Сұраныс пен ұсыныс

               Сұраныс пен ұсыныс

     Нарықтық экономика – Мұндай қарым - қатынас нұсқасын жасап шығару бұл сұраныс пен ұсынымның шексіз өзара қарым - қатынасы . экономика Сұраныс пен ұсынымның қарапайым нұсқасында ғылымының тарихында тұтас дәуірді қамтиды . 200 жылдан астам өтсе деп казіргі нарықтық мен теориялық жағынан танысу дәл содан басталады. экономикасы

    Сұраныс пен ұсыным - нарықтың қарапайым элементтері ( Сөз бұл жерде еркін сұраныс және еркін ұсыным жөнінде болып отыр ). Ал , нарықтық экономикада кез - келген экономикалық процес " Нарықтық " болып табылатындықтан, өзіндік кез - келгені мамыры " нарық " екі сона болып әрекет өтетіндіктен барлық процестер мен қызмет салалары арқылы сипатталып категориясы,- сұраным мен " ұсынымның " өзара қарым - қатынасы ретінде көрсетіле алады .

     Нарықтық экономиканың  барлық мәні арзанға өндіру ( сатып  алу )- себептерден сона қымбатқа  сатуда жатыр . деп экономикалық  теорияның негізіне сатып алушылар  мен сатушылардың ( сұраныс пен  ұсынымның ) қарым - қатынасы иә  алынған .

     Біз нарықты  талдауды сұранымнан бастаймыз.  Өйткені сұраныс - нарықтық экономиканың  әр адамға да жақын әрі түсінікті  саласы: ұсынымға бәрі де қатыса  бермейді, ал, сұранысқа барлығы  да қатысады.

    Аталып отырған  бөлім бір-бірімен бәсекелес көптеген  сатушылар мен сатып алушылар  болатын нарыктың кызмет істеу  механизмін талдауға арналған.

     Сатылатын  тауар біртектес стандартты және  тауардың әр данасы бірдей  бағамен сатылалы деп жорамалдаймыз.  Тауардың бағасын жеке адам  белгілей алмайды, ол (баға) нарықтағы  сатушылар мен сатып алушылардың  өзара бәсекеге түсуі нәтижесінде  тағайындалады. Бәсеке жағдайында  бағаның қалыптасу механизмін  түсіну үшін сұраныс және ұсынысқа  негізгі талдау жүргіземіз.

Бұл талдау кезінде сатылатын  және сатып алынатын тауарлардын  көлемі мен бағаларынын арасындағы байланысқа көп көңіл бөлеміз, сонымен  қатар тауарлардың бағасы мен  қөлеміне басқа да факторлардың қалай  әсер ететінін қарастырамыз.

     Алғаш рет  Сұраныс және Ұсынысты Адам  Смит 1776 жылы жарық көрген «Халық  байлықтарының табиғаты мен себептерін  зерттеу» кітабында «Көрінбейтін  қол» атты категориялық ұғымы  ретінде қарастырып зерттеген.

    Сұраныс және  Ұсыныс мәселелері Нарықтық тепе-теңдікті  анықтайтын факторлар болатынын  Альфред Маршалл өзінің 1890 жылы  шыққан «Саяси экономия принциптері»  жұмысында принципті негіздегі  шешімін тапты.

     Сұраныс және  Ұсыныстың еркін өзгеруі нәтижесінде  Ұлттық зкономикамыздың нарықтық  жүйесі тепе-тендігін анықтай  аламыз.

Сұраныс, Ұсыныс және Нарықтық тепе-теңдік құбылыстарын оқып үйренулері, зерттеулері қоғамның дамуы барысындағы  Не өндірілуі керек? Қалай өндірілуі  керек? Кімге өндірілуі керек? сұрақтарының жауаптарын бере алады.

                          Сұраныс

    Сұраныс - нарықтық экономиканың аса маңызды санаттарының бірі, нарықта ұсынылған игіліктерге (тауарларға, көрсетілетін қызметтерге) төлем кабілеті бар қажеттіліктерді көрсетеді, яғни тұтынушы белгілі бір бағамен және белгілі бір уақыт кезеңінде сатып алуға келісетін тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің көлемі, мөлшері. Нарықта әрекет ететін сұраныс заңы бойынша — баға неғұрлым жоғары болса, тұтынушылар сатып алуға келісетін игіліктердің көлемі де солғұрлым аз болады және осыған керісінше. Нарықта тауарларды қажетсіну ақшалай нысанда көрсетіледі және ақшалай қаражатпен қамтамасыз етіледі. Сұраныстың мөлшері халықтың ақшалай табысының денгейіне және өндірушілердің ендіріс құрал-жабдығын сатып алуға бөлетін сомасына, сондай-ақ тұтынушылардың талғамына немесе артықшылықтарына, нарықтағы сатып алушылардың санына, тұтынушылардың ақшалай табысына, сабақтас тауарлар- дың бағасына, тұтынушылардың болашақтағы баға мен табысқа катысты үмітіне байланысты. Сұраныс тауар өндірісінің көлемі мен құрылымын айқындайды, яғни тек тұтыным деп танылған нәрсе ғана өндіріледі. Экономикалық зерттеулерде сұраныс ұсыныспен өзара ықпалдастықта қаралады. Сұраныс мен ұсыныс капиталдың неғұрлым тиімді жұмсалу бағыты мен аясын көрсететін бағдар болып табылады. Сұраныс жекелеген игілікке жеке, нарықтық сұраныс, сондай-ак жалпы ел шеңберінде біріктірілген сұраныс ретіндегі жиынтық сұраныс болып бөлінеді. Сұраныстың көлемі мен құрылымы экономикалық, әлеуметтік-саяси, демографиялық, мәдени-тарихи, табиғи-климаттық факторларға байланысты. Сұраныс көлемі- сатып алушының тауарлардың (қызметтердің) осы көлемін (осы бағамен) сатып алуға дайын болуы. Сұраныс инфляциясы - сұраныс жағындағы факторСұраныс заңы

                                                   Сұраныс заны

    Сұраныс заңы бойынша тауардың бағасы неғұрлым төмендеген сайын тұтынушының сатып алатын тауарларының саны көбейеді немесе керісінше. Бұл заң нақты ақиқаттармен дәлелденген гипотеза болып табылады.Мысалы:

   1) күнделікті өмірде адамдар тауарды төмен бағамен және көп мөлшерде алғысы келеді. Бірақ тауарларды сатып алу кезінде тұтынушыға ең басты кедергі болатын көрсеткіш- баға. Жоғары деңгейдегі баға сатып алушыға үлкен кедергі болады да, ол өнімді көп алғысы келмейді, ал төмен деңгейдегі баға оның сатып алу қабілетін күшейтеді.

   2) әр уақытта да тұтынушы өнімнің алғашқы бірлігінен көп қанағат алады. Мысалы: сіздің бірінші жеген бауырсағыңыз өте тәтті болып көрінеді, ал екіншісі ондай тәтті болмайды, үшіншісі екіншіден де аз қанағат әкеледі. Бұл жағдайда тауардың шекті пайдалылығының азаю принципі тұтынуға әсер етеді. Сондықтан тұтынушы тауардың әрбір келесі бірлігін тек қана баға төмендеген дағдайда ғана алады.

   3) сұраныс заңын табыс әсері және ауыстыру тиімділігі арқылы түсіндіруге де болады.лар тудырған инфляция.

 

                            Сұраныс түсінігі және мәні.

     Қазіргі таңдағы нарыққа байланысты, Елеулі мәселелердің бірі тұтынушылардың сұранысымен ұсынысын қанағаттандыру. Осы курстық жұмыста талқыланатын мәселеде сұраныс туралы болмақ.

Онда сұраныс, сұраныс заңы және оған жер етуші  факторлардың түрлері түгел талқылынбақ.

Сатылатын тауар  біртектес \ стандартты\ және тауардың әр данасы бірдей бағамен сатылады деп жүрміз. Тауардың бағасын жеке адам белгілей алмайды. Ол \баға\ нарықтағы  сатушылар мен сатып алушылардың  арасындағы өзара бәсекенәтежесінде  тағайындалады. Осы заманғы нарықтағы  бәсенелестік өз шарықтау шегінің шыңында. Бәсеке жағдайында бағаның қалыптасу  механизімін түсіну үшін сұраныс  және ұсынысқа негізгі талдау жүргізуіміз  қажет. Бағалардың қалыптасуына негізгі  ықпал ететін – тұтыну суына негізгі  ықпал ететін – тұтынушы қауым. Әрине  мұнда нарық зерттілеушілірінің де еңбегі зор. Бұл талдау кезінде  сатылатын және сатып алынатын тауарлардың  көлемі мен бағаларының арасындағы байланысқа көп көңіл бөлеміз. Сонымен  қатар тауарлардың бағасы мен  көлеміне басқа да факторлардың қалай  жер ететінің қарастырып талдау жасалады.

    Айта келгенде, талдаулардың соңғы нәтижесінде тұтынушылар бәріне сыншы болады. Расындан алғанда адамдарға тауар ұнаса сұраныс та ұсыныстың да деңгейі төмен болады. Ал бугінгі қарайтын тақырып сұраныс болғандықтан, сұраныстың бүкіл оңды – солды жағынан талдай, ашуға тырысып көрейін.

    Сұраныс деп тұтынушылардың белгілі бір өнімді таңдау және сатып салу қабілетін айтады. Сұраныс тауардың бағасы мен көлемінің арасындағы тікелей байланысты көрсетеді. Олардың бірнеше баламалы мүмкіндіктерін кесте түрінде былай көрсетеді.

      Майға сұраныс 1 – кесте

1- кг бағасы \тенгемен\ Сұраныс көлемі \1 айға, кг\

900 3,4

800 4

700 4,5

600 5

    1- кестеде тағамның бағасы өзгерген кезде \басқа факторлар тұрақты деп ұйғарғанда\ оны сатып алу көлемін қалай өзгеретінін көрсететін мәліметтер берілген. Бұл сұраныс кестесі деп аталады. Онда бағаның өзгеруіне байланысты тұтынушылардың қалауы мен сатыпалу қабілеті де өзгеретінін көрсетіп тұр. Тұтынушының таңдауы және сатып алу қабілеті деп неге айтамыз, мысалы нарықта бір тауарды немесе өнімді қалап, таңдауына болады, бірақ оны сатып алатын ақшасы болмаса, онда ол ойы іске аспайды. Сондықтан тұтынушы тауардың бағасы өзгеруіне және өзінің сатып алу қабілетіне қарай бірнеше мүмкіндіктерін қарастырады. 1-кестеге қарасақ баға неғұрлым төмендеген сайын тауарға деген сұраныс көлемі соғұрлым көбейіп отыр. Майдың 1 кг. Бағасы 900 теңге болса, онда тұтынушы айына 3,5 кг. Май ала алады, ал егер 400 теңге болса, онда ол айына 6 кг. Май алуға шамасы келер еді.

      Бұл сұраныс кестесі осы 4 мүмкіндіктің қайсысы нарықта нақты бар екенің көрсетпейді, ол сұраныс пен ұсынысқа байланысты. Сұраныс – бұл тұтынушының сатып алушының бір тауардан сатып алу ойымен жасайтын жоспарын кесте түрінде көрсету. Бұндай жағдайда белгілі бір уақытты көрсету керек. Мысалы күніне, айына, жылына және товардың сұраныс деңгейі көрсетілуі керек.

Сұраныс кестесін нақты түсініктірек болуы үшін суретке  түсіріп көру қажет. Жалпы берілген кестедегі барлық көрсеткіштерді /1-кесте/ координаттар өсіне түсіріп, бейнелеуге де болады. Бұл қисықты С әрпімен  белгілеп, оны сұраныс қисығы деп  атаймыз.

      Сұраныс қисығы зерттеліп отырған тауардың сатып алынатын бағас мен оның сұраныс көлемінің арасындағы тәуелділікті көрсетеді. Егер баға 700-ден 800 теңгеге дейін жоғараласа, онда сұраныс көлемі 4,5 кг. 4 кг№ дейін төмендейді. Бағаның төмендеуі сұраныс көлемін көбейтеді, ал көтерілуі сұраныс көлемін азайтады.

 

                         Сұраныс көлемі және оның өзгеруі.

 

Сұраныс көлемі дегеніміз- сұранысқа әсер ететін басқа факторлар тұрақты деп ұйғарғандағы, әртүрлі бағамен сатып алынатын тауарлар санын көрсетеді.

    1-суреттегі сұраныс қисчығы майдың бағасы мен тұтынушылардың бір айда сатып алатын оның саны арасындағы қатынасын көрсетеді. /сұранысқа әсер ететін факторлар өзгермеген жағдайда/.

Егер де берілген факторлардың кез-келген біреуі өзгерсе  баға мен сұраныс көлемі арасындағы тәуелділікте де сәйкесінше өзгеріс  болады, сондықтан қайтадан жаңа сұраныс  кестесін құрып, жаңа сұраныс қисығын  сызу қажеттілігі туады.

     Сұраныс қисығының бойымен қозғалу сұраныс көлемінің өзгерісі деп аталады. Ол бағаның өзгерісіне байланысты сатып алынатын тауар көлемінің өзгеруін анықьайды.

     1-суреттен көретініміз, майдың бағасы 700-ден 800 тенгеге өскенде, сұраныс көлемі 4,5 тен 4 кг. Дейін төмендейді. Қозғалыс сұраныс қисығының бойымен А нүктесінен В нүктесіне дейін болады. Осы келтірілген мысалымызда тауардың бағасы мен сұраныс көлемінің арасындағы байланысты зерттедік, онда сұранысқа ықпал ететін басқа факторлар өзгермейді деп ұйғардық. Оны математика тәсілімен көрсетсек, сұраныс функциясы деп атаймыз және төмендегідей түрден анықтаймыз:

                                                     Q = f (P)

мұнда, Q - сұраныс  көлемі

Р – зерттеліп  отырған тауардың бағасы.

     Нақты өмірде сұраныс көлеміне әсер ететін факторлар көп. Олар сол берілген тауардың бағасы – Р, басқа тауарлардың бағасы /Р, Р ......../тұтынушылардың табысы /I/ және олардың талғамы. Осы жоғарыда айтылғандар өзгеріп отырады. Мұндай тәуелділіктіэканомикада жалпы сұраныс функциясы деп атайды және оны былай көрсетеді:

                                                    Q = f (P,P ,P ,…,I,T)

    Біз бұдан бұрын келтірілген мысалымызда қарастырып отырған тауардың бағасы мен осы тауарға деген сұраныс көлемінің арасындағы байланысты зерттедік және сұраныс көлеміне әсер ететін басқа факторлар өзгермейді деп ұйғардық.

    Ал енді сұраныс көлеміне басқа да факторлар ықпал етеді дейік. Мысалы басқа тауардың бағасының өзгеруі 2 суретте екі тауарға деген сұраныс қисығы көрсетілген. Сиыр етінің 1 кг. Бағасы 150 теңге ьолып, белгілі бір уақыттын кейін 200 тенгеге жоғарылады дейік. Соның нәтижесінде, сиыр етіне деген сұраныс 1 айда 30 кг. 20 кг дейін келеді, а суреттен көріп отырғанымыз. Басқа факторлар тұрақты болғанда, сұраныс көлемі А нүктесінен В нүктесіне жылжыды және осы тауарың бағасы жоғарылығын уақытта сұраныс зақына сәйкес көлемі азаяды.

     Сиыр етінің 1 кг бағасы 150 тенгеден 200 ге дейін жоғарылап, басқа факторлар тұрақты болғанда сұраныс көлемі азаяды /2 а - сурет/, қозғалыс сұраныс қисығы боймен А нуктесінен В нүктесіне дейін болады. Құс етінің бағасы өзгермейді деп ұйғарғанда тұтынушылар сиыр етінің орнын құс етімен толтырады, сұраныс қисығы /2 ә - урет/ түгелмен онға жылжиды.

    Ал 2 ә- суретте осы жоғырыда айтылған жағдайдың салдарынан құс етіне деген сұраныс қалай өзгеретіні көрсетілген. Сиыр етінің қымбаттауына байланысты, құс етіне деген сұраныс көбейді, сұраныс қисығы түгелімен С –ден С –ге дейіноңға жылжиды. Бұл жерде ескеретін нәрсе, құс етінгің бағасы тұрақты деп ұйғарамыз. Сиыр етінің бағасы тұрақты деп ұйғарамыз. Сиыр етініңбағасы 150 теңге болғанда, тұтынушылар айына 20 кг құс етін алатын болған /С / қисығының бойындағы А нүктесі, ал сиыр еті 200 теңгеге дейін қымбаттағанда олар айына 40 кг№ құс етін сатып алған /С қисығындағы В нуктесі/

2а-суреттегі  сұраныс қисығының бойымен жылжуды  экономистер сұраныс көлемінің  өзгеруі деп, ал 2ә-суреттегі сұраныс  түгелімен жылжуын сұраныс өзгеруі  қарастырып отырған тауардың  бағасының өзгеруі нәтижесінде  болады. Сұраныс өзгеруі графикте  көрсетілмеген бағадан басқа  факторлар әсер еткенде болады.

    Келтірілген мысалымызда тұтынушылар сиыр еті қымбаттаған уақытта құс етін көп алатын болды, себебі бұл тауарлар бір – бірімен аустырылады.

    Сонымен, егер бір тауардың бағасы қымбаттаған уақытта екінші тауарға деген сұраныс көбейіп тұрса, онда мұндай тауарларды экономистер бірін- бірі аустыратын немесе субститут тауарлар деп атайды. Мысалы: сарымай және маргарин, пиджак және свитер, тағы басқалар.

    Тұтынушылар бірге қолданылатын тауарлардың бағасы өзгерген жағдайда басқаша іс-әрекет жасайды. Мысалы, автомобиль мен бензинді қарастырайық. Бензиннің 1 литрінің бағасы 30 тенгеден болғанда тұтынушы 1 жетіде 40 литр алады десек, ал баға 40 тенгеге дейін көтерілгенде, сұраныс көлемі 30 литрге дейін кемиді. 3 а- сурет. Өзгеріс сұраныс қисығының бойында болады.