Жұмысбастылық және жұмыссыздық: демографиялық және әлеуметтік көрсеткіштерге байланысты

 Үшінші бағыт –  жұмыс уақыт ұзақтығын реттеу. Әлемде құрылған жұмыс уақыты  ұзақтығын қысқарту тенденциясын  жұмысшының қосымшы жұмыс істеуге  уақыты болатынының куәсі болып  табылады.

 Төртінші бағыт – жұмысшылар мен жұмыс берушілердің қызығушылықтары мен қажеттіліктерін максималды үлестіру мақсатында миграциялық үрдістерді реттеу.

 

Сурет 3

Жұмысбастылық жақсарту және жұмыссыздықты төмендету  саясаты

 

Жұмысбастылық жақсарту және жұмыссыздықты төмендету саясаты

 

Жұмыс күшіне сұранысты қалыптастыру саясаты

Жұмыс күші ұсынысы мен  сұранысына теңгерілген әсер ету  саясаты

Жұмыс күші ұсынысын қалыптастыру саясаты

Әрекет ететін кәсіпорындарда жұмыс  орындарын құру және сақтау

Жұмысшыларды оқыту және қайта оқыту

Кәсіпкерлікті дамыту негізінде жаңа жұмыс орындарын құру

Өзіндік жұмысбастылықты дамыту

 

Ақы төленетін қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру

Жұмыс уақыты ұзақтығын реттеу

 

Еңбек потенциалын қолданудың шектелген  мүмкіндігімен тұлғалар үшін жұмыс орындарын құру

Миграциялық үрдістерді реттеу

 

Осы үрдістермен байланысты жұмыс күшінің мобильділігі жұмысшылардың  еңбек әрекетінің өзгеруіне дайындығы  мен қабілетін сипаттайды.

Қазақстан Республикасының  халықты жұмыспен қамту туралы 1998 жылы 12 желтоқсандағы заңына сәйкес жұмыс беруші халықты жұмыспен қамтуға белсенді қатысуы керек. Заң бойынша жұмыс берушілер мемлекеттік жұмыспен қамту саясатын іске асыруға:

• еңбек туралы заңдарға сәйкес жеке еңбек шарттары мен ұжымдық шарттардың талаптарын сақтай отырып, жұмысқа орналасуға жәрдем көрсету;
• қызметкерлерді кәсіби даярлау және өндіріс ішінде оқыту жүйесін дамыту;
• құрылымдық өзгерістер барысында білікті кызметкерлердің кадрлық әлеуметін сақтау және ұтымды пайдалану;
• қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыруға және жүргізуге жәрдемдесу;
• өз қаражаты есебінен қоғамдық жұмыстарды қаржыландыру;
• жұмысқа орналастыру мәселесі бойынша өтініш жасаған адамдарды ұйымдарда белгіленген біліктілік талаптарыны сәйкес бос орынға жұмысқа қабылдау;
• Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес қызметкерлерді сақтандыру арқылы қатысады.

Жұмыс беруші:

• ұйымның таратылуына, адам санының немесе қысқартылуына байланысты алдағы уақытта қызметкерлердің жұмыстан босайтыны, босатылатын қызметкерлердің қызметтері мен кәсіптері, мамандықтары, біліктілігі және еңбекақы мөлшері көрсетіле отырып, босатылуы мүмкін қызметкерлердің саны мен санаттары туралы және олар босатылатын мерзімдер туралы жұмыстан босату басталардан кемінде бір ай бұрын уәкілетті органға толық көлемде ақпарат беруге;
• бос жұмыс орындары пайда болған күннен бастап үш жұмыс күні ішінде олар туралы уәкілетті органға мәлімет жіберуге;
• уәкілетті орган берген жалдамаға тиісті белгі қою арқылы жұмысқа қабылдау немесе жұмысқа қабылдаудан бас тарту себебін көрсете отырып, ол туралы дер кезінде хабарлауға;
• мүгедектер үшін жұмыс орындарының белгіленген квотасын орындауға;
• уәкілетті органға алған мамандығы мен біліктілігін көрсете отырып, кәсіптік даярлықтан қайта даярлықтан және өндірісшілік оқытудан өткен адамдардың саны туралы мәліметтер беруге міндетті.

Қазақстан жұмыссыздарды  жұмыспен қамтуда шағын кәсіпорындар маңызды рөль атқарады. Қазақстан  Республикасының Статистика бойынша  агентігінің мәліметтері бойынша  шағын кәсіпорындар қызметкерлерлінің  саны 2003 жылы – 748785 адам, 2004 жылы – 768640 адам, ал 2005 жылы олардың саны 1361 адамға өскен, яғни былтырғы жылы олардың саны 770001 адамға жетті. Бұл кәсіпорындар ішінде көп үлесті өнеркәсіп – 15.2%,өңдеу – 12.6%, құрылыс – 19.1%, және сауда, автомобильдерді, тұрмыстық бұйымдарды және жеке пайдаланатын заттарды жөндеу – 26.3% салалары алады.

 

 

2.3 Жұмыссыздыққа  қарсы мемлекеттің әлеуметтік  саясатын талдау

 

Мемлекет азаматтардың жұмыспен нәтижелі әрі еркін таңдау арқылы қамтылуына жәрдемдесетін саясат жүргізілуін қамтамасыз етеді. Заң бойынша жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттік саясат Қазақстан Республикасының азаматтарына, Қазақстан Республикасының тұрақты тұратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарға қызмет пен кәсіп түрлерін еркін таңдауға бірдей мүмкіндіктерді, әділ де қолайлы еңбек жағдайларын, жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған.

Мемлекет жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғаудың мынадай түрлерін көрсетеді:

• жұмысқа орналасуға жәрдемдесу;
• жұмыссыздар үшін кәсіби даярлау, біліктілікті арттыру, қайта даярлау және қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру;
• қоғамдық жұмыстарда істейтін жұмыссыздықтардыңеңбегіне ақы төлеу;
• табысы аз азаматтарға жататын жұмыссыздарға заң актілеріне сәйкес мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек көрсету.

Жұмыс тапқысы келетін  адамдар тұрғылықты жері бойынша уәкілетті органға жұмысқа орналасуына жәрдемдесу туралы өтініш жасай алады. Жұмыс іздеп жүрген адамды жұмыссыз деп тану және оны тіркеу туралы шешімді уәкілетті орган арнайы құжаттарды ұсынған кезде қабылдайды. Осыған байланысты жұмыссыздар уәкілетті орган қойған талап – тәртіптерін орындауға және сақтауға міндетті.

Әлеуметтік жұмыс орнын  құруды жұмыс беруші жергілікті атқарушы органмен шарттық негізде жүзеге асырылады. Шартта тараптардың міндеттері, жұмыстың түрлері, көлемі, еңбекақы төлеу мөлшері мен шарттары, әлеуметтік жұмыс орындарын қаржыландырудың мерзімі мен көздері қамтылуға тиіс. Әлеуметтік жұмыс орны уақытша жұмыс орындарын беру немесе құру арқылы ұйымдастырылады және оның мынадай ерекшеліктері болады:

• нысаналы топтарға әдейі арналады;
• жұмыс орындарының саны шектелмейді, жұмыс уақытша сипатта болады және оны ұйымдастыру үшін тұрақты жұмыс орындары мен бос орындар пайдаланылмайды. Әлеуметтік жұмыс орындарын ұйымдастыруды ұсынатын жұмыс берушілерді іріктеу тәртібін жергілікті атқарушы орган айқындайды.

Жұмыссыздарда қажетті  кәсіби біліктіліктің болмауынан лайықты  жұмыс таңдау мүмкін болмаған жағдайда, уәкілетті орган оларды кәсіби даярлықтан өтуге, біліктілігін арттыруға және қайта даярлауға жібереді. Жұмыссыздарды  кәсіби даялау, оларрдық біліктілігін арттыруға қайта даярлау Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес Қазақстан Республикасының Үкіметі белгіленген тәртіппен еңбек рыногінің қажеттілігі ескеріле отырып, бюджет қаражаты есебінен уәкілетті органның жолдамасы бойынша білім беру ұйымдарында не білім беру қызметіне құқығы бар кәсіпорындарда жүргізіледі. Кәсіби даярлықтан, біліктілігін арттыру мен қайта даярлаудан өтіп жатқан табысы аз азаматтар қатарындағы жұмыссыздардың Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес мемлекеттік атаулы көмек алуға құқығы бар. Нысаналы топтарға кіретін жұмыссыздар кәсіби даярлықтан, біліктілігін арттыру мен қайта даярлаудан басым тәртіппен өту құқығына ие болады.

Қоғамдық жұмыстарды ұйымдарда орталық және жергілікті атқарушы органдар ұйымдастырады және олар бюджет қаражаты және жұмыс берушінің  өтінімі бойынша солардың қаражаты есебінен қаржыландырылады. Азаматтардың қоғамдық жұмыстарға қатысуы тіркелген  күніне сәйкес кезектілік тәртібімен жүзеге асырылады. Нысаналы топтарға кірген жұмыссыздардың қоғамдық жұмыстарға басым тәртіппен қатысу құқығы бар. Қоғамдық жұмыстарға қатысуды дәлелсіз себептермен өз бетінше тоқтатқан жұмыссыздар уәкілетті органда қайтадан тіркелген күннен бастап үш ай өткеннен кейін ғана қоғамдық жұмыстарға қайтадан жіберілуі мүмкін. Қоғамдық жұмыстар уақытша жұмыс орындарын ашу жолымен ұйымдастырылады және олардың мынадай ерекшеліктері болады:

• жұмыссыздарға әдейі арналған;
• жұмыс орындарының саны іс жүзінде шектелмейді, жұмыс уақытша сипатта болады және оларды ұйымдастыру үшін тұрақты жұмыс орындары мен бос қызмет орындарын пайдалануға болмайды;
• жұмысты толық емес жұмыс күні жағдайында және икемді график бойынша ұйымдастыру мүмкіндігі болады;
• аймақ үшін экономикалық, әлеуметтік және экологиялық пайдасы болады;
• арнаулы білімі жоқ адамдардың уақытша жұмысқа орналасуына мүмкіндік береді.

Қазақстанда жұмыссыздықпен күрес және тиімді жұмыспен қамту  саясатының басты жолы бағдарлама құру болып табылады. Осы мақсатта Қазақстан Республикасының халқын жұмыспен қамтудың 2005 – 2007 жылдарға арналған бағдарламасы әзірленді.

ІІІ ТАРАУ  Қазақстан Республикасында жұмыссыздыққа  қарсы әлеуметтік саясатты жетілдіру  жолдары

 

Қазіргі кезде Қазақстанда 2007 жылға дейінгі кедейлікті төмендету бағдарламасы әрекет етуде. Қазақстан Республикасының халқын жұмыспен қамтудың 2005 – 2007 жылдарға арналған бағдарламасы жұмыссыздықтың өсуінің алдын алу, жұмысқа орналасуға жәрдемдесу және өнеркәсіптік өндірістің иновациялық дамуының, аграрлық саланың жоғары білікті кадрларға қажеттілігін қамтамасыз ету, сондай – ақ заңды сектордағы халықтың жұмыссыздық деңгейін төмендету, жұмыс күші сапасының артуы, жұмыс күші ұсынысыны мен жұмыс орындары санының теңгерімділігі, ұлттық еңбек нарығын қорғау жолымен өнімді жұмыспен қамтылуына жәрдемдесу мақсатында әзірленді. Бағдарламаның негізгі мақсаты өнімді жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету, жұмыссыздық деңгейін азайту болып табылады.

Бағдарламаның халықты  жұмыспен қамту деңгейінің өсуін  ынталандыратын шараларға жататындар:

1. Экономика салаларында жаңа жұмыс орындарын құру. Жаңа жұмыс  орындарын құру:

• инвестициялық жобаларды, 2005 – 2007 жылдары мемлекеттік және салалық (секторальдық) бағдарламаларды іске асыру (902,1 мың жұмыс орны);

• нысаналы топтар үшін әлеуметтік жұмыс орындарын ұйымдастыру;
• қоғамдық жұмыстарда жұмыспен уақытша қамтуды дамыту жолымен қамтамасыз етілетін болады. Бұдан басқа, Қазақстан Республикасы заңнамаларын, бос жұмыс орындарын жасыру және нысаналы топтарды қоса алғанда, азаматтардың еңбек құқықтары бөлігінде бұзушылықтарды анықтау жөніндегі жұмыс жандандырылады.

Кесте 2

Қазақстан Республикасында мемлекеттік және салалық бағдарламалар бойынша 2005 – 2007 жылдар кезінднгі құрылатын  жұмыс орындарының саны.

№	Экономикалық салалардың атауы	Жылдар			Жиыны
		2005	2006	2007
1	Өнеркәсіп	3786	6585	5219	15590
2	Құрылыс	10404	18948	18948	48300
3	Көлік	11204	11451	11976	34631
4	Ауыл шаруашылығы	16012	1718	488	18218
5	Шағын және орта бизнес	100000	100000	-	200000
6	Денсаулық сақтау	52	1010	-	1062
7	Білім	397	1296	253	2446
8	Мәдениет	217	133	133	483
9	Туризм	540000	-	-	540000
10	Спорт	1529	1829	1243	4600
11	Басқа салалар	20930	15873	8	36811
	Республика бойынша	705031	158843	38267	902141

 

2. Жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныс теңгерімділігі жөніндегі шаралар. Жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныс теңгерімділігі болуы үшін кәсіптік даярлауды еңбек нарығындағы қажеттіліктерге сәйкес жетілдіру, еңбек нарығындағы жұмыс күшіне деген сұраныс пен ұсыныс мониторингі қажет. Бұл ретте мыналар: