Жетилген басеке

Сонымен қатар бұл еңбекте  өндіріс ауқымының өсу тиімділігі Кобб-Дуглас функциясы арқылы көрсетілген. Өндіріс ауқымын өсіріп, қандай болғанда да тиімділікке қол жеткізу мүмкіндігі өндіріс функциясына байланысты болады. Кобб-Дуглас функциясы үшін У=A·K^a · L^в, егер а + в > 1 болса, онда тиімділік, егер а + в = 1 болса, тұрақты тиімділік, ал егер а + в < 1 болса онда өндіріс ауқымының өсуінің теріс тиімділігі болады. [1, 177-бет]

Негізінен Кобб-Дугластың  формуласы қарапайым өндіріс функциясының У= F(L, К) математикалық түрленуі негізінде пайда болған. Ол өндірушінің факторларды арттыра отырып қандай пайдалыққа кенелетінін көрсететін модель болыр табылады және ол төмендегідей болып келеді: У=A·K^a · L^b . Мұнда а 0 мен 1-дің арасында, ал b=1-a тең болады. [3] [4]

Кобб-Дугластың формуласы  екі айнымалы өндірістік фаторлары  негізінде құрылған. А параметрі  қымсқа мерзімдегі технологиялық өдірістің  дәрежесін көрсететін коэффициент  болып табылады және ол өзгермейді.  а  және b көрсеткіштері өндіріс факторларына, дәлірек айтқанда K капитал мен L еңбек күшіне байланысты жалпы өнім (У) икемділігін  көрсететін коэффициент. Осыған байланысты егер факторлардың әрқайсысы өздерінің шекті өнімділігімен өтеліп отырса, онда а  және b өндірістегі еңбек пен капитал үлесін көрсететін шама болар еді. Басқаша айтқанда, егер капитал бағасы капиталдың шкті өнімділігіне тең болса, ал еңбек бағасы еңбектің шекті өнімділігіне тең болса, онда а  және b параметрлері еңбек пен капитал өз пайдаларының үлесін алатын пропорцияны анықтайды. Себебі b=1- a болғандықтан a+b=1 тең болады. Бұдан масштаб қайтарымдылығының үнемі жүріп отыртатындығын көреміз. Кобб-Дуглас фукциясының параметрлерін мысалмен қарастыратын болсақ:  А = 1,1; а = 1/4; b = 3/4. Белгілі болғанадай, өндірістегі капитал үлесі -25%-ға, ал еңбек күшінің үлесі - 75%-ға тең. [4]

Енді Кобб-Дуглас функциясының ерекшеліктеріне тоқталайық:

Бірінші ерекшелігі – тұрақты  масштаб қайтарымы.   F(nK,nL) = nАК^аL^b формуласы арқылы беріледі және де, капитал мен еңбеті n рет өсірген кезде табыс көлемі де n рет өседі дегенді білдіреді.

Кобб-Дуглас функциясының екінші қасиеті факторлардың шекті өзгерісімен  байланысты. Мысалға, К факторының өсіп, L факторының өзгеріссіз қалуы MPL-дың тұрақты болып, MPK  төмендеп кетеді. Керісінше L  фаторы артып, К факторы өзгеріссіз қалса, MPL  төмендеп кетеді. Бұдан шығатын қорытынды: капитал мен еңбек арасындағы пропорцияның ауытқуы қолданылып отырған технологиялық тәсіл негізінде өндірістің оптималды көлемінің ауытқууына алып келеді. [4]

Бірақ алайда біз егер өндіріске  жаңа тиімді технологияны енгізіп А  парамертін өзгерткен болсақ, онда біз MPL-дің де, MPK-ның да өсуіне қол  жеткізген болар едік. Ал ол өз кезегінде  интенсивті экономикалық өсуді білдіреді.

Кобб-Дуглас функциясының үшінші қасиеті еңбектен түскен пайда мен капиталдан түскен пайданың қатынасы тұрақты болып келуі (b/a), яғни ұлттық өнімдегі капитал үлесі мен еңбек үлесінің қатынасы.

Американдық экономист Пол  Дугластың зерттеуі бойынша АҚШ-та 40 жыл ішінде (1948-1989жж.) b/a қатынасы 2 мен 32-нің арасында болған. Сол себептен еңбекке төленетін төлем қапитал  қайтарымдылығынан 2-3 есе көп болған. b/a қатынасының өзгеру шегі технологиялық  тәсілмен анықталады. b/a қатынасының  белгелі бір шек көлемінде  өзгеруі I және S қатынасының ауытқууымен  түсіндіріледі.[4]

Р.Вэрианның микроэкономика атты еңбегінде де С.Фишер еңбегіндегі  ақпараттар берілген. Онда алдымен  қысқа мерзімде факторлар санын  өзгертіп кейіннен ұзақ мерзімді қарастырып екі факторды да айнымалы фактор ретінде  қарастырған. Ондағы негізгі түсінік  математикалық өрнектер арқылы берілген:

1) 2f(x1, x2) = f(2x1, 2x2) болғанда – тұрақты тиімділік;

2) f(tx1, tx2) > tf(x1, x2) болғанда – оң тиімділік (барлығы үшін t>1);

3) f(tx1, tx2) < tf(x1, x2) болғанда – теріс тиімділік (барлығы үшін t>1); [3, 17-бөлім]

Ал  осы еңбекте Кобб-Дуглас функциясы f(x1, x2) = A түрінде берілген функция делінген.  Есептеулер тиімді болу үшін А параметрін бұрын А=1 деп алып сейкесінше a+b=1 алған болсақ, қазір есептеудің нақтылығы үшін кез келген сандарды аламыз деп жазылған.  А параметрі негізінен өндіріс масштабын анықтайды. Ал a және b параметрлері факторлар саны қаншалықты өзгергенде өндіріс көлемі қаншалықты өзгеретіндігін бейнелейді деген. Кобб-Дугластың функциясы – стандартты изокванталардың қарапайым мысалы деп көрсеткен. [3, 17-бөлім]

ІІІ.Тәжірибелік  бөлім

Енді осы жоғарыда қарастырылған  теориялық мәліметтерді тәжірибе жүзінде  қарастырып көрейік.

Мысал ретінде Қазақстан  Республикасында заңды түрде  қызмет етіп жатқан ЖШС «Сұлтан» кәсіпорнының құрылу кезеңінен бері қарай жүргізген  технологиялық әдістемелерін қарастырамын.

ЖШС «Сұлтан» 2000 жылы Алматы қаласында құрылған дәрі-дәрмек шығаратын  формацевтикалық кәсіпорын. Серіктестік  дәрілердің ішінен йод, перикс, зеленка  секілді дәрілерді өндіреді. Ал өндірістің ең негізгі өнімі болып аскорбинка дәрумені болып табылады. Себебі өндірістің 60%-ға жуығын осы дәруменді өндіру бөлімі қамтиды. Менің бүшінгі қарастырғалы отырған мәселем де осы дәрумен  өндірісінің көлеміне байланысты болмақ.

ЖШС «Сұлтан» 2000 жылы құрылған болатын. Алайда ол уақытта капитал  тапшылығына байланысты еңбек күші де, сонымен қатар фирманың өндірістік қабілеті де төмен болды. Ол кезеңде фирма тек «Биалм» мазьін өндірумен шектелді, еңбек күші 5 адамды ғана құрап, өндіретін технология саны 3 болатын. Капиталды артыру мақсатымен фирма 2003 жылға дейін өндіріс көлемін сонымен қатар капитал мен жұмыс күшін ақырындап арттырып келді. Алайда жұмысқа жалданған жұмыс күші капиталдан артып кетіп бұл фирмаға тиімсіз жағдайлар туа бастады, яғни жұмыс күгіне шығын артын капитал жетіспеді. Бұл жағдайды Кобб-Дуглас функцисының екінші қасиеті бойынша түсіндіруге болады. L фактордың К факторынан артып кетуі MPL-дың төмендеуіне алып келді, яғни жаңа қосылып отырған жұмысшылардың тиімділігі төмендей берді. Сол кезде фирма кадрлар санын қысқартып, еңбек күшін төмендеткен болатын.

Ал 2004 жылы кәсіпорын өндіріске жаңа өнім енгізу мақсатымен жаңа технологияларды енгізіп капитал санынын арттырды, ол өз кезегінде жаңа жүмыс күшін талап етті, яғни өндірістегі факторлардың барлығы, капитал да, жұмыс күші де артты. Сонымен өндіріске жаңа өнім енгізілді. Сол уақыттағы тек Аскорбинка өнімін өндіру үшін ғана үлкен 2 аппарат және 5 адам жұмыс істеді. Ал бір күндік өнім көлемі 8-10 каробка болды. Яғни айына 200 каробка көлемінде өнім шығарып отырды. Одан соң фирма өнімділігін арттыру үшін қымбат үлкен станоктарды алудың орнына жұмыс күшін тағы арттырды. Жұмысшылар саны 8 адамды құрады және өндіріс көлемі де арта түсті, бір айлық жалпы өнім 350 каробкаға жетті. Бұл жағдай өндіріс теориясындағы изокванта сызығына, яғни факторлардың өзара бірін-бірі алмасытруымен түсіндіріледі. Бұл мысал С.Фишердің еңбегінде де автомобиль өндірісіндегі мысалмен түсіндірілген болатын. Және еңбек факторының өсуі 1,6 есені құрайды. Ал жалпы өнім 1,75 есеге өсіп отыр. Демек жалпы өнімнің өсуі фактордың өсу үлесінен көп. Бұл өндіріс ауқымының өсу тиімділігі бойынша оң тиімділікті көрсетеді. Ал содан кейінгі қосылған екі адамның өсуімен факторлар 1,25есеге өсіп өнім көлемі 400 карбокаға ғана, яғни 1,14 есеге өсті. Байқағанымыздай бұл өндіріс ауқымының өсуі теріс тиімділікке тең болып фирма үшін ол тиімсіз болып қалды. Оның негізгі себебі жұмысшы санының өсуіне қарамастан капитал факторы бір қалыпты сақталып қалғандықтан өндірісті жүргізу технологиясы дұрыс болмады. Өңдегіш аппараттардың шығарған өнімдері еңбек күшіне аздық етіп адам саны артық болды.  Яғни қосылған жаңа жұмыс күшінің фирмаға тиімділігі болмады.

Ал 2009 жылы фирма қолда  бар факторлардың бәрін арттырып өндіріс көлемін арттыру мақсатымен капиталды өзгертіп үлкен жаңа кәсіпорын  соқтырды. Онда осы Аскорбинка дәрумені үшін ғана 5 үлкен аппарат орнатылды. Капиталыдың өсуіне байланысты жұмыс күшін де арттыру қажет болды. Осы Аскорбинка дәрумені бөліміне 25 адам қызмет жасайтын болды. Фирма факторлары ұзақ мерзімді кезеңде қызмет жасай бастады. Ал фирманың өзі өндірістік технологияның жаңа сатысына көтерілді.  Ал біздің тақырыбымызға ең негізгі мәселе ол жалпы өнімнің қанша пайызға өскендігі болып табылады. Ал фирманың жаңа технологиялық әдісі негізінде жалпы өнім көлемі айына 1500-1600 каробка көлеміне жетті. Бұл дегеніміз өндіріс көлемі 4 есе шамасында артқанын білдіреді. Факторал саны 2,5 есеге артқан уақытта жалпы өнім көлемі 4 есеге артып отыр. Яғни өндіріс ауқымы өсуінің оң тиімділігі байқалып отыр. Кесте түрінде көрсететін болсақ, жалпы фирмадағы Аскорбинка дәруменінің өндірісі мынадай болған:

Бұл кестеден фирмадағы факторлар қанша есе өскен кезде, жалпы өнім көлемі қаншалықты өсетіндігі, сонымен қатар оның өндіріс ауқымының өсу тиімділігіне қалай әсер ететіндігі туралы мәліметтер келтірілген.

IV. Қорытынды

Енді осы жоғарыда қарастырылған  мәселелерді қорыта айтар болсақ, жетілген бәсекелес нарық дегеніміз  көптеген сатушылар мен сатып  алушылар бар, баға сұраны пен ұсыныстың  арақатынасынан анықталатын, кіріп-шығу кедергілері жоқ нарық болып  табылады. Менің осы жетілген бәсеке нарығындағы қарастырған мәселем, ол жетілген бәсекелес фирманың қысқа  мерзімді кезеңде пайдасын арттыру  және зиянын мейлінше азайту. Себебі, қандай фирма болмасын, оның негізгі түпкі  мақсаты, шығындарды минималдай отырып, пайданы максималдау.

Осы негізде классикалық  еңбектерден, С.Фишердің еңбегі бойынша, шекті түсім немесе бағаның шекті  шығынмен қиылысу нүктесі арқылы ең тиімді өндіріс көлемі анықталып, пайданы максималдау және баға мен  шығынлдардың арақатынасына сәйкес өндірісті шығындарды азайту мақсатымен жалғастыру немесе мүлдем тоқтату. Бұл  әдіс ол оқулықта екі сатылы іс-әрекет деп көрсетілген. [2]

Ол оқулықта пайданы максималдауда P мен MC-ті салыстыру арқылы өнім көлемін  не көбейту, не азайтуды анықтап білу жақсы түсіндірілген. Және де фирма  зиянын минималдауда да, P және AVC-ті салыстыру  өте тиімді екенін көрсеткен. Алайда, онда фирма шығынға бата отырып, шығын мөлшерін азайту мақсатында қысқа  мерзімде өз қызметін жалғастыру баға орташа айнымалы шығындардан көп  немесе тең (P≥AVC) болғанда іске асырылады  деп түсіндірілген. Бірақ, P=AVC боланда  фирманың шығыны тұрақты шығындарға тең болады. Демек, фирманы жапқандағы шығындармен тең болады. Бұл жағдайда, фирманың қызметін жалғастыруы ешнәрсені  өзгертпейді. Ол тек өнеркәсіптен артық  күшті талап етеді. Олай болса, бұл  қате тұжырым, P=AVC болғанда, дәлірек  айтқанда,P≤AVC болғанда фирма өз қызметін тоқтатуы тиіс. Себебі түсетін пайда  не айнымалы шығындарды, не тұрақты  шығындарды өтей алмайды. [2]

Осы жағдай отандық Н.Қ.Мамыровтың еңбегінде дұрыс көрсетілген.

Ал Қ.С.Есенғаливтың оқулығы  бойынша, екінші  TR-TC=max әдісі шынайы жағдайда жалғыз болмауы мүмкін, дәлірек  айтқанда, лсы екінші әдіс негізінде  таңдап алынған өндіріс көлемі әрдайым  дұрыс болмауы мүмкін. Масалы, біздің мысалда, ең тиімді өндіріс көлемі (Q=318) болғанда,бұл әдіс орындалып тұр. Алайда осы көлемнің алдындағы, яғни (Q=317) болғанда да TR-TC=max шарты орындалып  тұр. Алайда ол фирма үшін ең максималды пайда алып келетін нүкте, яғни ең тиімді өндіріс көлемі болып табылмайды. [4] [5]

Ал бұл жұмыста қарастырған  мысал жетілген бәсекелестік нарықтағы  белгілі бір фирманың бірінші  жартыжылдықтағы көрсеткіштері  бойынша пайданы максималдау, яғни ең тиімді өндіріс көлемін табу болды. Фирмаға ең көп пайда алып келетін  өндіріс көлемі Q=318 болғанда орнайды. Осы санды табу үшін өндіріс көлемін табу керек немесе бір-екі өндіріс көлемі бойынша шекті шығынды анықтап алып, оның бағамен қиылысу нүктесі арқылы қажетті өндіріс көлемін анықтап алу керек. [5]

Ал анықталған ең тиімді өндіріс көлемінің негізінде, яғни Q=318 болғандағы жағдайда орташа шығындарды анықтап алып, бір өнім бірлігінен түсетін пайданы және жалпы пайданы  анықтауға болатындығы анықталды.

Қорыта келгенде, бүгінгі менің қарастырған негізгі мәселем өндіріс еориясындағы өндіріс ауқымының өсу тиімділігі мен Кобб-Дуглас теориясы туралы жалпы теориялық мәліметтер мен тиімділіктің тәжірибе жүзінде мысалмен көрсету болды.

Негізінен өндіріс ауқымның өсу тиімділігі ұзақ мерзімді кезеңде  қарастырылады. Дәлірек атқанда  барлық факторлар айнымалы болып  келеді. Ол факторлардың қаншалықты  өзгеруі жалпы өнім көлеміне қалай  әсер ететіндігі туралы мәселелерді  қарастырады.

С.Фишердің еңбегінде өндіріс  ауқымының өсуі жалпы түрде изокванта  картасы арқылы көрсетілген. Факторлар  саны қанша есе өссе жалпы өнім сонша есеге өседі деген.

Ал Қазақстандық Н.Қ.Мамыровтың оқулығында өндіріс ауқымының өзгеру тиімділігі изокванталар арқылы графикте де, және Кобб-Дуглас У=A·K^a · L^в функциясы арқылы да бейнеленіп көрсетілген. Н.Қ.Мамыров еңбегінде a + b қосындысы арқылы оның я 1-ден артық, тең немесе кем екендігі арқылы өндіріс ауқымының тиімділігін анықтайдыдеген мәліметтер көрсетілген.

Р.Вэрианның еңбегінде  өндіріс ауқымының тиімділігі математикалық өрнектер негізінде жақсы көрсетілген. Сонымен қатар онда Кобб-Дуглас функциясына да анықтама берілген. Р.Вэрианның еңбегінде Кобб-Дуглас функциясы f(x1, x2) = A түрінде беріледі деген. Р.Вэрианның еңбегінде a 0 мен 1 арасында болып, b=1-a болады делінген. Ал осыдан  a+b=1 өрнегі тұрақты болады теген тұжырым шығады. Н.Қ.Мамыровтың оқулығына сүйенетін болсақ, менің пікірмше әрқашан a+b=1 болуы мүмкін емес, сәйкесінше  b=1-a тұжырымы да қате болуы мүмкін. Себебі дәл осы a+b қосындысының 1-ге тең болуынан немесе болмауынан біз өндіріс ауқымының тиімділігін жоспарлап білуімізге болады.

Жоғарыдағы мысалда мен  нақты бір фирманың бір өнімі  аясында өндірістік факторлардың ауқымының  өсу тиімділігі қалай болатындығын сандық фактілер негізінде көрсетуге  тырыстым. Осы тәжірибелік бөлім негізінде шынайы өмірде факторлардың қаншалықты артып өсуі жалпы өнімге қалай әсер ететіндігі туралы түсіндім.