ТҰТЫНУШЫНЫҢ МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫ ТЕОРИЯСЫ

style="text-align:justify"> U

 

 

                                                      

                                                

                                 

                                                                   X

 

27 сурет. Талғаусыздық қисық сызықтарының картасы

 

Бір игіліктің екіншісімен ауысу  шамасын анықтау үшін ауысудың шекті  нормасы түсінігі пайдаланады – MRS (marginal rate of substitution).

Х игілігін Y игілігімен ауыстырудың  шекті нормасы – тұтынуды қамтамасыз етудің дәрежесі сол күйінде қалу шартымен Y игілігі тұтынуын 1-ге көбейту  айырбасына оның тұтынуы қысқартылуға қажет Х игілігінің саны.

MRS_XY = - ∆X/∆Y U = сonst жағдайында.

Талғаусыздық қисық сызығының  төмен түскен түрі ауысудың шекті  нормасы әрқашан теріс болуымен себептелген, яғни Х игілігін көбірек  алу үшін, тұтынушы Y игілігінің тұтынуын қысқартуға (азайтуға) мәжбүр болады.

Қисық сызығының еңкіштігі MRS шамасын  көрсетеді – ол басқа игіліктерді  қосымша тұтыну үшін бас тартуға  дайын игілік бірліктерінің саны. Талғаусыздық қисық сызығының дөңестігі (бірақ олар әрдайым дөңес емес) MRS тұрақсыз шама екендігін білдіреді: бір игілікті екінші игіліктің орнына тұтынудың өсуімен (көбеюімен), олардың  ауысу үдерісінде бұл шама азаяды. Мына мысалды қарайық: майы көп, бірақ  наны жоқ адам нан алу үшін майдың жартысын, бөлігін беруге дайын. Нанды  қайта-қайта айырбастаған сайын  май азая береді де, енді айырбасталған  майдың әр бөлігінің құндылығы өсе  береді, ал айырбасталған нанның әр бөлігінің құндылығы түседі. Сонымен, майды нанмен ауыстыру нормасы азайып, талғаусыздық қисық сызығы жайпақталады. Х және Y тауарлары қандай екендігіне байланысты талғаусыздықтың қисық  сызықтары әр түрлі болуы мүмкін:

1. Х және Y тауарлары – мүлде өзара ауыстырылатын: MRS_XY = сonst, ал талғаусыздықтың қисық сызықтары тура сызықтарға айналады (28-а суреті);

2.  Х және Y тауарлары – бір-бірін мүлде өзара толықтыратын: талғаусыздықтың қисық сызығы 2 өзара перпендикуляр кесінді болып келеді (28-б суреті);

3. 28-в суретінде тұтынушы неғұрлым көп тауарға ие болған сайын, соғұрлым көпке ие болғысы келетін ахуал көрсетілген – талғаусыздықтың қисық сызығы координаталардың басында ойыс, батыңқы.

Y                                      Y                                       Y

 

 

 

 

 

                

              U                                      U                                    U

                         

а)                         X            б)                         X           в)                          X 

28 сурет. Талғаусыздық қисық сызықтарының түрлері

 

3. Тұтынушының бюджеттік  шектеуі

 

Талғаусыздық қисық сызықтарының талдауы осы тұтынушыға ұнатымды игіліктер жиынтығын, осы игіліктердің өзара ауысу мүмкіндігін табуға жол береді (ашады), бірақ олар жиынтықтың қайсысы ең тиімді, оңтайлы екендігін  көрсетпейді. Тұтынушы таңдауын ары  қарай талдау үшін бюджеттік шектеу деген түсінікті енгізу қажет. Әр тұтынушы парықсыздық қисық сызықтары  картасындағы координаттар басталуынан (басынан) ең алыс жатқан тауарлар жиынтығына ие болғысы келеді. Бірақ, оны кез  келген тұтынушы істей алмайды, себебі қаражаттарда шектелген. Осы тұтынушының  қолы жететін тауарлар жиынтығын  көрсететін сызық бюджеттік сызық (бағалар сызығы) деп аталады (29 сурет).

 

           Y

I/P_Y

 

 

 

 

 

 

                                         

                                           I/P_X             X

29 сурет. Бюджеттік сызық

 

Бюджеттік сызықтағы кез келген нүкте бағалардың осы деңгейінде тұтынушы өз бюджетінің шеңберінде сатып  алуға мүмкіндігі бар тауарлардың  ең жоғары көлемін көрсетеді. Бюджеттік  сызықтың теңдеуін шығару үшін

I – X және Y тауарларын сатып  алу үшін шығаратын тұтынушының  табысы

P_X  және P_Y – X және Y тауарлардың бағасы дейік.

Бюджеттік шектеудің түрі:

I = P_X X + P_Y Y – тұтынушының табысы Х және Y тауарларын сатып алуға кететін шығындар сомасына тең.

Математикалық өзгерулер (өңдеулер) арқылы бюджеттік сызықтың теңдеуін табамыз (аламыз):

Y = (I/P_Y) – (P_X /P_Y ∙ X);

X = (I/P_X) – (P_Y /P_X) ∙ Y

Егер тұтынушының барлық табысы Х тауарға кетсе, ол тауарды I/P_X көлемінде (саны) сатып алуға мүмкіндігі бар, осыған сәйкес, егер барлық табыс Y тауарға жұмсалса, ол I/P_Y тауарды сатып алуға мүмкіндігі бар. Бюджеттік сызықтың енкіштік бұрышы Х тауар бірлігі бағасының Y тауар бірлігі бағасына деген қатынасымен анықталады.

Бюджеттік сызықтан жоғары және оңга қарай орналасқан тауарлар жиынтығына тұтынушының қолы жетпейді, өйткені  олардың бағасы табысынан асып кетеді. Тұтынушы табысының өсуі графикте бюджеттік  сызықтың оңга қарай жылжуымен білінеді. Сәйкесінше, бюджеттік сызықтың солға  қарай жылжуы табыстардың азаюын, тұтыну деңгейінің түсуін (төмендеуін) білдіреді. Бұл мына себептерден  пайда болады:

1. Бағалардың өзгермеу жағдайында  нақтылы, негізгі табыстың өсуінен/төмендеуінен;

2. Табыстың өзгермеу жағдайында  тауарлар бағаларының өсуі/төмендеуі;

3. Табыс пен бағалардың өзгерістері.

 

4. Тұтынушының тепе-теңдігі 

 

Егер бюджеттік шектеу сызығын  талғаусыздық қисық сызықтар картасына  көшірсек, тұтынушының тепе-теңдік моделін (үлгісін) аламыз (30 сурет). Алынған графиктегі Е нүктесі – бюджеттік сызық сәйкес талғаусыздық қисық сызығына тиіп тұрған нүкте. А және В нүктелері тепе-теңдік шартын қанағаттандырмайды, өйткені олар құрылымы бойынша оңтайлы емес жиынтықтарды ұсынады. Тұтынушы үшін оңтайлы, оның бюджетіне сәйкес, қолы жететін жиынтықта Х тауарлардың Х_Е бірлігі және Y тауардың Y_Е бірлігі бар. Талғаусыздық қисық сызығының және бюджеттік сызықтың еңкіштік бұрыштары Е нүктесінде дәл келеді. Бюджеттік сызықтың еңкіштігі Р_Х /Р_Y тең болғандықтан, ал талғаусыздық қисық сызығының еңкіштігі MRS_XY тең, тұтынушының тепе-теңдік шарты келесі болады:

Р_Х /Р_Y = MRS_XY

        

 

          Y U₁    U₂    U₃

                       •A        •B                            

                              

Е 

          Y_E     

                                   

 

   

X_E X   

 

30 сурет. Тұтынушының тепе-теңдік моделі (үлгісі)