, бірақ екі құжат та парламеннтерде талқылаудан өтпеді.

Ресейде салық кодексінің бірінші бөлімі 1998 жылы, ал екінші бөлімі 2002 жылы қабылданды. Осы құжаттардың  негізгі нормативтік құжат ретінде  қабылдағанға дейін, 1991 жылғы салық жүйесінің негіздері туралы заң, салық қатынастарын реттеген, негізгі нормативтік акт болды.

2002 жылдың желтоқсан  айында Белоруссияда Салық кодексінің  тек жалпы бөлімі қабылданды. Қазіргі кезде салық салу объектілері,  салық төлеу реті, әрбір салық  бойынша мөлшерлемелер және жеңілдіктер, сондай-ақ салық жүйесінің деңгейлері арасында салықтық алымдарды тарату Белоруссияда салықтық және бюджеттік заң актілерімен реттеледі.

Украинада да Салық кодексі  талқылану сатысында. Салықтық қатынастар жекелеген заңдар, қаулылар және нормативтік актілер жүйесімен реттеледі, ал осының нәтижесінде салыққа байланысты заңда салықтық жеңілдіктердің кең мүмкіндіктерін күрделі және шиелініскен жағдайды көрсетеді.

Сонымен, соңғы уақытқа  дейін, қарастырылатып отырған елдерде  салық заңдылығын өңдеуде үйлестіру,ұқсастыру байқалмайды.Украина және Белоруссияда салық кодексінің болмауы олардың салық жүйелерінің жетілмегендігін білдіреді.Бұл жағдай, бір жағынан салық заңдарын бірыңғайландыруда, біпрігу үдерісі шегінде заң жобасын тақылауға мүмкіндіктер беретін, артықшылықтарды құруы мүмкін.Бірақ бұл артықшылық дамудың жалпы векторы да болмауы нәтижесінде жойылып кетеді. Қазақстан мен Ресейдің тек салық жүйелерінде емес, сондай- ақ олардың даму бағыттары арасында елеулі айырмашылықтары бар.Жеке параметрлер бойынша осы екі елдің арасындағы алшақтық, олардың әрқайсысын Украинамен немесе Белоруссиямен салыстыра қарағандықтан, әлдеқайда үлкен. Сондықтан, барлық республикалардың қабылдау мүмкін, салықтық реттеудің ортақ ережелерін талқылау,, зерттеу негізгі проблема зерттеу проблема болып табылады.

Мемлекеттік басқару  қағидаларындағы айырмашылық, осы  елдердің салық салу жүйесіндегі  айырмашылықты шарттайды. Ресей  Федерациясында үш деңгейлі салық жүйесі қызмет етеді. Бірінші- бұл федералды  деңгей. Федерадлды салықтар бүкіл ел аумағында қызмет етеді және жалпы ресейлік заңдармен реттеледі. Бұл- федералды бюджеттің кіріс бөлігін құрайтын, неғұрлым жоғары кірісті көздер, олардың есебінен федерация субъектілері бюджеттерінің және жергілікті бюджеттердің қаржылық тұрақтылығы қамтамасыз етіледі. Екінші деңгей -федералдық заңдар талаптарынан шығатын федерация субъектілерінің заң шығарушы органдарымен тағайындалатын, аймақтық салықтар. Бұл салықтардың бөлігі Ресей аумағындағы міндетті салықтарға жатады, бұл жағдайда аймақтық өкімет белгілі шекте мөлшерлемелерді реттейді, сондай-ақ салықтық жеңілдіктерді тағайындайды. Үшінші деңгей-жергілікті салықтар.

Салық салудың екі  деңгейлі жүйесі қызмет ететін, Украина  мен Белоруссияда, сәйкесінше, республикалық  және жергілікті салықтарға бөлінеді. Қазақстанда бір деңгейлі салық жүйесі бекітілген.Салықтар жалпы мемлекеттік сипатта болады, бұл кезде республикалық және жергілікті бюджеттер арасында салықтық алымдарды бөлудің нормативтері тағайындалады.

Қарастырылып отырған елдердің салық жүйесі салықтар және алымдардың саны бойынша, айналым салықтарын пайдалану деңгейі бойынша, оларды салық жүйесінің деңгейлері арасында бөлу бойынша айырмашылықта болады.

Барлық төрт мемлекеттің  ортақ белгісіне, қолданылатын жанама салықтары жиынтығының жалпы мемлекеттік деңгейде болуы және жалпы мемлекттік салықтар ішінде заңды және жеке тұлғалардың табыс салығының болуы, сондай- ақ экологиялық салықтың болуы жатады. Ренталық төлемдер барлық төрт елде әр түрлі болғанымен, олар салық жүйесінің әр түрлі деңгейлеріне сәйкес келеді.

Салықтық кірістердің  неғұрлым жақын құрылымы Ресей және Белоруссияда: олардың бюджетке түсетін  үштен бір бөлігін әлеуметтік төлемдермен қамтаммсыз етіледі. Қосылған құнға салықпен қоса олар кірістердің  жартысын қалыптастырады. Қазақстанда басқа елдермен салытығанда корпорациялық табыс салығы мен қосылған құнға салық басқа елдермен салыстырғанда үлкен рөл атқарады, олардың кірістерінің 70% қамтамасыз етеді. Украинада түсімдердің елеулі бөлігі баждарға байланысты, олар 40% құрайды, ал қосылған құнда салықтармен бірігіп салықтық кірістердің 2/3 бөлігін құрайды. Сонымен барлық төрт елдің салықтық кірістерінің құрылымы жалпы сипатқа қосылған құндық салықтардың елеулі үлесі болып табылады.

Осы елдермен салыстырғанда  Қазақстанға салық ауыртпалығының ең төменгі мөлшері, ал Белоруссияда ең жоғары салық ауыртпалығы тән. Егер Қазақстан, Украина және Белоруссияда салық ауыртпалығының мөлшерін шамалы төмендету үрдісі байқалса, Ресейде керісінше, соңғы жылдары ол шамалы жоғарылаған. 2003 жылы Ресейдегі салық ауыртпалығының жалпы деңгейі Белоруссияның салық ауыртпалығы көрсеткішіне жақындады., ал Украина бұл көрсеткіш бойынша, Қазақстаннан алға шығып, аралық орын алды.

Халықаралық салыстыруларға сүйенетін болсақ, барлық қарастырылып отырған мемлекеттердегі салық ауыртпалығы басқа өтпелі экономикалы Еуропа елдерімен, сондай- ақ дамыған елдермен салыстырғанда төмен. Мысалы, 1997 жылы Шығыс Еуропа елдері бойынша қосылған құнға салықтың орта мөлшерлемелері 20,6 пайыз, әлеуметтік салық 43,5 пайызды, пайдаға салық 31,4 пайызды құрады. Яғни олар қарастырылыпотырған төрт елдің кез келгенімен салыстырғанда да жоғары болды. «Төрттік» елдердегі салық ауыртпалығының мұндай төмендеуі, жоғары тәуекелдіктің орнын толтыру ретінде қарастырылады. Жоғары экономикалық және саяси тұрақсыздық жағдайчында мұндай стратегияның дұрыстығы тұрақтану кезеңінде күмән туғызады.Яғни, енді осы елдердің барлығында салықтық реформалар салық ауыртпалығын төмендету бойынша емес, оларды ықшамдауға, ынталандыруды нығайтуға, салықтық түсімдер құрылымын жақсартуға және әділеттілік қағидасын жақсартуға бағытталады.

Барлық төрт елде де салықтық реформалар жүргізілуде, бірақ олардың  жалпы векторлары да сәйкес келмейді. Сонымен қатар, қызмет ететін салықтық жүйені реформалаудағы қадамдардың айырмашылықтары елеулі болуда. Неғұрлым ілгері сипатымен Қазақстан ерекшеленеді. Ресей салық жүйесін, оның үдемелігі тұрғысынан екінші орынға қоюға болады, ал одан кейінгі орынды Украина және Белоруссия алады. Салық жүйесін бірыңғайландыру стандарттарын тандау проблемасы да бар. Егер Белоруссия Ресей тәжірибесі барлығын айқын көрсетсе, Қазақстандағы және Украинадағы реформалар өздерінің даму бағыттары бойынша жүргізілуде.

Қарастырылып отырған  елдердегі салық жүйелерінің  ортақтықтары басым ба, әлде айырмашылықтар басым ба деген сұраққа жауап беру үшін, біріншіден, салықтардың негізгі тұрпаты бойынша елдердегі салықтар мөлшерлемелерін салыстыру; екіншіден, бюджет кірістеріндегі неғұрлым үлкен үлен алатын, сәйкесінше негізгі салық ауыртпалығын анықтайтын салықтарды бөліп алу; үшіншіден, қарастырылатын елдрдің жалпы салықтық ауыртпалығын бағалау қажет.

Осы елдердің салық жүйесін  бірыңғайландыру мәселесі саяси  талқылаулар шеңберіне кіреді және қазіргі кезде кейбір бірыңғайлыққа  қол жеткізілгенін байқауға болады. Ресейде, Украинада және Белоруссияда қосылған құнға салықтыңмөлшерлемелері бңірдей және әлкуметтік салық деңгейі жақын. Қазақстанда бұл салықтардың деңгейі елеулі төмен. Ресей және Белоруссияда кәсіпорын пайдасына салықтар мөлшерлемелері сәйкес келеді. Қазақстанда және Украинада негізгі салықтардың бірі кәсіпорын табысына салық мөлшерлемелерінің жоғары деңгейі белгіленген. Ресейде бірыңғай табыс салығының прогрессивті емес мөлшерлемелері айқындалды. 2004 жылдың басынан бастап, Украина да Ресей тәжірибесіне сүйеніп, бірыңғай мөлшерлемені 13 пайыз деңгейде белгілеп, одан кейін оны15 пайызға дейін және одан да жоғары көтеру жоспарланған. Сонымен, салық жүйесінің сандық жүйесінің сандық сипатында қарастырылып отырған төрт елде кейбір ортақ белгілер бар, бірақ толық бірыңғайлық және біртектілік туралы айту әлі ерте.

Қазіргі кезде құрылған салық жүйесінде үнемі жетілдіру  нәтижесі және оның реформасы жалғасуда. Сондай-ақ соңғы кезде салық саясатындағы пікірталастардың көбеюі байқалды, бұл  бірігу үдерісі жаңа ынталарға байланысты.

1.3. Шет ел тұлғаларына жеке табыс салығының экономикалық мәні

Жеке табыс салығы Қазақстанда ғана емес, сонымен қатар  басқа да көптеген елдерінде де бар. Бірақ оның жеке тұлғалардан алыну  тәртібінде, салынуында кейбір өзгешеліктер бар. Мысалы Ұлыбританияда табыс салығы заңмен шешілген жеңілдіктер шегерімі есебінде жылжық жиынтық табыс ретіндегі салық салынатын табыстан ұсыталынады. Сонымен қатар ол жалақылық және инвестициялық (еңбекпен табымаған) болып бөлінеді.

Төлем көзінен жалақы мен айлықтан түскен табыстан тұратын жалданған еңбек тұлғасы үшін салық декларациясы толтырылмайды. Басқа жағдайларда табысқа салынатын салық заңмен белгіленген мерзімде, салық төлеушімен ұсынылған декларация негізінде жүргізіледі.

Британиялық табысқа  салынатын салық шешуші деңгейде 1965 және 1973 жж. реформалар көмегімен ұйымдастырылды. 1965 жылға дейін табыс салығын жеке тұлғалар сияқты заңды тұлғалар да, оның ішінде корпорациялар төледі. Корпорация пайдасына жеке салық енгізілгеннен кейін, оның әрекет ету саласы жеке кәсіпкерлік қызметпен айналысатын немесе іскерлік серіктестік партнері ретінде танылатын адамдарды қосқанда, азаматтардың жеке табысына дейін қысқарады.Табысқа салынатын салыққа елеулі өзгерістер 1973ж. реформа негізінде енгізіледі, нәтижесінде жалақылық және инвестициялық табыстарға ставкалардың бірыңғай шкаласы бойынша салық салына бастады. Бұл салық салу техникасын жеңілдетіп қана қоймай, сонымен қатар жеңілдіктер мен түсімдерді есептеуге арналған шедулалар міндетін түпкілікті деңгейде өзгертті.

Универсалды және ең маңызды жеңілдік – табыс көзінен тәуелсіз барлық салық төлеушілердің пайдалануға құқығы бар жеке жеңілдік және отбасы басшысына салық салынуда есептелінетін қосымша отбасылық жеңілдік. Жеке және отбасылық жеңілдік мөлшері бөлшек сауда бағасы индексінің өсімі есебінде (және де ерекше экономикалық жағдайларға байланысты Парламент Үкімет ұсынысы бойынша жеңілдік мөлшеріне тыйым салуға құқылы) әр қаржылық жылда автоматты түрде қарастырылып отырады. Қазіргі кезде Ұлыбританиядағы жеке жеңілдік 3445фунт стерлинг мөлшерінде анықталады.

Табыс салығының үш түрлі  ставкасы әрекет етеді. Салық салынатын табыс (барлық жеңілдіктер есебінен кейін) – 2500фунт стерлингке дейін – 20%, 2501-ден 23700фунт стерлинге дейін - 25% және 23700фунт стерлингтен жоғары - 40%.

Келесі қарастыратын мемлекет – Франция. Осы елдің салықтары ірі үш топқа бөлінеді. Оның бірінші тобы  табысты алу кезінде алынатын табыс салықтары. Табыс салығының тобында жеке тұлғалардың табыс салығы  маңызды орын алады. Оның үлес салмағы Францияның мемлекеттік бюджетінде 18%-дан асады. Берілген салық өткен қаржылық жыл қорытындысы бойынша жыл басында мағлұмдаған табыстан жыл сайын алынып отырады. Салық фискалды бірлікке – ерлі-зайыпты және олардың асырауындағы адамдардан тұратын отбасыға салынады. Жалғыз адамдар үшін фискалды бірлік , әрине, бір адам. Табыс дегеніміз есеп беру жылы ішінде түскен барлық ақша түсімдері: еңбекақы, сыйақылар, зейнетақы, ғұмырлық рента, жылжымалы мүліктен түскен табыстар, жерді пайдаланудан түскен табысар, өнеркәсіптік және коммерциялық қызмет табыстары, коммерциялық емес сипаттағы табыстар, бағалы қағаздар операцияларынан түскен пайда және т.б. Сонымен қатар меншік құқығын тапсырудағы алынған бір жолғы табыстар да есепке қабылданады. Салық салу бизнесінен заңмен арнайы анықталған шығындар, мысалы, тамаққа берілетін мақсатты жәрдемақы алынады. Кейбір шегерімдер белгіліәлеуметтік топтарға: қарт  адамдар, мүгедектер және т.б. пайдаланылады.